ەلدىك، ۇلتتىق مۇددە بارشا ىستەن ءقادىرلى. قوعامنىڭ وزەكتى ماسەلەسىن ايتا بىلگەن ابزال. نەگىزى، ەلدىڭ ءسوزىن ايتاتىن اردا تۇلعالار شوعىرىن زاماننىڭ ءوزى شىعاراتىن سياقتى. رۋحاني ءومىر جان ازىعى ەكەنى اقيقات. جان-جۇرەگىن رۋحاني مادەنيەتپەن بايىتا العان جۇمىر باستى پەندە قاي ءىستىڭ دە قيۋىن كەلتىرەرى انىق. وسى رەتتە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «پاراسات وردەنىنىڭ» يەگەرى اسىلى وسمان اپامىزدىڭ وي-پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
Qazaq Eli دەگەن اتاۋعا كوشەيىك
ءبىزدىڭ بارشامىزدىڭ وتانىمىز، ول – قاسيەتتى قازاق جەرى. قانشا ۇلت پەن ۇلىستى ءوز قۇشاعىندا باۋراپ وتىر. تۇگەل تۇركىنىڭ قاراشاڭىراعى – التاي. ۋاعىنداعى تۇران ەلى دە وسى. ەجەلگى تۇركى بابالارىمىز تورتكۇل دۇنيەنى ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن. الەمدە مەملەكەت قۇرۋدىڭ ۇلگىسىن جاساعان. الاشتىڭ ايبىندى ارداقتىسى، اقىن ماعجان جۇمابايەۆ «تۇركىستان ەكى دۇنيە ەسىگى عوي» ولەڭىندە «كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا، قازاققا قارا شاڭىراق قالعان جوق پا؟!» دەپ جىرلاعان. تەرەڭنەن تۇسىنگەن پەندەگە بۇدان اسقان استارلى ءسوز بولماس.
سىرتقا كەتكەن تۇركى حالىقتارىنىڭ بارلىعى وسى اتامەكەندى ارداقتايدى. سونداي- اق، «اتاجۇرت» دەپ ايرىقشا قاستەرلەيدى. ولارعا قىدىرىپ بارا قالساڭ، جىلى شىراي تانىتادى. دەمەك، اركىم ءوزىنىڭ تۇپ-نەگىزىن قۇرمەتتەگەنى ابزال. ەڭ قيىنى، سىرتتاعى اعايىندارعا وتانىمىز ىستىق بولىپ تۇر. ەندىگى كەزەكتە ءوز ىشىمىزدەگى ءپاتريوتيزمدى جانداندىرايىقشى. ايتپەسە، ابدەن وتارشىلدىقتان شارشاعان ەل-جۇرتىمىزدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ وڭاي ەمەس.
ءبىز قازاقستان دەگەندى قويىپ، Qazaq Eli دەگەن اتاۋعا كوشەيىك. ىرگەدەگى ايىر قالپاقتى اعايىنداردىڭ ءوزى «قىرعىز رەسپۋبليكاسى» دەپ ناقتىلاپ العان. كسرو-نىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە «قازاق رەسپۋبليكاسى» بولىپ تۇردىق. دەربەستىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا رەسپۋبليكا اتاۋىن قازاقشالاۋعا جانتالاسىپ جۇردىك. باسىندا ءبارى وتانشىل ەدى. كەيىن باسەڭدەدى. قاي كۇنى قازاقشىلىققا بۇرىلامىز، سول كەزدەن باستاپ ءىس ونەدى.
قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىلىك بەلگىسى
ەگەر شىنايى شىندىققا كەلەتىن بولساق، قوعامداعى بارلىق نارسە تىلگە بايلانىستى. ءتىل ورتاق بولماي، قوعام توپتاسپايدى. ءتىلدى بىلگەن جان عانا سول ۇلتتىڭ جان-دۇنيەسىن ۇعىپ، قۇرمەتتەيدى ءھام سىيلايدى.
ءبىز ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. ءبىز كوپ ءتىل ۇيرەنۋگە قارسى ەمەسپىز. ايتكەنمەن، قازاق ۇلتىنىڭ جانى – قازاق ءتىلىنىڭ كەرەك بولماي تۇرعانىنا قارنىمىز اشادى. وسى عوي جۇيكەنى توزدىراتىن.
