تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، گەوساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى جانە «نۇر-مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى اسىلبەك ءىزبايىروۆ Taspanews.kz رەداكسياسىنا رەسەيدەگى شابۋىلداردىڭ سوڭعى جاعدايلارى تۋرالى تالداۋ جاسادى.
ءوز ماقالاسىندا ول قازاقستاننىڭ وسى وقيعالاردان قانداي ماڭىزدى تۇجىرىمدار جاساي الاتىنىن ايتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، تۇرمەلەردەگى راديكالدانۋ جانە زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءوسۋى بەلەڭ الدى. ق ر اۋماعىندا وسىنداي قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋ جوعارى جاقتىڭ نازارىن تالاپ ەتەدى.
رەسەي فەدەراسياسىنىڭ ۆولگوگراد وبلىسى كولونياسىنداعى ادامداردى تۇتقىنعا الۋ جانە قاندى شابۋىل جاساۋ وقيعالارى تەك رەسەي بيلىگى مەن ماماندارى ءۇشىن عانا ەمەس، قازاقستان ءۇشىن دە مۇقيات تالداۋ مەن باعالاۋعا سەبەپ بولاتىنى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ءۇشىنشى قاتىگەز شابۋىل، سوڭعى ۋاقىتتا ارناۋلى قىزمەتتەردىڭ كەزەكتى ساتسىزدىگى دەپ ساناۋعا بولادى. ناۋرىزدا كروكۋس سيتي حوللداعى اتۋ، داعىستانداعى شىركەۋلەر مەن سيناگوگالارعا ماۋسىم ايىنداعى شابۋىل جانە ۆولگوگرادتاعى تۇتقىنعا الۋ، سونىمەن قاتار تاعى ءبىر ۇقساس جاعدايدى — ماۋسىم ايىندا دونداعى روستوۆتىڭ تەرگەۋ يزولياتورىنداعى جاعدايدى دا جاتقىزۋعا بولادى. بۇل وقيعالاردىڭ بارلىعى رەسەيدەگى زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءوسۋىن كورسەتەدى. رەسەيدىڭ ارنايى قىزمەتتەرىنىڭ پىكىرىنشە، تەرروردىڭ بۇل تولقىنى ءدىني ەكسترەميستەردىڭ بەلسەندىلىگىمەن بايلانىستى، اتاپ ايتقاندا — تەرروريستىك «يراك پەن شام يسلام مەملەكەتىمەن» قارىم-قاتىناستاعى ادامدار.
الايدا، مەن وسى سۇراقتاردى زەرتتەۋشى رەتىندە بۇعان جەڭىل قاراۋعا اسىقپاس ەدىم. يگيش ولاردا ىڭعايلى «جەدەل يارلىك» رەتىندە نەمەسە تەرروريستىك «فرانشيزانىڭ» ءبىر ءتۇرى رەتىندە قولدانىلۋى ىقتيمال. بۇل شابۋىلداردىڭ كەيبىرىن ورىنداۋشىلاردىڭ وزدەرى (داعىستانداعى شابۋىلدار نەمەسە دونداعى روستوۆتى باسىپ الۋ)، كاۆكازدىڭ ءوز بەتىنشە راديكالدانعان تۇرعىندارى ازىرلەدى، مۇندا رەسەي بيلىگىنە قارسى تۇرۋدىڭ تۇراقتى تاريحي ادەتى بار. كروكۋس سيتي حوللعا شابۋىل ءالى كۇنگە دەيىن كۇتپەگەن جاعدايعا جاتادى، سەبەبى ماسكەۋ يگيش پەن ۋكراينانى كىنالايدى، ال ورىنداۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلقى ولاردى يدەولوگيالىق ەكسترەميستەر رەتىندە كورسەتپەيدى (وسىنى تەرگەۋ مالىمەتتەرى بويىنشا تەرروريستەر جۇزدەگەن ادامدى 500 مىڭ رۋبل «گونورار» ءۇشىن اتۋعا كەلىسكەن دەگەن مالىمەت راستايدى).
