ءۇندىستان G20 ديالوگ الاڭىن ساقتاپ قالا الدى ما؟
وتكەن دەمالىس كۇندەرى ءۇندىستاننىڭ ورتالىق قالاسى جاڭا-دەليدە «ۇلكەن جيىرمالىق» (G20) ءسامميتى ءوتتى. وندا الەمنىڭ الدىڭعى 20 ءىرى ەكونوميكاسى سانالاتىن ەلدەر باس قوستى. ءارى الەم ءدوپ كەلگەن ءبىرقاتار ماسەلەلەر بويىنشا پىكىر ورتاقتىعىن تابۋعا تىرىسىپ باقتى. تاقىرىپتار لەگىندە كليمات وزگەرىسى، جاھاندىق ەكونوميكالىق قيىندىقتار جانە ۋكرايناداعى قاقتىعىس ماسەلەلەرى دە بار بولاتىن. انىعىندا، بۇل تاقىرىپتارعا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ پىكىرى سان الۋان، ۇستانىمدارى الشاق-تىن. سوعان قاراماستان ۇيىمداستىرۋشى تاراپ قيىننان جول تاۋىپ، قيسىنىن كەلتىرىپ، ورتاق دەكلاراسياعا قول قويدىرا الدى. جالپى، جيىن قورىتىندىسىنا قاراعاندا، توپ 20 مۇشەلەرى ەلەۋلى دە ەلەۋسىز بۇل دەكلاراسيا ارقىلى الەمدەگى ەڭ ءىرى پىكىر الماسۋ الاڭىن ساقتاپ قالعانداي بولدى. سونىمەن، جاڭا-دەلي جينالىسى نە ءتۇيدى؟ G20 نە شەشتى؟ ۇلكەن ۇستەل باسىندا قوزعالعان تاقىرىپتاردى تاراتىپ كورمەك ءلازىم.
ءۇندىستان قيىننان قيىستىرا الدى
«ۇلكەن جيىرمالىق» ءسامميتى ۇلكەن ديالوگ فورماتى رەتىندە 1999 جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. سودان بەرى توپ 20 ەلدىڭ وكىلدەرى ەكونوميكالىق ساياساتتى ۇيلەستىرۋ دەيتىن اسقاق ارمان توڭىرەگىندە جىل سايىن توپتاسىپ جاتادى. تۋراسىن ايتۋ كەرەك، بۇل فورماتتاعى كەزدەسۋلەردە كوبىندە ورتاق كونسۋنسقا قول جەتكىزىپ، بىرلەسكەن دەكلاراسيا جاريالاپ جاتقانىمەن، ونىڭ ءبارىن بىردەي ورىنداۋ مىندەتتى سانالمايدى. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى جىلدارى الەمدەگى كۇردەلى گەوساياسي جاعدايلاردان كەيىن بۇل ءسامميتتىڭ بولاشاعىنا دەگەن كۇمان كۇشەيە تۇسكەن. سەبەبى، «ۇلكەن جەتىلىك» ءسامميتى بۇدان كورى ءپارمەندى. ال وعان كەرەعار كۇيدە رەسەي مەن قىتاي باستاپ بريكس-تىڭ ىقپالىن تەبىندى ارتتىرۋدا. ءتىپتى، بۇل جاڭا ۇيىم الداعى ۋاقىتتا G20 مۇشەلەرى اراسىنان ءوز جاقتاستارىن كوبەيتۋدى كوزدەپ وتىر.
تاپ وسى تۇستا جاڭا-دەلي ساۋىن ايتىپ شاقىرعان «ۇلكەن جيىرمالىق» جيىنىنا ارتىلعان ءۇمىت پەن ايتىلعان سىن از ەمەس ەدى. ءاۋ باستا ءسامميتتىڭ كۇن تارتىبىندە كليماتتىڭ وزگەرۋى، ەكونوميكالىق دامۋ جانە تابىسى تومەن ەلدەردىڭ قارىز اۋىرتپالىعى، سونداي-اق ۋكرايناداعى قاقتىعىستان تۋىنداعان ينفلياسيا ماسەلەسى تۇردى. وسىلاردىڭ ءىشىندە رەسەي–ۋكراينا تاقىرىبى قاتىسۋشى ەلدەر ءۇشىن ەڭ ءبىر نازىك تاقىرىپ بولاتىن. بۇعان بايلانىستى تاراپتاردىڭ ورتاق پىكىر تابۋى قيىن ەكەنى دە بەلگىلى ەدى.
