مەملەكەت شەكاراسىن انىقتاۋ – وڭاي، مادەنيەت شەكاراسىن انىقتاۋ – قيىن. بۇل ۋاجىمىزگە بارلىق الەۋمەتتانۋشىلار كەلىسەدى. كەيدە ءبىر مەملەكەت ورتاق ءبىر مادەنيەتكە جاتقىزىلسا (ايتالىق، جاپونيا)، كەيدە ءبىر مادەنيەت ەكى نەمەسە ودان دا كوپ ەلدىڭ تەرريتورياسىندا «ءومىر سۇرەدى» (مىسالى، اعىلشىن، ورىس نەمەسە اراب مادەنيەتتەرى سەكىلدى)، بۇلاردىڭ كەرىسىنشە ءبىر مەملەكەت ىشىندە ەكى نەمەسە ودان دا كوپ مادەنيەت قاتار سىيىپ تۇراتىن كەزدەرى دە بولادى. قۇرىلىمدىق-فۋنكسيالىق تۇرعىدا بۇنىڭ ءبارى وزىنشە جاراسىمدى، وزىنشە زاڭدى. ياكي، قوعامدى قۇراۋشى ءتۇرلى تاسىلدەردىڭ رەتى عانا. الايدا، بۇلاردىڭ ىشىندە سوڭعى ءبىر ءتۇرىن بىرتىندەپ قوعامنىڭ قوجىراۋىنا، الەۋمەتتىك بولىنىسكە باستاۋشى فاكتور رەتىندە قاراستىراتىن الەۋمەتتانۋشىلار دا بار. اسىرەسە، الەۋمەتتانۋداعى «كونفليكت تەورياسىن» ۇستانۋشىلار سولاي دەيدى. دەمەك، مادەنيەت قانشالىقتى ورتاق، جالپىعا بىردەي بولعان سايىن سول قوعامنىڭ ىرگەسى ءبۇتىن، تاعانى بەرىك بولا تۇسپەك ەكەن.
قالامگەرلەر وداعىنداعى كەڭەس
ءسوزدى بۇلاي باستاپ وتىرۋىمىزدىڭ دا وزىندىك ءمانى بار. تۋراسىندا، ءبىز مادەنيەت ۇعىمىن عانا ەمەس، ەسەسىنە مادەنيەتتى تاراتۋشى قۇرالداردىڭ ءبىرى – ۇلتتىق قۇندىلىقتار تاقىرىبىن ءسوز ەتپەكپىز. وتكەن اپتادا قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا كادۋەلگى ءبىر كەڭەس وتكەن ەدى، ءسوزدىڭ ۇشىن سودان تارقاتپاقپىز. باسىلىمىمىزدىڭ وتكەن سانى قولىنا تيگەن وقىرمان حاباردار بولسا كەرەك، اقپاننىڭ 8-ءى كۇنى قالامگەرلەردىڭ وداعى ءوزىنىڭ «دوڭگەلەك ۇستەلىنە» ءبىرقاتار ەتنوگراف-عالىمدار مەن وسى سالا بويىنشا ەڭبەكتەنگەن قالامگەرلەردى شاقىرعان. شاقىرعان دا «ۇلتتىق قۇندىلىقتار: كەشە جانە بۇگىن» دەگەن مازمۇندا اڭگىمە وربىتكەن. وسى ورتادا ەلگە بەلگىلى قالامگەر تۇلعالار قازىرگى قوعامداعى ۇلتتىق قۇندىلىق، ونىڭ مەملەكەت بولاشاعىنداعى ماڭىزى مەن ءمانى تۋراسىندا ءسارۋار سوزدەرىن ورتاعا سالدى.
سول جيىندا العاشقىلاردان بولىپ ءسوز العان بەلگىلى پۋبليسيست، جازۋشى مارات توقاشبايەۆ قوعامدا ابدەن تۇيىنشەكتەلگەن ءبىر ءتۇيىندى تالقى ورتاسىنا تاستادى. ءتۇيىن – «ۇلتتىق قۇندىلىق» ۇعىمىنا قوعامدا ورتاق تۇسىنىكتىڭ جوقتىعى بولاتىن. ءبىزدىڭ قوعامدا ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق يدەولوگيانى اركىم ءار تاراپتان ىزدەيدى. ءارى تاپ سول سەكىلدى ۇلتتىق قۇندىلىقتى دا اركىم «ءوزى شىققان تاۋىنان» ىزدەپ جاتادى. «ەتنوگرافتار «ۇلتتىق قۇندىلىقتى – ادەت-عۇرپىمىز» دەيدى؛ پەداگوگتار «ۇرپاق تاربيەسى» دەيدى؛ ەندى بىرەۋلەر «ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ كوكەسى – ونەر» دەيدى؛ ساياساتتانۋشىلار «ۇلتتىق قۇندىلىقتى ەل بىرلىگى» دەيدى؛ تاعى بىرەۋلەر «ۇلتتىق قۇندىلىق – ءبىزدىڭ قوناقجايلىعىمىز» دەپ بىلگىشسىنەدى. شىنتۋايتىندا، ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەنىمىز نە؟» دەگەن ساۋالىن ورتاعا سالعان بولاتىن.
