2024 jyl Qazaqstannyń mádenıeti men ǵylymy úshin ońaıǵa soqpady. Bul jyly eldiń damýyna eleýli úles qosqan birqatar kórnekti tulǵalar – óner ıeleri, ǵalymdar, qoǵam qaıratkerleri máńgilik saparǵa attandy. Olar artynda óshpes iz, mol mura qaldyrdy. Halyqtyń júreginde saqtalar bul tulǵalardyń esimderi árdaıym el tarıhynda qurmetpen atalmaq.
Aqshamnews.kz El.kz aqparattyq agentiginiń derekterine silteme jasaı otyryp, oqyrmana nazaryna bıyl, ıaǵnı 2024 jyly baqılyqqa attanǵan tulǵalardy eske alady.
15 qańtar Qazaq ádebıetiniń klassıgi, aqyn, dramatýrg İlıas Jansúgirovtiń qyzy Ilfa İlıasqyzy 89 jasqa qaraǵan shaǵynda qaıtys boldy.
Ilfa İlıasqyzy 1935 jyly 29-mamyrda Almatyda dúnıege kelgen, biraq 1937 jyly, nebary 2 jasynan bastap, «halyq jaýy otbasynyń» múshesi retinde astanadan alastatylyp, búkil Qazaqstan dalasyn aralap, kóship ketýge májbúr boldy. Soǵys jyldarynda Jambyl oblysynyń Merki aýylynda turaqtady. Tek 1950-jyldardyń basynda ǵana Almatyǵa qaıta oralǵan Ilfa Jansúgirova Shet tilderi ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. Ony bitirgen soń Q.Sátpaev atyndaǵy polıtehnıkalyq ınstıtýtta, Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýynda nemis tili pániniń oqytýshysy bolyp, QazSSR Pedagogıkalyq qoǵamynyń Ǵalym hatshysy, sonymen qatar QazSSR Ǵylym akademıasynyń shet tilder kafedrasynyń oqytýshysy bolyp jumys istedi.
1958 jyly Ilfa İlıasqyzy Sanjar Orazuly Jandosovqa turmysqa shyǵady, ekeýi bes balany ósirdi. Ilfa Jandosova tek batyr ana, joǵary bilikti ustaz ǵana emes, 34 jyl ǵumyryn birge ótkizgen ómirlik qosaǵy, 1992 jyly qaıǵyly qazaǵa ushyraǵan memleket jáne qoǵam qaıratkeri S.Jandosovtyń senimdi serigi de bola bildi. 1999 jyly ol İlıas Jansúgirov qoǵamdyq qoryn quryp, onyń jumysyn ózi basqardy. Qor İlıas pen Fatıma Ǵabıtovanyń shyǵarmashylyq murasyn jınaqtap, zerdelep, aýdaryp, basyp shyǵardy, mektepter men mýzeılerge qamqorlyq kórsetip otyrdy.
I.Jandosova-Jansúgirova «Taǵdyrymnyń izderi»atty estelikter jınaǵyn shyǵardy. Ómiriniń sońǵy saǵattaryna deıin Ilfa İlıasqyzy Qazaqstandaǵy azamattyq qozǵalystar men olardyń belsendilerin qoldaýmen ótti.
12 naýryzda belgili jazýshy Jumabaı Shashtaıuly ómirden ótti. Jumabaı Shashtaıuly 1950 jyly Jambyl aýdany Jambyl aýylynda dúnıege kelgen.
Ol «Komýnızm joly» gazetinde, 1980-87 jyldary respýblıkalyq «Lenınshil jas», «Sosıalısik Qazaqstan» gazetterinde, 1987-90 jyldary «Jalyn» jýrnalynda jumys istedi.
1990-92 jyldary «Qazaq tili» qoǵamy Almaty oblystyq komıteti tóraǵasynyń orynbasary, 1992-96 jyldary «Jas Alash», «Qazaq ádebıeti» gazetterinde bólim meńgerýshisi, 1996-2002 jyldary halyqaralyq «Zaman-Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory boldy.
2002 jyldan Qazaq radıosynyń bas redaktory qyzmetin atqardy. 2008-2017 jyldary «Qazaq ádebıeti» gazetinde bas redaktor bolǵan.
«Tań nury» atty ujymdyq jınaqqa «Qıada» atty alǵashqy povesi endi. 1984 jyly shyqqan «Qyzyl qar» atty tuńǵysh jınaǵy sol kezdegi saıası basshylyq tarapynan qatal synǵa ilikti. «Jala men nala» (1987 j), «Jyr jolbarys» (1996 j), «Bizdiń zamannyń Aıaz bıi» (1997 j), «Jańǵyryq» romany (2004 j), tańdamaly 2 tomdyq jınaǵy (2010 j) jáne «Aıaz bı» romany «Jazýshy» baspasynan qaıta basylyp shyqqan (2013 j).
