گەنري كيسسيندجەر ايتقانداي، قاي داۋىردە بولماسىن حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جۇيەسىن قالىپتاۋشى ءىرى كۇشتەر بولادى. ءبىز ءقازىر باتىستاعى ءىرى ويىنشىلارمەن قاتار ازيادا دا الپاۋىت ەلدەردىڭ كوتەرىلىپ شىققانىنا كۋا بولدىق. سوڭعى 40 جىلدا قىتايدىڭ ۇزدىكسىز كەڭەيگەن ىقپال- قۋاتى ازيا شىعىسىنان اسىپ شىعىپ، قالىپتاسقان باتىستىق دەرجاۆالارمەن يىق تىرەستى. جاڭا كۇشتىڭ كوتەرىلىپ شىعۋى قاشاندا ەسكىلى-جاڭا كۇشتەر اراسىنداعى باسەكەنى قىزدىرادى. كوپتەگەن ەلدەرگە بۇل جاعداي قولايسىزدىقتار اكەلگەنىمەن، كەيبىر ايماقتار تابيعي مۇمكىندىكتەرىنە وراي ءوز پايداسىن كورەدى. ايتالىق، ءىرى كۇشتەر اراسىنداعى كۇردەلى باسەكەلەستىك قاتىناس ورتا ازيانىڭ گەوستراتەگيالىق ماڭىزىن جوعارىلاتتى. رەسەيدەن تىس اقش، جۇڭگو جانە ەو ەۋرازيا كىندىگىندەگى ايماققا بۇرىنعىدان گورى كوبىرەك نازار اۋداراتىن بولدى. ءبىراق وسىعان دەيىن ايتقانىمىزداي، ايماققا نازار اۋداراتىن ويىنشىلار قاتارى بۇنىمەن شەكتەلمەۋى مۇمكىن. مىسالى، ءۇندىستان ءوزىنىڭ بولاشاقتاعى دامۋ مۇددەسى ءۇشىن ورتا ازيا ايماعىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرارى داۋسىز.
نەگە ءۇندىستان؟
سەبەبى، ءقازىر الەمنىڭ ءوندىرىس بازاسى قىتايدان وڭتۇستىككە قاراي باياۋ الماسا باستادى. وسىمەن بىردەي ۋاقىتتا ءۇندىستان دا ازياداعى جاڭا كۇش ورتالىعى رەتىندە كوزگە ءتۇستى. الەم ءوندىرىس بازاسىنىڭ وزىنە قاراي جاقىنداۋى ءۇندىستاننىڭ ىقپال-قۋاتىن ارتتىرۋدا. الداعى ۋاقىتتا ءۇندىستان الەمدىك ءوندىرىس پەن تۇتىنۋ نارىعىندا قىتايدىڭ ورنىن يەلەنۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلا باستادى. ءبىراق بۇل قىسقا مەرزىمدە جۇزەگە اساتىن جاعداي ەمەس. قىتايدىڭ وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان باستاپ بىرتىندەپ كوتەرىلىپ شىققانى سەكىلدى، ءۇندىستان دا ءبىرشاما ۇزاق ۋاقىت پەن پروسەستى باستان كەشىرەدى.
بۇل ارادا ءوندىرىس بازاسى نەگە قىتايدان كەتتى دەگەن سۇراق تۋادى. بۇعان ءبىر جاعىنان ستراتەگيالىق باسەكە قالىپتاستىرسا، ەندى ءبىر جاعىنان نارىقتىڭ ءوز زاڭدىلىعى دا سەبەپ بولعان. بىلايشا ايتقاندا، ءبىر كەزدەرى جۇڭگو الەمدىك برەندتەر مەن ءتۇرلى ءونىم يەلەرى ءۇشىن كوپ ءارى ارزان ەڭبەك كۇشىمەن، قولايلى ءوندىرىس بازاسىنا قىزىقتىرعان. بىرتىندەپ، جۇڭگو ەكونوميكاسى جوعارىلادى، تۇرعىندارىنىڭ كىرىسى دە ارتتى. سوعان ىلەسە قىتايدا ءوندىرىس قۇنى قىمباتتادى. كەز كەلگەن كومپانيا ءۇشىن ەندى ول قولايلى ءوندىرىس وشاعى بولماي قالدى. سوندىقتان ەڭبەك اقىسى سالىستىرمالى ارزانىراق، ءوندىرىس قۇنى تومەنىرەك وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك شىعىس ازياعا قاراي ويىستى.
بۇل ايماق ءوزىنىڭ قولايلى كليماتى جانە مول ەڭبەك رە سۋرسىمەن الەمدى وزىنە قىزىقتىرادى. قىتايدان دا كوپ حالىق سانى بار وسى الىپ ايماق تەڭىز-مۇحيتپەن شەكتەسىپ جاتىر. ءارى ازيا، افريكا، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك امەريكا قۇرلىقتارىنا دا قولايلى تەڭىز تاسىمالىمەن تۇتاسقان. ءۇندىستان وسى ايماقتاعى ەڭ ءىرى مەملەكەت رەتىندە جاڭا كۇش ورتالىعى رەتىندە مويىندالا باستادى.