ارتتا جاڭا بۋىن ءوسىپ كەلەدى. ەندىگى جاس ۇرپاق تىلگە جاناشىر بولسا ەكەن. ءبارىمىز كەرەك قىلماي تۇرساق، وزگەلەر قاجەتسىنبەيدى. قاراقتارىم، جەر بەتىندە قازاق ۇلتى ءومىر ءسۇرىپ تۇرعاندا، قازاق ءتىلى جاساي بەرەدى دەپ سەنەمىن. ءتىل تاعدىرى ۇلتتىڭ بولاشاعىن ايقىندايدى. كىم قازاقشا كەرەك ەمەس دەسە، وندا جاڭىلىسقانى. ويتكەنى، قازاق ءتىلى – تۇركى ەلدەرىنىڭ ءتۇپقازىعى. التاي تىلدەرىنىڭ ىشىندەگى تۇنىعى. وزگە تۇركى حالىقتارىندا اراب، پارسى جانە شەتەلدەن كىرىككەن سوزدەر كوپ. ال بىزدە ول جوقتىڭ قاسى، بىزدە وزگە ءسوز بولسا دا تىم از.
تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان، ازەربايجان باسشىسى يلحام الييەۆ، ءبارى-بارى قازاق ءتىلىنىڭ تۇتاس تۇركى حالىقتارىنا ورتاق قۇنارلى، ءنارلى، ءوز قالپىن ساقتاعان ءتىل بولعاندىعىن ايتىپتى. دەمەك، الەمدى ايبىنىمەن، اقىل-ايلاسىمەن وزىنە نازار بۇرعىزعان تۋىستاس ەلدەردىڭ باسشىلارى ءبىر دۇنيەنى ءبىلىپ، كورىپ جورامال جاساعان بولار. نەگىزى، قازاق ءتىلىنىڭ كورەر جارىعى مول.
وسى كۇنى تۇران وداعىن قۇرۋ، سونىڭ سىرتىندا ورتاق ءالىپبي جاساۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلىپ كەلەدى. بۇل نەگىزى سوناۋ كەڭەس وداعى تاراعان سوڭ، 1991 جىلدان كەيىن ايتىلا باستاعان يدەيا-تۇعىن. بۇعان ۋاقىت-ساعاتى ءالى كەلمەي تۇرسا كەرەك-تى. اتالعان يدەياعا ءتۇبى ءبىر ورالارمىز. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، تۇركى ەلدەرىنىڭ ورتاق جازۋى بولعانى قۇبا-قۇپ. ونسىز دا وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ازەربايجان جانە ت.ب. لاتىنشاعا الدەقاشان كوشكەن. تۇركيا 1923 جىلدان باستاپ ەۋروپاعا جاقىنداۋ ماقساتىندا زاماننىڭ ىعىنا قاراي لاتىندى قولداعان شىعار. ءبىز ءالى ەكى اربادا كەلەمىز. قازاق ءتىلىن لاتىن قارپىنە كوشىرۋگە نيەتتىمىز.
الايدا، ءىسىمىز شالاعاي. وسى شارۋانى تەزدەتىپ ىستەيتىن ۋاقىت كەلدى. ءقازىر جاستار الەۋمەتتىك جەلىنى، عالامتوردى، لاتىن ءارپىن ويلانباي قولدانادى. عىلىم، ءبىلىمنىڭ كوبىسىنىڭ دەرەككوزى سوندا. البەتتە، ۇلكەن كىسىلەرگە قيىنداۋ بولۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، بۇل ۋاقىتشا پروسەسس. 1929–1940 جىلدار ارالىعىندا لاتىن ءتىلىن قولداندىق. سول كەزدەگى كسرو قۇرامىندا تۇرساق تا، ءوز ءتىلىمىزدىڭ ءقادىرى قاشپادى. الاش قايراتكەرلەرى جاساعان، اسىرەسە، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەگى سىڭگەن ءىستى نەگە كەشەۋىلدەتەمىز. قولدان كەلگەنشە بۇرىن پايدالانعان لاتىن ءالفاۆيتىن زامانعا ىڭعايلاپ قولدانىسقا ەنگىزەيىك. بۇنى قايتا-قايتا تالقىلاپ، تەندەر وتكىزە بەرۋدى دوعارايىق.
قازاقتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى، مادەنيەتى، ءداستۇر-سالتى دەيمىز، الايدا قازاقتىڭ حيمياسى دەپ ايتپايمىز. مەندەلەيەۆتىڭ تابليساسىنىڭ تۇگەلى قازاقتان شىعىپ وتىرسا دا، قازاقتىڭ حيمياسى دەپ نەگە ايتپايمىز؟! مىنە، سۇراق! قازاقتىڭ فيزيكاسى دەپ تە سويلەمەيمىز. سوندا ءتىل مەن تاريح ەگىز ۇعىم. تاريح – مەملەكەتتى ساقتايدى، تامىرىن دالەلدەي الادى. ال ءتىل – ۇلتتى ايعاقتايدى.
يننوۆاسيا – بارىنە ورتاق قوي. جاڭالىق اشساڭىز، ول – يننوۆاسيا. ەگەر بىرەۋ جاڭالىق اشسا، سونى سول ادامعا تەليدى. ال قازاق ءتىلى سول تۋمىسىنان قازاققا تەلۋلى.
«كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس»
مەملەكەت باسشىسىنىڭ Egemen Qazاqstan باسىلىمىنا سۇحباتى شىقتى. وتە كەلەلى ءارى ماڭىزدى ماسەلەلەرگە توقتالىپتى. وقىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. ۇلتقا قاجەتتى، مەملەكەتتىڭ باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن دۇنيەلەردى كوتەردى. اسىرەسە، اكادەميك ديحان قامزابەك ۇلى دا ۇتىمدى سۇراقتاردى ءدال تاۋىپ قويا بىلگەن. بۇل دا ۇلكەن شەبەرلىك. نەگىزى، ۇلتتىڭ باستى باسپا ءسوز قۇرالدارىندا حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن پروبلەمالار قوزعالۋى ءتيىس. بۇقارا مەن بيلىك ەگىز ۇعىم. ءبىر-بىرىنسىز كۇنى جوق. سول سەبەپتى، بىرلەسىپ ءىس قىلعان ءجون. قازاقشا ايتقاندا، «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس». ەلدىڭ ىشىندە ىسكەر جاندار كوپ. سولاردى قولدايىق.
قازاق قىزىن وزگەگە قيمايمىن
وسى كۇنى قىز تاربيەسىنە بايلانىستى اڭگىمە بار. بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر. ءبارىن ەلىتىپ تۇرعان – سمارتفون. ىشىنەن كورمەيتىن بالەسى جوق. تەلەفوندى ورنىمەن پايدالانسا ءبىر ءجون. دەسە دە، ءارتۇرلى دۇنيە كورگەن جاس بۋىن اناعان دا، مىناعان دا ەلىكتەپ بارادى.
ەل اراسىندا «ۇل بۇزىلسا، وتباسى، قىز بۇزىلسا، ۇلت بۇزىلادى» دەپ الاڭداعان. قازاق قىزىنىڭ ارى تاپتالماسا ەكەن. اتا-بابالارىمىز قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم جاساعان. ونىڭ دا وزىندىك ءمانى بار. ءبىزدىڭ الاڭدايتىنىمىز، قىزدارىمىز شەتەلگە تۇرمىسقا شىعىپ، ۇلتتىڭ قانىن بۇزباسا دەيمىز. اعىلشىن، افريكالىقتىڭ قولىنان ۇستاپ كەتىپ جاتىر. ورىمدەي، سۇلۋ دا سىمباتتى، قىلىقتى، ادەپتى، ءبىلىمدى جاس ۇرپاقتىڭ وزگەلەرمەن شاتىسقانىنا جانىڭ اۋىرادى. قان مايداندى كەشىپ ءجۇرىپ، جان الىسىپ، جان بەرىسىپ قازاق جەرىن سىرتقى جاۋدان، ىشكى داۋدان قورعاپ قالدى. سوعان قاراماستان، كۇيدىم، ءسۇيدىم دەپ ۇلتتىڭ ابىرويىن ويلاماۋ ۇيات ءىس. قازاقتا «ات اينالىپ قازىعىن تابار» دەيدى. بىزگە قازاقتىڭ نامىستى، جۇرەكتى ۇل- قىزدارىنىڭ وسىپ-ونگەنى كەرەك. قازاق قالايدا دەموگرافيالىق تۇرعىدا كوبەيسە ەكەن. ابدەن گەنوسيد كورگەن حالقىمىز ەندىگى كەزەكتە قاناتىن كەڭ جايۋى ءتيىس.