3 sáýirde kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Ómirbek Baıgeldi ómirden ótti. Ómirbek Baıgeldi – Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń alǵashqy Tóraǵasy boldy (1996-1999 j.j.).
Ómirbek Baıgeldi 1939 jyly Jambyl oblysynyń Qyzyl-Oktábr aýylynda dúnıege kelgen. Eńbek jolyn Jambyl oblysy Jambyl aýdanynyń Qyzyl-Oktábr kolhozynda jumysshy bolyp bastaǵan.
1990 jyldary Jambyl oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, Jambyl oblysynyń ákimi, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń keńesshisi boldy.
Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń birinshi, ekinshi, úshinshi jáne tórtinshi shaqyrylymdaǵy depýtaty boldy. Parlament Senatynda 16 jyldan astam qyzmet atqardy.
4 sáýirde tanymal jýrnalıs Ǵadilbek Shalahmetov ómirden ótti. Ǵadilbek Shalahmetov – 300-den astam ǵylymı jáne pýblısısıkalyq maqalanyń avtory, Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaqstan ulttyq jaratylystaný ǵylymdary akademıasynyń akademıgi.
Ǵadilbek Minájuly BAQ salasyndaǵy eńbek jolyn Almaty telestýdıasynda bastap, Qazaq teledıdary baǵdarlamalarynyń redaktory, bas redaktory, Qazaq SSR Televızıa men radıo habarlary jónindegi Memkomıtetiniń tóraǵasy qyzmetterin atqardy.
1991 jyly Prezıdenttiń baspasóz hatshysy bolyp taǵaıyndalyp, QR Baspasóz jáne buqaralyq aqparat mınıstriniń birinshi orynbasary – Qazaq SSR Televızıa men radıohabarlary jónindegi Memkomıtetiniń tóraǵasy bolyp jemisti eńbek etti.
Maıtalman maman memleketaralyq «Mır» teleradıokompanıasynyń negizin qalap, BAQ salasynyń órkendeýine ólsheýsiz úles qosty.
12 sáýirde belgili kúıshi-kompozıtor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri Ábdimomyn Jeldibaev 90 jasqa qaraǵan shaǵynda dúnıeden ozdy.
Ábdimomyn Jeldibaev 1934 jyly 15 qazanda Jambyl oblysy Shý aýdanynda dúnıege kelgen. Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorıasyn bitirgen.
30 jyldan astam ýaqyt «Shý erkesi» halyq aspaptar ansambline jetekshilik etti. Kompozıtordyń «Arman qus», «Tolǵaý», «Jesir sazy», «Ydyrys», «Aqqý», «Abaı armany», «Jambyl tolǵaýy», «Turan eli» sıaqty 70-ten astam kúıi men áni bar.
Onyń «Erke sylqym» kúıi halyqqa keńinen taralǵan. Kúıshiniń ataqty týyndysy – «Erke sylqymnyń» qurmetine 2011 jyly Shý qalasynda eskertkish ornatylǵan.
«Qurmet», «Parasat» ordenderiniń, aıryqsha belgidegi «Altyn barys» tósbelgisiniń ıegeri.
27 sáýirde otandyq belgili ǵalym Jaılaýbaı Qydyrbaev 77 jasqa qaraǵan shaǵynda dúnıeden ótti. Profesor Jaılaýbaı Qydyrbaıuly úı qustary men aýyl sharýashylyǵy janýarlarynyń qaýipti vırýstyq aýrýlaryna qarsy vaksınalardy, onyń ishinde A/H5N1 Kazfluvac jáne A/N1N1 Refluvac pandemıalyq tumaýyna, QR densaýlyq saqtaý salasyna arnalǵan Kazfluvir maýsymdyq tumaýyna qarsy vaksınalardy daıyndaý tehnologıalaryn ázirleýge arnalǵan nysanaly respýblıkalyq ǵylymı-tehnıkalyq baǵdarlamalardyń birqatar jobalaryna jetekshilik etti jáne oryndaýǵa tikeleı qatysty, atalǵan vaksınalar Qazaqstan, Reseı ǵylymı ortalyqtarynda klınıkaǵa deıingi jáne klınıkalyq synaqtardan sátti ótip, QR DSM-de tirkeýge alyndy.