ەۋروپاعا ەڭ جاقىن جول ىزدەيدى
ءبىر قاراعاندا، ءۇندىستاننىڭ ءبىزدىڭ ايماقتاعى قادامدارى تىم ەلەۋسىز. بۇعان قاراپ ءۇندىستاندى ايماقتاعى جاڭا ويىنشى رەتىندە قاراستىرۋ قيسىنسىز كورىنەدى. الايدا، نەگە ءۇندىستان ءبىزدىڭ ايماققا نازار اۋدارۋى مۇمكىن؟ سەبەبى، ءۇندىستان ەۋروپاعا اپاراتىن ەڭ توتە جول ارقىلى قازىرگى قىتايدىڭ قورشاۋىنا شىعىپ كەتۋدى كوزدەيدى. جۇڭگو ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى ساۋدا جولىنان تارتىپ، ميانماداعى جانە پاكىستانداعى ەكونوميكالىق دالىزدەر ارقىلى ءۇندىستاندى ۇلكەن قورشاۋعا قالدىرعان. بۇل قورشاۋدى بۇزۋ ءۇشىن جاڭا-دەلي 2000 ج ىلداردىڭ باس شەنىندە باستالعان حالىقارالىق سولتۇستىك-وڭتۇستىك كولىك ءدالىزىن (حوسكد/INSTC) قولدانۋعا مۇددەلى. بۇل بىرىنشىدەن جەراستى رەسۋرستارعا يە ورتا ازيامەن بايلانىستى دامىتۋ ءۇشىن قولداناتىن سەنىمدى قۇرالى بولۋى مۇمكىن. ورتا ازيا، كاسپيي ايماعى ارقىلى رەسەيگە جانە ەۋروپاعا جەتەتىن قۇرلىق جولى ءۇندىستاننىڭ الداعى نەگىزگى ستراتەگيالارىنىڭ ءبىرى بولاتىنىن بولجاي الامىز.
حوسكد بولاشاعى قانداي؟
بۇدان 20 جىل بۇرىن باستالعانىنا قاراماستان، وڭتۇستىك-سولتۇستىك كولىك ءدالىزى تىم باياۋ دامىتىلدى. بۇدان ءسال عانا بۇرىن ءۇندىستان تاجىك جەرىندە وسى جوبانىڭ اياقتالىپ قالعانىن مالىمدەدى. شىن مانىندە، بۇل مالىمدەمە ايماق ەلدەرىنە جاسالعان سيگنال بولدى. سول ارقىلى جاڭا-دەلي ورتا ازيا ەلدەرىن وزىمەن تۇتاستىراتىن ەكونوميكا جولاعىنا نازار اۋدارۋعا شاقىرعانداي. ءبىراق بۇل كولىك ءدالىزى ءقازىر تۇتاستاي ورتا جانە وڭتۇستىك ازيانى ەركىن جالعاپ كەتۋگە دارمەنسىز. بۇعان ۇلكەن كەدەرگىلەر دە جوق ەمەس. ايتالىق، ءۇندىستان-قىتاي قايشىلىعى جانە ۇندىستان-پاكىستان قايشىلىعى كوبىرەك بوگەت بولادى. حوسكد جاڭا - دەلي جوبالاعانداي ەۋروپا، رەسەي، ورتا ازيا جانە وڭتۇستىك ازيانى جالعاستىرۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە اۋعانستان جانە پاكىستاندى كەسىپ وتۋىنە تۋرا كەلەدى. ونسىز جوبا تولىققاندى قۋاتىن كورسەتە المايدى. ال وسى ەلدەرمەن بولعان تەرەڭ قايشىلىق ءۇندىستان ءۇشىن ەڭ ۇلكەن سىناق بولماق.
ءبىراق بۇل ساۋدا دالىزىنە ءۇمىت ارتاتىن رەسەي جانە يران سىندى تاراپتارى بولعاندىقتان، بولاشاعىن جارقىن ەلەستەتۋگە دە بولادى. يران دا، رەسەي دە ەۋرازيانىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگىن جالعايتىن ساۋدا جولى ارقىلى باتىستىڭ قۇرساۋىنان شىعىپ كەتۋدى كوپتەن كوزدەپ كەلەدى. بۇعان دەيىنگى رەسمي كەزدەسۋلەردە تەھران مەن ماسكەۋ بۇل جوبانى قۋاتتايتىنىن انىق اڭعارتقان.
ورتا ازياداعى ەكى ءىرى جوبانىڭ باسەكەسى
جۇڭگو 2013 جىلدان باستاپ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىن ۇسىنا وتىرىپ، ءوزىنىڭ نەگىزگى دامۋ مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋگە كۇش سالدى. سونىمەن بىرگە، وسى جوبا ارقىلى ايماقتاعى ەلدەرمەن ەكونوميكالىق بايلانىستى تەرەڭدەتۋگە دە تىرىستى. ءۇندىستان دا وسىعان ۇقساس جولدى تاڭداۋى مۇمكىن. حوسكد-ىن ءبىر جاعىنان ەۋروپا سىندى ءىرى نارىققا كىرەتىن توتە باعىتتى قامتاماسىز ەتۋمەن بىرگە، ايماق ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناستى تەرەڭدەتۋدە دە وسى قۇرالدى قولدانادى. بۇل دەگەنىمىز، ايماقتان وتەتىن ەكى ەكونوميكالىق ءدالىزدىڭ نەگىزگى اۆتورلارى اراسىندا ۇلكەن باسەكە جۇرەتىنىن كورسەتەدى. بۇل باسەكە وڭىردە ساۋدا ەكونوميكالىق جولداردىڭ قىزۋ تالاسى بولعانىمەن، شىنداپ كەلگەندە وسى ءۇردىستىڭ استىندا ازيادا كوتەرىلىپ شىققان ەكى ءىرى كۇشتىڭ باسەكەسى جاتىر. باستاپقى بولجامدارعا نەگىزدەلسەك، بۇل جاعداي ايماق ەلدەرىنە دامۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن جارىسا ۇسىنۋى مۇمكىن. باسەكەلەستىك اسىرەسە، ايماق ەلدەرىنىڭ كولىك- لوگيستيكاسىمەن يندۋستريالاندىرۋ باعىتتارىنا زور مۇمكىندىك الىپ كەلەدى.
«اlmaty-akshamۋ»، №104 2 قىركۇيەك، 2023 جىل