ۆولگوگراد كولونياسىنداعى تۇتقىنعا الۋدا، ءبىز ونىڭ قاتىسۋشىلارىنىڭ ەكسترەميستەرمەن الدىن-الا بايلانىسىن كورمەيمىز. ءتورت باسقىنشىنىڭ ۇشەۋى ەسىرتكى زاتتارى بويىنشا، بىرەۋى دەنساۋلىققا اۋىر زيان كەلتىرگەنى ءۇشىن سوتتالدى. لاڭكەستىك شابۋىلعا قاتىسۋشىلاردىڭ كەم دەگەندە بىرەۋى ەكسترەميستىك قوعامداستىقتىڭ وكىلى رەتىندە پروفيلاكتيكالىق ەسەپتە بولماعانىن ونىڭ اق ءتۇستى ۇستاۋ كەزىندەگى كيىمىندەگى ەرەكشە بەلگى دە بىلدىرەدى. بۇل تۋرالى رەسەيلىك Mash تەلەگرامم-ارناسى حابارلايدى. ونىڭ اقپاراتى بويىنشا، «تۇتقىنداۋدى ۇيىمداستىرعان سوتتالعاندار كولونيادا كەزدەسىپ، راديكالدانعان». ال يگيش-تىڭ ناعىز مۇشەلەرى رەسەي تۇرمەلەرىندە باسقا سوتتالعانداردان وقشاۋلانادى.
بۇل جاعدايدا نە بولۋى مۇمكىن؟ تەرروريستەردىڭ وزدەرى تاراتقان بەينەروليكتەرگە قاراعاندا، ولاردىڭ ىس-ارەكەتتەرىندە تۇرمەدەگى وزبىرلىققا جانە ءدىني جانە ەتنيكالىق نەگىزدەگى قۋدالاۋعا نارازىلىق كوبىرەك. جاسىراتىنى جوق، كروكۋس سيتي حوللداعى وقيعالاردان كەيىن تاجىك، وزبەك جانە رەسەيدەگى باسقا دا مۇسىلمان جەرلەستەرى ەلدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن بيلىگىنىڭ قاتتى قىسىمىنا ۇشىرادى، بۇل ولاردىڭ كوبىسىن كەتۋگە يتەرمەلەدى. وسى ۋاقىتتا تۇرمەدە وتىرعان تاجىكتەر مەن وزبەكتەر قوعامنىڭ ولارعا دەگەن جاساندى جەككورۋشىلىگىن تولىق سەزىندى. بۇل كروكۋس سيتي حوللداعى لاڭكەستىك ارەكەتتى 1999 جىلى رەسەيدەگى جارىلىستارمەن سالىستىراتىندار ءۇشىن دالەلدىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. «ريازانسكيي ساحار» جاعدايىنان كەيىن ونىڭ اۆتورلىعى سۇراق تۋعىزدى.
ياعني، باسقىنشىلاردىڭ وزدەرى، ەڭ الدىمەن، اكىمشىلىكتىڭ «مۇسىلمانداردى قۋدالاعانى» ءۇشىن كەك الۋى تۋرالى ايتتى. رەسەي تۇرمەلەرىندەگى مۇسىلماندار وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم قىسىمعا ۇشىرايتىنىن وسى جىلى كولونيادا قايتىس بولعان رەسەيلىك ساياساتكەر ناۆالنىي دا ايتقان. كروكۋس سيتي حوللداعى وقيعالاردان كەيىن ۇشىققان جاعداي، مەنىڭ ويىمشا، وسى تەرروريستىك اكتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولدى.