Sońǵy jyldary iri qara, usaq mal jáne adam brýselezine qarsy vektorlyq vaksınalardy ázirleýge aıtarlyqtaı úles qosty. Halyqaralyq jáne otandyq jobalardyń menedjeri bolyp ǵylymı jumystardy atqara otyryp Qazaqstan aýmaǵyndaǵy jabaıy jáne úı qustarynyń ınfeksıalyq patologıasy men ımmýndyprofılaktıkasyna eleýli úles qosty.
Úkimeti Jaılaýbaı Qydyrbaıulynyń sińirgen eńbegin joǵary baǵalap, ony 2019 jyly «Qurmet» ordenimen, QR BǴM «Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymyn damytýdaǵy sińirgen eńbegi úshin» tósbelgisimen, «Eńbek ardageri» medalimen (2016) marapattap, QR BǴM Ǵylym men tehnıkanyń damýyna zor úles qosqan ǵalymdar men mamandarǵa arnalǵan memlekettik ǵylymı stıpendıa taǵaıyndady (2013-2014), «Ǵylym kóshbasshysy» táýelsiz syılyǵynyń laýreaty atandy.
25 mamyr belgili akademık Tóregeldi Sharmanov ómirden ótti.
Tóregeldi Sharmanuly 1930 jyly 19 qazanda Qaraǵandy oblysynyń Ulytaý aýdanynda dúnıege kelgen. Qaraǵandy memlekettik medısına ınstıtýtyn jáne onyń aspırantýrasyn bitirgen.
Medısına ǵylymynyń doktory, profesor, Reseı Medısına Ǵylym Akademıasynyń jáne Qazaqstan Ulttyq Ǵylym Akademıasynyń akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaq taǵamtaný akademıasynyń jáne Profılaktorıalyq medısına akademıasynyń negizin qalaýshysy jáne onyń prezıdenti, DDU taǵamtaný jónindegi ekspertter komıtetiniń múshesi.
Negizgi ǵylymı eńbekteri tamaqtaný fızıologıasyna arnalǵan. Ol tamaqtaný tártibiniń buzylý sebepterin zerttep, adam denesinde aqýyz, dárýmen jetispeý jóninde tujyrym jasady, meshel aýrýynyń damý mehanızimin ashty. Tóregeldi Sharmanovtyń Qazaqstan ǵylymyna qosqan úlesi zor. Onyń basshylyǵymen emshektegi balalarǵa arnalǵan "Bóbek", "Arýana", "Antıholesterın" taǵam qospalaryn shyǵardy. Onyń bastamasymen 1978 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq uıymy (DDU) men IýNISEF-tiń Halyqaralyq Almaty konferensıasy ótip, onda medısına - sanatynyń alǵashqy járdemniń ulttyq júıesin uıymdastyrýdyń ustanymdary alǵash ret tujyrymdalǵan Almaty deklarasıasy qabyldandy.
Onyń jetekshiligimen 56 doktorlyq jáne 170 kandıdatttyq dısertasıalar qorǵaldy. "Qazan revolúsıasy", "Halyqtar dostyǵy", "Parasat" ordenderimen marapattalǵan. DDU-nyń L.Bernard atyndaǵy syılyǵyn (2005) jáne "Qazaqstan Respýblıkasynda taǵam týraly ǵylymnyń irgeli de qoldanbaly aspektilerin daıyndaý" eńbekter toptamasy úshin Qazaqstan Memlekettik syılyǵynnyń ıegeri jáne "Ǵylym" nomınasıasyndaǵy "Platına Tarlany" táýelsiz syılyǵynyń ıegeri.
27 shildede belgili túrkolog jáne ǵalym Qarjaýbaı Sartqojauly ómirden ótti.
Qarjaýbaı Sartqojauly – túrkologıa salasyndaǵy kórnekti ǵalym, kóne túrki jazba eskertkishteriniń zertteýshisi, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor. Ol túrki halyqtarynyń tarıhı muralaryn, kóne jazbalaryn zertteý arqyly olardyń mádenıeti men rýhanı qundylyqtaryn tanytýǵa zor úles qosqan.