ءبىراق جاڭا-دەليدىڭ ۇسىنعان دەكلاراسياسىنىڭ مازمۇنى رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى ارەكەتىن ايىپتاۋدان اۋلاق بولدى. سويتە تۇرا، قاقتىعىس سالدارىنان ادامي زارداپ شەگۋدىڭ اۋىرلىعىن قاتاڭ سىنعا الىنىپ، توپ 20 ەلدەردى اۋماقتى باسىپ الۋ ءۇشىن كۇش قولدانباۋعا شاقىردى. وسىلايشا «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» ۇسىنىلعان دەكلاراسيا كوپ تاراپتىڭ كوڭىلىنەن شىققانداي بولدى.
ءار تاراپتىڭ ايتقان ءسوزى
دەكلاراسيا مازمۇنىنا قاتىستى ءارى ءمۇشەلەردىڭ پىكىرى تۇرلىشە بولسا دا، نەگىزىنەن ورتاق پىكىر تىزگىنىن ۇستاپ قالعاندارىنا ريزاشىلىق بار. قانشا جەردەن كەرەعار ۇستانىمداعى ەلدەر قايشى كەلىپ تۇرسا دا، ماسەلەنى قاقتىعىس الاڭىنا ەمەس، كەلىسسوز ۇستەلىنە تارتاتىن ءبىر جول كەرەك.
كەزەكتى سامميت جانە ونداعى دەكلاراسيا جايىندا تاراپتاردىڭ مالىمدەمەلەرى حالىقارالىق جيىننىڭ مازمۇنىن وسى جاعىنان تۇسىندىرسە كەرەك. ايتالىق، رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ بۇل ءسامميتتى دامۋشى ەلدەر ءۇشىن تابىستى بولدى دەپ مالىمدەدى، ءارى ءۇندىستان شىنىمەن دە «جاھاندىق وڭتۇستىككە» (Global South) مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بىرلىگىن نىعايتتى دەپ باعالاپتى.
بۇنىمەن قات ار، اق ءۇيدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى دجەيك سالليۆان سامميت دەكلاراسياسىنداعى كۇش قولدانۋعا قارسى تۇسىنا باسىمدىق بەرە ءسويلەپتى. ياعني كەز كەلگەن ەل اۋماقتى يەمدەنۋ نەمەسە اۋماقتىق تۇتاستىققا، ەگەمەندىككە نەمەسە ساياسي تاۋەلسىزدىككە قول سۇعۋ ءۇشىن كۇش قولدانا المايدى دەگەن قاعيدانى ۇسىنۋ اسا تابىستى قادام دەپ كورسەتىپتى.
گەرمانيا مەن بريتانيا تارابى دا قاراردى وڭدى باعالايدى. فرانسيا پرەزيدەنتى ەممانۋەل ماكرون جەكسەنبىدەگى لەبىزىندە G20 حالىقارالىق ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قۇرىلعانىن باسا ايتا كەلىپ، ۋكراينا تاقىرىبى بويىنشا ديپلوماتيالىق پروگرەسس كۇتىلەتىن الاڭ ەمەستىگىن راستايدى. دەگەنمەن، G20 دەكلاراسياسىن رەسەيدىڭ ديپلوماتيالىق جەڭىسى ەمەس دەگەنى دە بار.