سونىمەن قاتار، لاڭكەستەردىڭ ءتورت فەدەرالدى جازانى ورىنداۋ قىزمەتىنىڭ وفيسەرلەرى مەن تاعى ءتورت جازا وتەۋشىنى قازاعا ۇشىراتقاندىعى تۇرمە اكىمشىلىگىنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا سوتتالعان مۇسىلمانداردى ۇرىپ-سوعۋعا، قورلاۋعا جانە ازاپتاۋعا بارعان «بەلسەندىلەر» ءرولىن اتقارعاندار دەپ بولجانعان ادامداردى جازالاۋ رەتىندە ىسكە اسىرىلۋى مۇمكىن. بۇل قۇبىلىستىڭ قانداي اۋقىمدا دامىعانىن ءبىز جاقىندا ينتەرنەتتە جاريالانعان تۇرمەدەگىلەردى ازاپتاۋ تۋرالى كوپتەگەن بەينەروليكتەردى كورىپ، باعالادىق. رەسەيلىك كريميناليتەت ءتىپتى تۇرمە اكىمشىلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن قورلانعان ادامداردى «تومەندەتىلگەن» دەپ ساناماۋعا، ياعني ولاردى ءپاسسيۆتى گوموسەكسۋالداردىڭ ەڭ تومەنگى تۇرمە كاستاسىنا اۋدارماۋعا شەشىم قابىلدادى. كولونيا قىزمەتكەرلەرى مەن جازا وتەۋشىلەر تۇتقىنعا الىنعان كولونياعا كەلەتىن بولساق، سوڭعى جىلدارى اكىمشىلىك تاراپىنان ازاپتاۋ مەن قورقىتۋعا نارازىلىق رەتىندە سوتتالعانداردىڭ جاپپاي وزىنە-وزى زيان تيگىزۋى بىرنەشە رەت تىركەلدى.
ەشقانداي جاعدايدا تەرروريستىك قىلمىستى — تۇتقىنداۋدى جانە ادامداردى قاتىگەزدىكپەن ءولتىرۋدى اقتاماي، قىلمىسكەرلەردىڭ راديكالدانۋى ولاردىڭ تۇرمەگە تۇسۋىنەن تۋىنداعانىن ەسكەرىڭىز، مۇندا مۇسىلماندارعا تەرىس كوزقاراس بولعاندىعى اسەر ەتكەن. ءبىز 2022 جىلدىڭ قازان ايىندا بەلگورود وبلىسىنداعى وقۋ پوليگونىندا وسىعان ۇقساس وقيعانى كوردىك، ۋكراينامەن سوعىسقا جۇمىلدىرىلعانداردىڭ قاتارىندا قالاي كىرگەنى بەلگىسىز ءۇش تاجىك ءدىني نەگىزدەگى قورلاۋعا جاۋاپ رەتىندە رەسەي ارمياسىنىڭ ساربازدار مەن وفيسەرلەر توبىن اتىپ تاستادى.
ءبىز ءوزىمىز ءۇشىن قانداي قورىتىندى جاساۋىمىز قاجەت؟ بىرىنشىدەن، ەگەر تۇرمە تۇزەتۋ مەحانيزمى بولۋدى توقتاتسا جانە تەك جازالاۋ قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتسە، ونداعى ازاماتتار قوعامعا قاتىگەزدىكپەن قاراي باستايدى. كولونيالار اكىمشىلىگى تاراپىنان بەلگىلى ءبىر ءدىن وكىلدەرىنە قىسىم، ادەتتە، تۇرمەنىڭ ءدىني قاۋىمداستىقتارىنىڭ راديكالدانۋىن كۇشەيتەدى، ال ولاردى باسقا سوتتالعانداردان ءبولۋ، وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن جاڭادان كەلگەندەردى «تۇرمە جاماعاتتارىنا» قوسىلىپ، ءوزارا كومەككە جانە ۇيىمداسقان قىلمىس پەن اكىمشىلىكتەن قورعانۋعا يتەرمەلەيدى.