Qarjaýbaı Sartqoja 1947 jyly 21 naýryzda Mońǵolıanyń Baıanólǵeı ólkesinde dúnıege kelgen. 1968-1973 jyly Mońǵolıa memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1985-1988 jyldary Lenıngradtaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń aspırantýrasynda oqyǵan. 1973-1975 jj. Baıanólǵeı aımaǵyndaǵy №1 orta mektepte ustaz boldy. 1975-1989 jj. Mońǵolıa ǴA Tarıh ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, bólim meńgerýshisi, 1990-1993 jj. Mońǵolıa Respýblıkasynyń Parlamentiniń múshesi bolyp saılandy. 1993—1996 jj. Túrki-Qazaq ǵylymı ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, dırektory, 1996-1999 jj. Baıanólgeı aımaqtyq máslıhat tóraǵasy 1999-2001 jj. Mońǵolıa ǴA-nyń Baıan-Ólgeı aımaǵyndaǵy Túrki-Qazaq ǵylymı ortalyǵynyń dırektory, 2001 jyldan L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń "Eýrazıa" gýmanıtarlyq ǵylymı-zertteýler ortalyǵynń Túrkologıa zerthana meńgerýshisi, bas ǵylymı qyzmetkeri, 2010 jyldan bastap L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ Túrkitaný jáne altaıtaný ǵylymı-zertteý ortalyǵynń dırektory bolyp qyzmet etti.
Tarıh ǵylymynyń kandıdaty, profesor. «Qosh bol, apa!», «Qyrannyń qazasy», «Sáıgúlikter» atty kórkem prozalyq kitaptardyń, 250-den astam ǵylymı maqalalardyń avtory. «Bir avtobýstaǵylar» (1986) atty kitaby mońǵol tilinde jaryq kórgen. «Etnokýltýrnyı sváz drevno-túrkskogo-ýıgýrskogo kaganata» (Almaty, 1988), «Obedınennyı kaganat túrkov», (Astana, 2001) ǵylymı kitaptary shyqty. 30-ǵa jýyq ǵylymı maqalalary orys, fransýz, aǵylshyn, mońǵol, qazaq, qytaı tilderinde ǵylymı basylymdarda jarıalandy.
18 tamyz Ǵalym, profesor Temirǵalı Kóketaev ómirden ótti.
Tuńǵysh qazaq fızıgi, Oksfordta dáris oqyǵan alǵashqy qazaq – Temirǵalı Kóketaev. Ol Halyqaralyq bıografıalyq ortalyqtyń sheshimimen (Ulybrıtanıa, Kembrıdj) dúnıejúzik fızıkteriniń arasynda «HH ǵasyrdyń ǵulama adamy» atanǵan. Bul ataqty qazaq ǵalymy japondardyń usynysymen 1999 jyly alǵan. Kóbimiz bul ataqtyń ǵylym qaýymdastyǵy tórinde qanshalyqty abyroıly ekenin uǵynbaýymyz múmkin. Al anyǵynda, "Ǵasyr adamy" ataný – 100 jylda bir ret buıyratyn abyroı. Sol sebepti HH ǵasyrdyń Eınshteıni basqa emes, dál osy Kóketaev desek bolady. HH ǵasyrdyń asa kórnekti fızıgine bul teńeý ábden laıyq. Temirǵalı Kóketaev 1938 jyly qazirgi Qaraǵandy oblysy, Jetkinshek aýylynda dúnıege kelgen. 1964 jyly Abaı atyndaǵy pedagogıka ınstıtýtynyń fızıka-matematıka fakúltetin támamdap, Estonıanyń Tartý ýnıversıtetine jol tartady. Bul – KSRO-daǵy bedeldi joǵary oqý oryndarynyń biri edi. Sol ýaqytta ýnıversıtette eki jarym myńnan astam stýdent oqyǵan, 92 kafedrasy bolǵan. Temirǵalı Ábildaulynyń aıtýynsha, bul ýnıversıtette 92 tildi biletin fılologty keziktirgen, 18 til biletin stýdentpen bir jataqhanada turǵan. 1970 jyly osy joǵary oqý ornynda júrip, doktorlyq dısertasıa qorǵaıdy. Fızıka zańy boıynsha, 180 gradýsqa deıin qyzdyrylǵan qandaı da bolsyn qatty dene syrtqa jaryq shyǵarmaı qoımaıdy eken. Kóketaev sýyq jaryqty oılap tapqan. Dene qyzbaı-aq syrtqa jaryq shyǵarady. Bul – fızıka ǵylymynda buryn-sońdy bolmaǵan sony jańalyq edi.
21 qyrkúıek ǵalym, alashtanýshy, pýblısıs Ǵarıfolla Ánes dúnıeden ótti. Ǵarıfolla Qabdolqaıyruly 1957 jyly Qurmanǵazy aýdany Balqudyq aýylynda týǵan.
