1902 جىلدىڭ 10 مامىرىندا ەكi قازاق قازاقستاننان جەر اۋدارىلدى. ولارعا «قازاق حالقى اراسىندا ۇكiمەتكە قارسى ۇگiت جۇرگiزگەن» دەگەن ايىپ تاعىلعان. پاتشا ۇكiمەتiنiڭ دۇشپانى رەتiندە اسكەري ءتارتiپتiڭ 34-بابى بويىنشا جازاعا تارتىلدى. ءسويتiپ، كوكشەتاۋدان بiرi – ەنەساي گۋبەرنياسىنا، ەكiنشiسi – ساحالار ەلiنە، ياكۋتياعا ەرiكسiز كەتە باردى. شىندىعىنا كەلگەندە، ولارعا تاعىلعان ايىپ نەگiزسiز ەمەس ەدi.
ول زامان شەتسiز دە شەكسiز قازاق جەرiنە پاتشالى رەسەيدiڭ كوز تiگiپ وتىرعان ۋاقىتى بولاتىن. كوز تiگiپ قانا قويعان جوق، قازاقستاننىڭ ءسولتۇستiگiنەن باستاپ قۇرساۋلاپ ۇلگەرگەن. جەرiن الۋ – جارتى، تiلi مەن دiنiن الۋ – ءبۇتiن جۇمىس ەكەنiن ءتۇسiندi. قازاقتى، ەڭ الدىمەن، ءوز دiنiنە كiرگiزۋ كەرەك. بۇل ورايدا پاتشا اعزامنىڭ سەنiمدi وكiلدەرi، بەلگiلi ميسسيونەرلەر – الەكتوروۆ پەن يلمينسكيي كوپ شارۋا تىندىرعان. ولار جاساعان قۇپيا باعدارلاما بويىنشا قازاق ەلiندە بولىس باسىنا بiر-بiر مەكتەپ اشۋ كوزدەلدi. سول ارقىلى ادەيi دiنسiز دەپ تانىلعان قازاقتى عايسا پايعامبار دiنiنە كiرگiزبەك ەدi. الايدا، قازاق iشiنەن شىققان كوزi اشىق جاندار وعان جول بەرگەن جوق. ءارتۇرلi ايلا جاساپ، كۇرەسiپ باقتى. ونى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بiرi ناۋان حازiرەت بولاتىن. بۇل وقيعانىڭ جايىن تەرەڭ زەرتتەگەن قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ساكەن سەرi ءجۇنiسوۆ:
– ول كەزدە كوكشەتاۋدا سەگiز بولىس بولعان. ناۋان حازiرەت سولاردىڭ بارلىعىنىڭ باسشىلارىن شاقىرىپ الىپ، «بiزگە رەسەي دiنiمiزگە كiرiڭدەر دەپ جاتىر. ولارعا جەرiمiزدi بەرگەنمەن، دiنiمiزدi ساتپايمىز. ول – بiزدiڭ ساتقىندىعىمىز» دەپ، «Iنجiلدi» ەتەكتەرiنە سالىپ سۋعا لاقتىرادى. ءوزi ۋەزد باستىعىنىڭ الدىنا بارعاندا، «مەن ۇگiتتەي المادىم، ايتقانىما كونەتiن ءتۇرi جوق» دەپ، ءوزiنiڭ بiراز ەڭبەكتەنگەنiن ايتادى، – دەگەن ەدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباي ۇلى جانە ءسادۋاقاس شيپابەك ۇلى باستاعان زيالىلار پەتەربوردا ءجۇرiپ، ەلمەن تىعىز بايلانىس جاساپ تۇردى. ولاردىڭ وندا ساياسي كۇرەستiڭ سان ءتۇرلi جولدارىن ۇيرەنiپ قالعان كەزi. وزدەرi پەتەربور جاقتان، سەنiمدi وكiلدەرi ەل iشiنەن وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى شىعادى. وعان قازاقتىڭ سول كەزدەگi دiنباسىلارى دا، باي-بولىس، ساۋداگەر-كوپەستەرi دە قوسىلعان. جەر اۋدارىلعان شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلى وسىنداي كوپەستiڭ بiرi ەدi.
سول تۇستا كوكشەتاۋ ۋەزiنiڭ قازاقتارى نيكولاي پاتشاعا قارسى كوتەرiلiسكە شىعىپ، نارازىلىق بiلدiرگەن. سەبەبi، 1900 جىلدىڭ قىركۇيەگiندە گۋبەرناتور «كوكشەتاۋ، قىزىلجار اراسىندا ستانسا باسىنا 80 ات، 100 قويدان دايارلاپ كۇتiپ تۇرسىن!» دەپ بولىستارعا بۇيرىق بەرەدi. ويتكەنi، نيكولاي پاتشا ءوزiنiڭ دiنباسىسى – باس ارحيەرييiن قازاق دالاسىنا جiبەرگەن بولاتىن. قازاقتار ستانسا باسىنا 5 ۇيدەن تiگiپ، وزدەرi 10 قويدان سويىپ جەپ كۇتiپ جاتادى.
10 پاۋەسكەمەن ارحيەريي ون بەس كۇن دەگەندە كەلگەن. قاسىندا گەنەرال-گۋبەرناتور مەن ۋەزد باستىعى بار. ءوز دiندەرiنە كiرگiزۋ ماقساتىمەن كەلگەن دiنباسىعا كوكشەتاۋدا 1200 قازاق قارسى شىعادى. بۇل دەرەكتەردi دiندار-عالىم ءسادۋاقاس عىلماني كوشiرiپ جازىپ الىپ، ءوزiنiڭ سوڭىندا قالدىردى.