ءداستۇرلى كانديداتتىق، دوكتورلىق قورعاۋدى قايتا ەنگىزەيىك
عىلىمنىڭ جاعدايى الاڭداتادى. بىزدەن باسقاسىنىڭ بارلىعى ءۇش ساتىلى باكالاۆر، ماگيستر، PhD-مەن قاتار، كانديداتتىق، دوكتورلىق قورعاۋدى قاتار الىپ ءجۇر. ەكەۋىن بىر-بىرىنە قارسى قويمايىق. بالكىم، شەتەلگە كەتكىسى كەلگەندەر سىرتتان قورعاپ كەلەر. بۇيتە بەرسەك، ناعىز عىلىممەن اينالىساتىن عىلىمي كادردى جويىپ الامىز. ولاردان ءجون- جوسىقسىز، ەسەپ سۇراتىپ، قىسپاققا سالا بەرگەننەن تۇك شىقپايدى. عىلىم – شىعارماشىلىق ىزدەنىس. عالىمداردى ءتۇرلى كەدەرگىدەن قورعاپ، الەۋمەتتىك جاعدايىن جاساپ، پاتەر بەرىپ، جالاقىسىن ارتتىرىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەسىن شەشۋ كەرەك. قاي ۇلت ءوز عالىمىنا جاناشىرلىقپەن قارايدى، سول ۇلت ناعىز عىلىم مەن جاڭاشىلدىقتىڭ وزەگىنە اينالادى. ءجيى-جيى اعىلشىنشا، ورىسشا ەسەپ سۇراتىپ، تەكسەرۋ جاساپ، ەستەن تاندىرا بەرمەۋ قاجەت. ونسىز دا ۇعا ءالى قالپىنا كەلمەدى. تمد اۋماعىندا اكادەميالاردىڭ ءبارى مەملەكەت قامقورلىعىندا. قۇرامىنداعى ينستيتۋتتاردىڭ بارشاسى جۇمىس ىستەپ تۇر. دەمەك، ولاردا عىلىمي ىزدەنىس، قامقورلىق بار دەگەن ءسوز.
«مەنى قۇرتقان كوكشولاق...» دەگەندەي، قازاق عىلىمى مەن ءبىلىمىن قۇرتىپ جاتقان سول – باللون جۇيەسى. بۇل شەتەلدىڭ سولاقاي ساياساتى. ءبىز تىم ەلىكتەگىش بولىپ الدىق. بىرەۋلەر 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋگە كوشپەكشى. ءبىر اقىلگوي شىعىپ 15 جىل دەسە، سوعان دا باس شۇلعي بەرۋىمىز كەرەك پە؟ جوق، جانىم! ايداعانعا كونىپ، ايتقانعا جۇرە بەرەتىن پاپۋاستاردىڭ ەلى ەمەسپىز. ۇلتقا قىزمەت قىلار، ەل تىزگىندەر بولماعاندىقتان، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ شىراعدانى جانباي تۇر.
قازاقتىڭ باسى ىستەيتىن، بىلگىر عالىمدارى الدەقاشان شەتەلگە، بيزنەسكە جانە ت.ب. مەكەمەلەرگە كەتتى. عىلىمي كادر ازايدى. ۇساق-تۇيەك مادەني ورتالىقتاردان اكادەميانىڭ ايىرماشىلىعى بولماي قالدى. وسىعان قالاي جانىڭ اشىمايدى؟ كوڭىلدە «نەگە» دەگەن سۇراق كوپ. عىلىم سالاسى ادامدارىنىڭ بالا-شاعاسىن اسىرايمىن، كرەديت-يپوتەكانى جابامىن دەپ ۋنيۆەرسيتەتتە، كوللەدجدە، تاعى باسقا مەكەمەلەردە قوسىمشا ىستەپ جۇرگەندىگى جانعا باتادى. ءبىر تاقىرىپتى جوبا رەتىندە 5 جىلعا بەكىتتىرىپ، سودان قوماقتى ايلىق الىپ، كۇنكورىسكە الاڭداماي، عالىمدار جۇمىس جاسايتىن كۇنگە جەتەيىكشى. اگاراكي، عالىم قۋ تىرشىلىكتى ويلاپ، ارى-بەرى شاپقىلاپ جۇرسە، وندا عىلىمنىڭ كۇنى قاراڭ. عىلىم ادامىن مازالامايىق. قايتا عالىمداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشىپ، ءتۇرلى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى الىپ تاستايىق. قازاق «عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەپ تەككە تامسىلدەمەگەن.