UǴA-nyń A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandary mýzeıiniń (Jańalyq aýylyndaǵy) meńgerýshisi. 1992 jyldan «Repressıaǵa ushyraǵan Qazaqstan zıalylarynyń murasyn zertteıtin «Arys» qorynyń jáne «Arys» baspasynyń quryltaıshy-prezıdenti. 2013 jyldan «Qazaqstan tarıhı-aǵartý «Ádilet» qoǵamynyń» tóraǵalyǵyn qosa atqarady. Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń vıse-prezıdenti, «Ana tili» gazetiniń qoǵamdyq negizdegi keńesshisi.
«Qurmet» «Parasat» ordenderiń ıegeri. Birneshe merekelik medaldarmen marapattalǵan.
18 qazanda belgili ardager-geolog, Qarajanbas ken ornynyń ashylýyna sebepker bolǵan Ádil Moldashuly Nurmanov 90 jasqa qaraǵan shaqta ómirden ótti.
Ádil Nurmanov 1934 jyly 5 qarashada Mańǵystaý oblysy, Taýshyq aýylynda dúnıege kelgen. 1957 jyly Almatydaǵy S.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin geologıa salasy boıynsha aıaqtaǵan alǵashqy túlekterdiń biri. Oqýyn támamdaǵan soń joldamamen týǵan jerine oralyp, «Mańǵystaýmunaıgazbarlaý» tresi qurylǵanda, óńirdegi barlaý jumystaryna qatysyp, keıin kóptegen barlaý ekspedısıalaryna jetekshilik etti. Osy arqyly ólkedegi birqatar ken oryndarynyń ashylýyna sebepker boldy.
28 qazanda belgili aqyn Qurmanaı Baqtıarqyzy ómirden ótti.
Qurmanaı Baqtıarqyzy – qazaqtyń tanymal aqyny, ánshi-sazgeri ári aıtysker aqyn. Ol Túrkistan oblysy Qazyǵurt aýdanynda dúnıege kelgen. Ákesi Bahtıar Alshorazov onyń óner jolyn qoldap, dombyra tartýǵa baýlyǵan. Qurmanaıdyń ónerge degen qyzyǵýshylyǵy bala kezinen baıqalyp, 5-synyptan bastap óleń jazyp, 8-synypta aıtystarǵa qatysa bastaǵan.
Onyń alǵashqy tanymal shyǵarmalarynyń biri – "Tolǵanaı" áni, bul ándi Asqar Júnisbekov oryndap, hıtke aınalǵan. Sondaı-aq, "Vokzalda qaýyshqan qyz", "Jaıaý", "Almatynyń túnderi-aı" sıaqty tanymal ánderi bar. Qurmanaıdyń shyǵarmalary halyqtyq dástúrge negizdelgen, biraq zamanaýı taqyryptardy da qamtıdy. Onyń ánderi men óleńderi ómirdiń mánin, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty jáne tabıǵattyń sulýlyǵyn sýretteıdi.
2024 jyldyń qazan aıynda Qurmanaı Baqtıarqyzy dúnıeden ótti. Onyń ólimi qazaq óneri úshin orny tolmas qaza boldy. Artynda balalary men nemereleri qaldy, olardyń ishinde úlken qyzy Hanshaıym, qyzy Tolǵanaı jáne kenje uly Suńqar bar.
Qurmanaı Baqtıarqyzynyń shyǵarmashylyǵy men óneri qazaq mádenıetinde erekshe oryn alady. Onyń ánderi men óleńderi halyq júregine jetip, ulttyq ónerdiń damýyna úlken úles qosty.
27 qańtar jazýshy Jylqybaı Jaǵyparuly ómirden ótti.
Jylqybaı Jaǵyparuly 1954 jyldyń 11 qyrkúıeginde Qaraǵandy oblysy Qarqaraly topyraǵynda dúnıege keldi. Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń tarıh fakúltetin bitirgen soń Aqmola oblystyq «Arqa ajary» gazetinde 30 jylǵa jýyq jemisti eńbek etti.
Respýblıkalyq «Til jáne mádenıet» qoǵamynyń qurylýyna muryndyq bolyp, uıymdastyrý komıtetiniń tóraǵasy boldy. 2005-2007 jyldary respýblıkalyq «El» gazetiniń bas redaktory qyzmetin abyroımen atqardy. 2007 jyldan bastap, zeınet jasyna jetkenge deıin respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan» gazetinde qyzmet atqardy.
Qazaqstan Jazýshylar jáne Qazaqstan jýrnalıser odaǵynyń múshesi Jylqybaı Jaǵyparuly «Qurmet» ordenimen marapattalǵan.