ارتىنشا وعان ءوزى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعى» دەپ اتالاتىن ەڭبەكتىڭ اۆتورى رەتىندە مەن ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ەڭ باستىسى – قازاقستاندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ»، – دەيدى م.توقاشبايەۆ. ارينە، ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋراسىندا قالامگەردىڭ بۇل ءسوزى تەرەڭ پايىمنان شىققان تۇشىمدى ءسوز. دەگەنمەن، بىزشە الەۋمەتتانۋ تۇرعىسىندا «قۇندىلىقتار» نەمەسە «ۇلتتىق قۇندىلىقتار» ۇعىمىن تاپ باسىپ تۇرماعانداي كورىندى. تۋراسىندا، قالامگەر مۇنى قوعامىمىزدىڭ ورتاق ۇستانىمى، ورتاق الەۋمەتتىك-ساياسي مۇراتى، بىلايشا ايتقاندا، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قۇبىلاناماسى رەتىندە العا تارتىپ وتىرعان بولسا كەرەك. سونىمەن، ءبىز ءوز تاراپىمىزدان اتالمىش ۇعىمدارعا الەۋمەتتانۋ عىلىمى نەگىزىندە جالپى وقىرمان ءۇشىن جاۋاپ ىزدەدىك.
مادەنيەت – الەۋمەتتىك ءونىم
مادەنيەت، بۇل – الەۋمەتتىك ءونىم. بىلايشا ايتقاندا، ونى جەكە تۇلعا قالىپتاستىرا المايدى، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستار بارىسىندا كوپشىلىكتىڭ ورتاق ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى رەتىندە قاراستىرعان ورتاق ءونىمى. «مادەنيەتتى بيولوگيانىڭ ەمەس، قوعامنىڭ ناتيجەسى» دەيدى الەۋمەتتانۋشىلار. مۇنىڭ ءوزى دە
مادەنيەت ۇعىمى جالپى الەۋمەتتىك ءونىم ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. ال ونى تەرەڭدەي قازبالاي تۇسەتىن بولساڭىز، مادەنيەتتىڭ زاتتىق جانە بەيزاتتىق فورمالارى دا بولاتىنىن بىلەمىز. بىلايشا ايتقاندا، كۇندەلىكتى ومىردە تۇتىناتىن زاتتىق جانە بەيزاتتىق ونىمدەردى قالاي تۇتىنۋ، قانداي ورتاق ەرەجەلەرگە جۇگىنۋ سىندى ىس-ارەكەتتەردىڭ قالىبىن مادەنيەت دەۋگە بولادى.
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ومىرىمىزدەن مىسال كەلتىرەتىن بولساق، قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوبى قازاق تىلىندە سويلەپ، وسى قوعامداعى ماڭىزدى قۇندىلىقتاردى، تۇرمىس-سالت جورالعىلارىن ۇستانىپ، ورتاق ەرەجەلەرىن ورىنداۋى؛ قازى-قارتا، قىمىز-قىمىران تۇتىنۋى؛ وزىندىك كيىم ۇلگىلەرىنىڭ، وزىندىك مۋزىكالىق بوياۋلارىنىڭ بولۋى؛ قانداي زاتتاردى كوبىرەك پايدالانۋى، بالالارىنىڭ قانداي ويىنشىقتاردى ويناۋى، سونىمەن قاتار كوشەلەرى، قالا قۇرىلىستارى، تۇرعىن ۇيلەرىنىڭ ورنالاسۋى، جەر-سۋ اتاۋلارى، ت.ب. تولىپ جاتقان ورتاقتىقتار قۇرالا كەلىپ وسى ەلدىڭ زاتتىق جانە بەيزاتتىق مادەنيەت قالىپتارىن ءتۇزىپ تۇر. مۇنى اۋقىمدى تۇردە «قازاقستاندىق مادەنيەت» دەپ جۇمسارتىپ ايتىپ ءجۇرمىز. تاپ وسى ماسەلەنى دە تۇبەگەيلى، دەربەس تالداۋعا ابدەن بولادى.