ەڭ ناشار وقيعا ءوربۋى — بۇل قىلمىستىڭ جەكەلەگەن ەلەمەنتتەرىنىڭ ەكسترەميستەرمەن بىرىگۋىندە ورىن الادى. ول تەك ۇيىمداسقان توپتاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تارازداعى ماقسات كارييەۆ پەن الماتىداعى رۋسلان كۋلەكبايەۆ سەكىلدى بۇكىل قالانىڭ ءومىرىن ۋاقىتشا توقتاتقان قاتىگەز جالعىز ارەكەت ەتۋشىلەردى تۋدىرادى.
مۇنداي جاعدايلاردا ءتىپتى پسيحولوگتار مەن تەولوگ-ساراپشىلاردىڭ دەراديكاليزاسيا ارەكەتتەرى ءتيىمسىز: راديكاليزمدى جۇقتىرعان تۇتقىندار ءدىني داۋلارعا كىرىسۋدى توقتاتادى، بايلانىسقا تۇسپەيدى نەمەسە ءوز نيەتتەرىن وڭاي جاسىرادى، سىرتتاي بارىمەن كەلىسكەندەي بوپ، الايدا ىشتە مەملەكەت پەن قوعامعا دەگەن وشپەندىلىكتى ساقتايدى. مەن بۇرىن ءوز جۇمىسىمدا كوپتەگەن ەلگە ورالۋشىلار بىرنەشە جىلدار بويى تىنىشتىقتى ۇستانىپ، قولايلى ۋاقىتتى، كوماندانى، شەتەلدەن كەلگەن بۇيرىقتاردى كۇتۋى مۇمكىن دەپ جازدىم. سوندىقتان، بۇگىندە ەكسترەميستەردىڭ نيەتىن تۇزەتۋ جانە ءداستۇرلى يسلامعا كوشىرۋ ادىستەمەسىن قايتا قاراۋ وتە قاجەت. بوستاندىققا شىققاننان كەيىن ولار بۇرىنعى سوتتالعاندار بولعانىمەن قاتار، مۇسىلماندىقتىڭ تەرىس باعىتىن ۇستانادى، بۇل ەكسترەميستىك ارەكەتكە يتەرمەلەۋى مۇمكىن. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وسىعان مۇقيات نازار اۋدارۋى كەرەك.
وسىدان ەكىنشى قورىتىندى شىعادى: ەلدىڭ بۇكىل حالقىن مارگينالداندىراتىن زاڭنامانىڭ تىيىم سالۋ فۋنكسيالارىن كۇشەيتۋ تەك راديكالدار سانىنىڭ ارتۋىنا اكەلەدى. ولاردى قوعامعا تەرەڭىرەك كىرىكتىرۋدىڭ ورنىنا، بۇگىندە كەيبىر زاڭ شىعارۋشىلار زاڭعا باعىناتىن ازاماتتاردان قۇقىق بۇزۋشىلاردى جاساي باستايتىن تىيىم سالۋ شارالارى تۋرالى يدەيالاردى العا تارتادى. زاڭ بۇزۋشىلاردى تەرروريستەرگە اينالدىرۋ پروسەستەرى پەنيتەنسيارلىق جۇيەمەن جاقسى جۇمىس ىستەيدى، ناتيجەسىندە بىزدە زورلىق-زومبىلىق پەن قىلمىسكەرلەر كوپ بولادى. كولونيالار ادامعا تولۋدا، ال وندا جۇمىس ىستەۋگە دايىن ادامدار، كەرىسىنشە، تاپشىلىق. بۇعان كىم قىزىعادى؟ تەك يگيش، ول شابۋىلداردى ءوز بەتىنشە جۇزەگە اسىراتىن جاڭا رەكرۋتتاردى الادى، ولارعا وزدەرىنىڭ قاندى «فرانشيزاسىن» بەرەدى. ادەتتە ولىمگە باراتىن راديكالدار ءۇشىن ولاردىڭ ارەكەتتەرىن جابا الاتىن ورتاق باستاما رەتىندە الىنعان يدەيا بولۋى وتە ماڭىزدى. يگيش بولسا، ولارعا دايىندىق پەن موتيۆاسياعا ءبىر دوللار جۇمساماي-اق وسى مۇمكىندىكتى بەرەدى.