بۇرىن الدىمەنەن عىلىم كانديداتتىعىن قورعايتىن. كەيىن دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن ءساتتى قورعاسا، ءوز سالاسى بويىنشا عىلىم دوكتورى اتاناتىن. باياعىدا عىلىمي جۇمىس بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن، رەت-رەتىمەن جۇزەگە اساتىن. ىلگەرىدە، ءتىپتى عىلىمعا بەيىمى بار، ءومىرىن عىلىمعا ارناعان ادامدار مونوگرافيا جازىپ، عىلىمي ىزدەنىس جاساسا، عىلىمي اتاق بەرىپتى. كوردىڭىز بە، ءار نارسەنىڭ ءوز ءجونى بولعان. قازىرگىدەي اعىلشىن بىلمەسەڭ، عىلىمنان اۋلاق ءجۇر دەمەيتىن. ءبىرىنشى كەزەكتە عىلىمي پوتەنسيالعا قارايتىن. ءسويتىپ بارىپ تاقىرىپ بەكىتۋ، عىلىمي ىزدەنىس جاساۋ، قورعاۋ جۇزەگە اساتىن.
ءاربىر ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە قاراۋ كەرەك. ماسەلەن، تاريحتان قورعاعاندا ءسىز وزگە تاريحشىلاردى وقيسىز، دەيتۇرعانمەن ءوزىڭىزدىڭ عانا تاريحىڭىزدى دايەكتەپ جازاسىز. ءتىلدى دە سالىستىرىپ ايتاسىز، ءبىراق قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ءتىزىپ دالەلدەۋگە تىرىسارىڭىز انىق. مىنە، بۇل ۇلتتىق عىلىم.
قازاق تىلىنەن عىلىمي دارەجە قورعايمىن دەگەن جانعا تاقىرىپ جەتەرلىك. كونەدەن كەلە جاتقان كەيبىر سوزدەر ارحايزمگە اينالىپ بارادى. كەيدە ۇقپاي، سوزدىكتەن ماعىناسىن وقيمىز. قازاقتىڭ قولدانىستان شىعىپ قالعان ءتول سوزدەرىن بارشاعا ءبىلدىرۋ كەرەك. قازاقتىڭ ءتىلى – باي ءتىل. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ءتىلى وزگە تىلدەن ءسوز الادى. ءتىلدى وزگە كىرمە سوزدەرمەن بايىتقانىمىز ءجون-اق، ءبىراق ءوز قالىبىمىزدى بۇزىپ المايىق. ەگەر شىندىققا كەلسەك، بارلىق دۇنيە شىعىس ەلدەرىنىڭ دۇنيەتانىمىنان الىنعان. ماقتانىپ ايتامىن، ەڭ اقىرى كۇن دە شىعىستان شىعادى. ايتارىمىز، عىلىم – قازاقشا بولۋى كەرەك.
ەلدىڭ ىشىندە وتانشىل ازاماتتار كوپ. اسىرەسە، قازاقتىڭ اۋىلدان شىققان جاستارىن قولدايىق. قازاقتىڭ ءبىلىمدى، رۋحتى جاستارىن جوعارى لاۋازىمعا كوتەرەيىك. كىلەڭ شەندى-شەكپەندىنىڭ ۇرپاعىن كوتەرەتىن زامان ءوتتى. تامىر-تانىستىقپەن كەلگەن كادر ءۇمىتتى اقتامادى. بىزگە قازاقشا ويلايتىن، قازاقشا ءتۇس كورەتىن، قازاقي مەنتاليتەتتەگى جاس ۇرپاق قاجەت. قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى – قازاقي ازاماتتاردىڭ قولىندا. ال ءوزىنىڭ بولاشاعىن قازاقپەن بايلانىستىراتىن ءاربىر ەتنوس قازاقستاندى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋعا مىندەتتى. قيىن-قىستاۋ زاماندا قازاق وزگەگە پانا بولدى، جەرۇيىققا اينالدى. ەل مەن جەردىڭ يەسى، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت – قازاققا قىزمەت قىلاتىن كەز جەتتى. جاراتقان يەم، ەلىمىزدى توتەننەن كەلگەن اپاتتان، بالە-جالادان ساقتاسىن. قازاعىمنىڭ بىرلىگى مىقتى بولىپ، جارقىن بولاشاعى الدا بولسىن!
جازىپ العان ولجاس جولدىباي.