ەندى وسى مادەنيەت ونىمدەرىن تاسىمالداۋشى ماڭىزدى نارسەلەر بار. ولار – ءتىل، قۇندىلىقتار جانە نورمالار. الەۋمەتتانۋدا ءتىل مادەنيەت سىندى اۋقىمدى الەۋمەتتىك ءونىمدى تۇسىندىرۋدە اسا ماڭىزدى نىسان رەتىندە قاراستىرىلادى. مادەنيەتتىڭ ەڭ باستى ءمانى ونى تۇتىنۋشىلار سول ارقىلى بىر-بىرىمەن ءمان-ماعىنا الماسادى، سولاي الەۋمەتتىك ءومىرىن قامتاماسىز ەتەدى. وسى رەتتە ءتىل تۇتاس مادەنيەتتىڭ ءوز قالىبى، ءوز سيمۆولى، ءوز بەينەسى دەپ تانىلادى. بىلايشا ايتقاندا، مادەنيەتتىڭ ەڭ نەگىزگى كورسەتكىشى، ايقىنداۋشىسى – ءتىل. وسىعان كەلگەندە ءبىز قازاقستانداعى مادەنيەتتى قالاي تۇسىندىرە الامىز؟ ءبىز ءوز ەلىمىزدىڭ مادەنيەتىن قالاي بەينەلەيمىز؟
وسىدان كەيىن عانا «قۇندىلىقتار»، «ۇلتتىق قۇندىلىقتار» ماسەلەسىنە ءدوپ كەلەمىز. ياعني تۇتاس سوزىمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان «قۇندىلىقتار» نەمەسە «ۇلتتىق قۇندىلىق» ۇعىمدارى مادەنيەتتىڭ سوناۋ تەرەڭ قان تامىرىنداعى تاسىمالداۋشى ەكەن. ونى الەۋمەتتانۋشىلار قىسقاشا «قاجەتتى ماقساتتار تۋرالى ورتاق يدەيالار» دەپ تۇسىندىرەدى. قۇندىلىق تۋراسىنداعى الەۋمەتتانۋشىلار مەن مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ ۇزاق تەوريالارىن بىلايشا تۇسىندىرۋگە بولادى: قۇندىلىقتار – مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ وسكەلەڭ ءومىردى قامتاماسىز ەتۋشى، ىزگىلىكتى، قاۋىپسىزدىكتى بەكىتۋشى دەپ باعالاعاندارى.
بۇدان كەيىن مادەنيەتتىڭ تاسىمالداۋشىسى رەتىندە نورمالار اتالادى. ول وزدىگىنەن تۇسىنىكتى قوعامدىق ەرەجەلەردىڭ (جازىلماعان زاڭداردىڭ) جيىنتىعى ەكەنىن بىلەمىز. قۇندىلىقتىڭ عىلىمي ءمانىن قاراستىرا كەلگەندە ءبىز ءوز قوعامىمىزداعى ۇلتتىق قۇندىلىققا قاتىستى تۇيتكىلدىڭ تۇيىنشەگى قايدا جاتقانىن بىلگەندەيمىز.
«اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى»
«اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەيدى. و باستان ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك سىرقاتىمىزدىڭ دياگنوزى دۇرىس قويىلمادى ما، الدە دۇرىس قويىلسا دا اۋرۋىمىزدى جاسىرىپ كەلەمىز بە؟ بۇدان بۇرىنعى بيلىك بۋىنى كەزىندە قازاقستاندا «ۇلت» (Nation) پەن «مەملەكەت» ۇعىمى، «ۇلتتىق» (National) پەن «مەملەكەتتىك» ۇعىمىنىڭ اراجىگى اجىراپ قالدى. وسىنىڭ زاردابى ەكەنى انىق، ءبىز ۇدايى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، ۇلتتىق يدەولوگياعا قاتىستى ساۋالدارعا اينالسوقتاي بەرەمىز. نە جاۋابىن تاۋىپ، ءبىر سوزگە توقتاي المايمىز، نە مۇلدە ويلاماسقا سانادان سىرىپ تاستاي المايمىز.