بۇل جاعدايدا ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى باستى مىندەت – جاڭا تەرروريستەردىڭ پايدا بولۋىنا جول بەرمەۋ. ولاردىڭ ارەكەتتەرىنە جاۋاپ بەرمەۋدەن گورى وسى ماڭىزدىراق. ونىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋ ءقازىردىڭ وزىندە قاۋىپسىزدىك ءۇشىن ساتسىزدىك بولىپ تابىلادى. راديكالدانۋدىڭ الدىن الۋدىڭ تابىستى ساياساتىنىڭ نەگىزگى شارتى مەملەكەتتىك ساياسات پەن يدەولوگيانى ءدىني قۇندىلىقتار مەن پوستۋلاتتارعا قارسى قويۋ مۇمكىندىكتەرىن جويۋ بولماق. بۇل جاعدايدىڭ الدىن الۋ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنا، قۇقىق قورعاۋ جانە وزگە دە مەملەكەتتىك ورگاندارعا، سونداي-اق ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ جونىندەگى جۇمىستى جۇرگىزەتىن مامانداندىرىلعان توپتارعا زورلىق-زومبىلىق جاساۋ نيەتى داميتىن ولاردىڭ يدەولوگيالىق بازاسىن بۇزۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، بۇل جاقتاستاردى جالدايتىن ۇيىمداسقان توپتارعا دا، قىلمىس جاساعانعا دەيىن راديكالدانۋى سيرەك انىقتالاتىن جالعىز ارەكەت ەتەتىندەرگە دە قاتىستى.
كەرىسىنشە، مەملەكەتتىڭ دىنگە جاساندى قارسىلاسۋى، بەلگىلى ءبىر كيىمگە، دۇعا ەتۋگە، سىرتقى كەلبەتتىڭ بەلگىلى ءبىر تۇرلەرىنە تىيىم سالۋى ءىس جۇزىندە كەرى اسەر بەرەدى. مۇنداي ساياسات پەن ريتوريكا، كەرىسىنشە، راديكالدانۋدى كۇرت قوزدىرادى، حالىقتىڭ كەي ءدىني بولىگىن مەملەكەتكە قارسى قويادى. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، بەلگىلى ءبىر حالىق بولىگىن مارگيناليزاسيالاۋ ولاردىڭ راديكالدانۋىنا اكەلەدى (كوبىنەسە قاجەتتى قادام رەتىندە سانالادى). مۇنداي شەكتەۋ جانە تىيىم سالۋ شارالارىن قولدانۋ ءدىندارلىقتىڭ ايقىن تومەندەۋىنە نەمەسە راديكاليزمنىڭ جويىلۋىنا اكەلمەگەن، كەرىسىنشە، ءبىز وسىنداي جاعدايلار ورىن الاتىن ايماقتار مەن ەلدەردە نارازىلىقتىڭ ءوسۋىن بايقايمىز.
ءبىز مۇنى ءتىپتى حيدجابقا رەسمي تىيىم سالۋ ناتيجەسىندە حالىقتىڭ كەتۋى باستالعان كورشى تاجىكستاننىڭ مىسالىنان كورەمىز. ءقازىر ەگىن جيناۋ ۋاقىتى، ال كەيبىر اۋدانداردا جۇمىس قولى جەتىسپەيدى. سونىمەن قاتار، مۇنى ەڭبەك كوشى-قونىمەن ءتۇسىندىرۋ قيىن: تاجىكتەر رەسەيدەن دە بەلگىلى سەبەپتەرمەن كەتۋگە جانە ول جاققا بارماۋعا تىرىسادى. وسىنداي شارالارمەن ەل زايىرلىلىقتىڭ ۇلگىسى بولمايدى، تەك ءبىر كەزەڭدە ول قايتادان ازاماتتىق سوعىسقا ۇلاسۋى مۇمكىن (90-شى جىلدارى بولعان) نەمەسە اۋعانستاننىڭ تاعدىرىن قايتالاي الادى، ول جيىرما جىل ىشىندە باتىسقا ەلىكتەۋدى كۇشەيتۋگە «تاليبان» بيلىگىنىڭ قايتارىلۋىمەن جاۋاپ بەردى.