جاپونيا پرەمەر-مينيسترى فۋميو كيشيدا بولسا، رەسەي مەن ۋكراينا تاقىرىبى G20-نىڭ ىرگە تاسىن ءبۇلدىرۋى دە مۇمكىن دەپ الاڭدايدى. سەبەبى، كوپ تاراپ وسى ماسەلەگە قاتىستى الاڭداعان. ءتىپتى، بىلتىرعى بالي سامميتىندە ماسكەۋ اشىق ايىپتالعانى ءۇشىن ۇيىم ەلدەرىنىڭ كەزەكتى جيىنىنىڭ ناتيجەسىنە دەگەن كۇمانى دە كۇشەيگەن بولاتىن.
الابوتەن پىكىر مەن الشاق ۇستانىمدار الاڭى
بۇعان دەيىن دە الەمدىك اقپارات كەڭىستىگى كەڭىنەن تالقىلاعان، ياعني رەسەي مەن جۇڭگو باسشىلارى اتالمىش جينالىسقا قاتىسپادى. سوندىقتان دا سامميتتە جالپى باسىمدىق اقش پەن ونىڭ باتىستىق وداقتاستارىنىڭ تاراپىندا قالاتىنى انىق بولاتىن. دەگەنمەن، ءبىز وسى «ۇلكەن جيىرمالىق» سامميتىنە بالاما تاعى ءبىر اۋقىمدى كەلىسسوز الاڭىنىڭ قىسقا ۋاقىتتا بوپ كوتەرىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ وتىرمىز. جۇڭگو مەن رەسەي ورتاق ۇستانىمدارىنا ساي كەلەتىن بريكس ءسامميتى جاقىندا عانا ءوزىنىڭ ىرگەسىن توپ 20 ەلدەرى اراسىنان كەڭەيتەتىنىن انىق بايقاتتى. جاقىنداعى جيىنىندا اتالمىش ۇيىم ساۋد ارابياسى، يران، ەفيوپيا، مىسىر، ارگەنتينا جانە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ قوسىلۋىن ماقۇلدادى. بۇعان دەيىن قۇرامىندا جۇڭگو، رەسەي، ءۇندىستان، برازيليا جانە وڭتۇستىك افريكا ەلدەرى بولعان ەدى.
بۇعان قاراپ «ۇلكەن جيىرمالىقتىڭ» ءىرگەسى سەتىنەپ جاتىر دەۋگە تاعى كەلمەس. سەبەبى، وسى سامميتتە 55 مۇشەدەن تۇراتىن افريكا وداعى G20-نىڭ تۇراقتى ءبىر مۇشەسى رەتىندە قابىلداندى. بۇل قالايدا وسى ديالوگ الاڭىنىڭ اۋقىمىن ساقتاپ قالۋعا، ءارى كونسۋنس ورتالىعى ەتۋگە دەگەن ءۇمىتتى ارتتىرا تۇسكەندەي بولدى.
شىن مانىندە، ەشكىمنىڭ شىمبايىنا تيمەيتىن ءبىر ورتاق پىكىرگە كەلىسىم ۇسىنۋ ۇلكەن ديالوگ الاڭىندا وڭاي جۇزەگە اسا بەرمەسى انىق. سەبەبى، الەمنىڭ ەكونوميكالىق العا ىلگەرلەۋىندە وسى توپ 20 مۇشەلەرىنىڭ قاي- قايسىسى دا بەلگىلى دەڭگەيدە سالىمعا يە. ولاردىڭ ۇستانىمىنداعى، كوزقاراسىنداعى الشاقتىق بارعان سايىن ۇلعايىپ بارا جاتقانى تاعى بار. رەيتەر اگەنتتىگى جيىننىڭ سوڭعى كۇنى ءوزىنىڭ دەرەككوزدەرىنە سىلتەپ، ورتاق دەكلاراسيا تالقىلاۋ سوڭعى مينۋتتارعا دەيىن قىزۋ جۇرگەنىن جازدى. وسىنىڭ وزىنەن دە كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. بۇدان ءبىز ءىرى ويىنشىلار ۇلكەن ديالوگ الاڭدارىن ءوز ءمۇددەسىنە بەيىمدەۋگە كۇش سالىپ جاتقانىن بايقايمىز.
«اlmaty-akshamy» №108، 12 قىركۇيەك، 2023 جىل