ەندى مىنا سۇراقتاردى اشىق-ايقىن قوياتىن كەز جەتكەن سەكىلدى: قازاقستان ءسىرا، قانداي مادەني كەڭىستىكتە؟ مادەنيەتىنىڭ تاسىمالداۋشىلارى قايسى؟ (ءتىلى، قۇندىلىعى، نورمالارى). ەلىمىزدەگى ۇلتتىق قۇندىلىق قايسىلار؟ ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز دەپ جۇرگەندەرىمىز جالپىعا بىردەي مە؟ الدە ءبىزدىڭ قوعام ءتۇرلى قۇندىلىقتارعا، ءتۇرلى مادەني كەڭىستىكتەرگە جىكتەلگەن بە؟
بىرەگەيلەندىرۋدىڭ باستاپقى قادامى
قالامگەرلەر ورداسىندا وتكەن جيىنعا قايتا ورالايىق. وندا كەزەگىمەن ءسوز العان اعا بۋىن وكىلدەرى ۇلتتىق قۇندىلىق تۋراسىندا ءار قىرىنان اڭگىمە ءوربىتتى. جازۋشى-جۋرناليست، بەلگىلى زەرتتەۋشى، اقىن سارسەنبەك بەكمۇرات ۇلى «بابالار بولجامى – وتكەننەن ساباق، بولاشاققا قانات» اتتى بايانداماسىندا جاراتىلىس زاڭدىلىقتارىنا قاتىستى قازاقي بولجامدار، امالدار، اۋا رايىنا قاتىستى بولجامدار تۋراسىندا كەڭىنەن تولعادى. س.بەكمۇرات ۇلىنىڭ ايتۋىنشا دا ەلىمىزدە بەلگىلى ءبىر مەزگىلدە بولعان اۋا رايى وزگەرىسىنە قاتىستى جالپى حالىق وزگە مادەنيەتتىڭ (اسىرەسە، ورىس-سلاۆيان مادەنيەتىنىڭ) امال-ەسەپتەرىن كوبىرەك مەڭزەپ جاتادى. ال ونىڭ وسى دالاعا ەڭ ۇيلەسەتىن قازاقى ءوز نۇسقامىزدىڭ بار ەكەنىن بىلمەيدى، بىلسە دە ەسكەرمەيدى. سوندىقتان زەرتتەۋشى جاراتىلىس قۇبىلىستارىنا قاتىستى قازاقى بولجامداردى جۇيەلەپ، وقۋ باعدارلامالارىنا دەيىن ەنگىزىپ، قوعامعا كەڭ ناسيحاتتاۋ كەرەك دەپ سانايدى. بۇل ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋ مەن دامىتۋدىڭ ماڭىزدى قادامى ەكەنىنە سەنىمدى.
ال ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى بيبيزيا قالشابايەۆا قازاقتىڭ سالت-سانا جورالعىلارى جاڭا بۋىنعا ءتيىمدى جولدا جەتكىزىلمەي جاتقانىنا توقتالدى. تۋراسىندا، ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى بولعان سالت-سانانى جاستارعا ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى جەتكىلىكسىز دەيدى ۇستاز. ال نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى، ەتنوگراف-عالىم دوسىمبەك قاتران كەيبىر جات ءدىني اعىمداردىڭ اياق الىسىنا تۇساۋ سالۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى قازاقى پايىمعا، ۇلتتىق ءپالساپاعا ۇلكەن ءمان بەرۋى كەرەك ەكەنىن قوسىمشالادى. بولاشاق يمامدارعا ساباق بەرۋشى ۇستاز د.قاتىران قازاقتىڭ ىرىم-تىيىمدارىنىڭ استارىندا، سالت-جورالعىلارىنىڭ ارقاۋىندا جاتقان ۇلكەن ومىرشەڭدىك ءماندى اشۋ ارقىلى قوعامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا بولاتىنى جايىندا تاماشا مىسالداردى كەلتىردى. «سىر ديدارى» باسىلىمىنىڭ باس رەداكتورى ساكەن الداشبايەۆ سالت پەن سانا، ىرىم مەن تىيىم ۇعىمدارىنىڭ اراجىگى، ايىرما ماندەرى تۋرالى تۇجىرىمداردى ورتاعا سالدى.
مىنە، وسى تالقى ۇستەلىنىڭ وزىندە كورىنگەندەي، شىنىمەن دە، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ءار سالا وكىلدەرى ءار قىرىنان قاراستىرادى. جانە بايانداما يەلەرىنىڭ پىكىرىنشە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ناسيحاتتاۋ جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ەمەس. ءبىراق وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ زاماناعا ساي ترانسفورماسيالانۋى تۋراسىندا دا ءسوز بولدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، ۇلتتىق اسىل مۇرات جولىندا، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق قۇندىلىقتى، ءتىلدى جانە جالپى مادەنيەتتى بىرەگەيلەندىرۋدىڭ باستاپقى قادامى انىقتالعانداي. ياعني ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جۇيەلەپ، ولاردى جالپى قازاقستاندىق قۇندىلىققا اينالدىرا العاندا عانا ونى ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىز رەتىندە وزگە جۇرتقا كورسەتە الامىز. ونسىز ءبىز وزگە جۇرت ءۇشىن باسقا ءبىر مادەنيەتتىڭ نەمەسە قويىرتپاق مادەنيەتتىڭ وكىلى رەتىندە تانىلىپ، تۇبەگەيلى ۇلتتىق مۇراتقا جەتۋ بارعان سايىن الىستاي بەرەتىندەي.