تاعى ءبىر كورشىنىڭ مىسالىن قاراستىرا الامىز: وزبەكستان. يسلام كاريموۆتىڭ تۇسىندا ءدىني قاۋىمداستىققا قاتىستى ەڭ قاتال رەجيم بولدى، الايدا ول ساياسات كەلەڭسىزدىكتەردى جويعان جوق. شاۆكات ميرزيەيەۆ ءدىن مەن حالىقتىڭ ساياسي قۇقىقتارىنا قاتىستى ليبەراليزاسيالاۋعا بارىپ، بۇعان دەيىن تىيىم سالىنعان كوپ نارسەگە جول بەرگەندە، ەل تۇراقتىلىق پەن دامۋدا تەك جەڭىسكە جەتكەنىن كورەمىز.
بۇگىنگى تاڭدا وزبەكستان دامۋدىڭ كوپتەگەن سالالارىندا ۇلكەن جەتىستىكتەر مەن قۋاتتى ديناميكانى كورسەتۋدە، بۇل ونىڭ رەفورمالارىنىڭ ناتيجەلەرىن بارلىق دەڭگەيدە ايقىن ەتەدى. ميرزيەيەۆتىڭ تۇسىندا تاشكەنت ءدىني ماسەلە تىعىرىققا تىرەلگەن ونجىلدىقتاردىڭ ناتيجەلەرىن تۇزەتە وتىرىپ، تىيىم سالۋ ەمەس، قالىپتاستىرۋ، قۇرۋ ادىستەرمەن جۇمىس ىستەي باستادى.
ءقازىر وزبەكستاندا كوپتەگەن ءتۇزۋ باعىتتاعى يسلام ورتالىقتارى مەن قۇرىلىمدارى اشىلۋدا. وسىدان وزبەكستاندىقتار تەك ۇتىمدى پوزيسيادا. سونىمەن، سامارقاندتا بۇحاري يمامىنىڭ حالىقارالىق ورتالىعى مەن «حاديس ءىلىم مەكتەبى» ورتالىعى، مارگەلاندا — «فيكح ءىلىم مەكتەبى» اشىلدى، بۇحارادا ايگىلى «مير-اراب» مەدرەسەسى بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى جانە ءوز جۇمىسىن كەڭەيتۋدە جانە باسقا دا قۇرىلىمدار ىسكە اسۋدا.
قورىتىندىلاي كەلە، ءبىز مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنىڭ ءدىندارلىعىنا جاساندى تۇردە اسەر ەتۋ ارەكەتتەرىنىڭ قانداي دەسترۋكتيۆتى سالدارى بار ەكەنىن جانە بارلىق وتانداستارىن ءوز سەنىمدەرىمەن قابىلداۋعا دايىن قوعامنىڭ ۇيلەسىمدى دامۋى قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىن كورەتىنىمىزدى اتاپ وتكىم كەلەدى. رۋحاني جانە دۇنيەتانىمدىق جوسپاردىڭ ءبىرىڭعاي ستاندارتتارىن ەنگىزە وتىرىپ، ولاردى كۇشتەپ قايتا ۇيرەتۋ، قايتا سەندىرۋگە تىرىسقاننان گورى، ولاردىڭ مۇشەلەرى ءبىزدىڭ قوعام اياسىندا تولىققاندى ءومىر سۇرە الۋى ءۇشىن ولارمەن ءارقاشان بايلانىس ساقتاۋ جانە ءدىني قاۋىمداستىقتاردى زاڭدى سالاعا شىعارۋ الدەقايدا ءتيىمدى. كەرى ءىس-قيمىلدىڭ ناتيجەسىن كسرو-دا كوردىك جانە ونىڭ ارتى جاقسى اياقتالعان جوق...