– بiزدiڭ الماتىداعى ورتالىق مەشiتتە راتبەك قاجى نىسانبايۇلىنان بۇرىن ۇزاق جىلدار بويى ءسادۋاقاس عىلماني دiنباسى بولىپ تۇردى. بۇل كiسi 108.008 سوزگە انىقتاما بەرiپ، ارابشا-قازاقشا ءسوزدiك جاساعان. ءوز ءومiرiندە 8 توم كiتاپ جاساپ شىقتى. ولار ونىڭ ءوزi عانا جازعان دۇنيەلەرi ەمەس، اركiمنiڭ جازعاندارىن دا ەكشەلەپ جيناي بەرگەن. سولاردىڭ iشiندە شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ تۋرالى دا ۇلكەن ماتەريال بار، – دەدi زەرتتەۋشi-جازۋشى نۇرقاسىم قازىبەك.
ناۋان حازiرەتتiڭ شىن ءاتى-جونi – ناۋرىزباي تالاس ۇلى بولاتىن. ول كەزدە كوكشەتاۋ ۋەزiنiڭ يمامى ەدi. سونىڭ ايتقانىمەن ۇگiت جۇرگiزiپ ءجۇر دەپ، الدىمەن شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىن تۇرمەگە جابادى. بiراق كوكشەتاۋداعى 8 بولىس قولدارىن قويىپ، ەندi قارسىلىق جاسامايمىز دەپ، ونى بوساتىپ العان. الايدا، ولاردىڭ بۇلارى جاي ءسوز بولاتىن. ولار بۇدان كەيiن استىرتىن جۇمىس iستەۋگە كوشتi. تiپتi، 1901 جىلدىڭ قاراشاسىندا ەل-جۇرت جينالىپ، شايمەردەن قوسشىعۇلۇلىنا حالىقتان قول جيناۋدى تاپسىرادى. ول 8 اي بويى جاياۋلاتا ەل ارالاپ، قول جيناعان.
نيكولاي پاتشاعا بۇل كەزدە رەسەي جۇرتىنىڭ ءوزi دە نارازىلىق بiلدiرiپ جاتقان. Iرi قالالارداعى جۇمىسشىلار مەن ستۋدەنتتەر اراسىندا ءتۇرلi ۇگiت-ناسيحات جۇمىستارى جۇرگiزiلدi. ولاردىڭ اراسىندا قازاق توپىراعىنان بارىپ وقىپ جاتقان جاستار دا بار ەدi. ولار ەلدەگi ادامدارمەن استىرتىن حات الىسىپ تۇردى. دiننەن ايىرۋعا بايلانىستى 1200 ادامنىڭ قارسى شىعۋىنا وسىنىڭ دا ىقپالى تيگەن. ونىڭ ءۇستiنە، ەل iشiندە ناۋان حازiرەت سياقتى كورەگەن ادامدار بۇل تۇرعىدا ىجداعاتتى تۇردە جۇمىس iستەپ جاتتى.
ناۋان حازiرەت اقان سەرiمەن باجا بولعان ادام. ەكەۋi تiءنالi دەگەن قاجىنىڭ قىزدارىن الدى. الايدا، ايەلi ولگەن ناۋان حازiرەت عۇسني-مانات دەگەن باشقۇرت قىزعا ۇيلەنەدi. ەنەساي جاقتا ايداۋدا جۇرگەندە ەكەۋiنەن عازيزتاي دەگەن ۇل تۋعان. عازيزتاي نيكولاي پاتشانىڭ الەكسەيiمەن قۇرداس ەدi.
– عازيزتايى دۇنيەگە كەلگەندە، پاتشانىڭ دا ايەلi بوسانادى. وسى ءساتتi پايدالانعان عۇسني-مانات پاتشانىڭ ايەلiنە حات جازادى. ونى الەكسەيدiڭ دۇنيەگە كەلۋiمەن قۇتتىقتاپ، «مەن دە بوساندىم، بiراق مەنiڭ بالامنىڭ ماڭدايىنا وتانىنان جىراقتا دۇنيەگە كەلۋدi جازىپتى» دەپ جاعدايىن ايتقان. قۋلىقتى كوردiڭiز بە، حاتتى پاتشانىڭ ءوزiنە ەمەس، ايەلiنە جازىپ وتىر. ايەل ايەلدiڭ جاعدايىن جاقسى ءتۇسiنەدi عوي، بiر جاعىنان بۇل – ساياسات، – دەيدi جازۋشى-دراماتۋرگ ساكەن سەرi ءجۇنiسوۆ.
10 جىلعا جەر اۋدارىلىپ كەتكەن ناۋان حازiرەت 1904 جىلى ەلگە ورالادى. ۇلدى بولعان قۋانىشتى پاتشا كەشiرiم جاساعان. ەكi جارىم جىل ايداۋدا جۇرگەن شايمەردەنگە دە كەشiرiم بولدى. الايدا، ەلگە كەلگەن ونى تىنىشبايەۆ پەن شيپابەك ۇلى پەتەربورعا شاقىرىپ الادى. ول سوندا ءجۇرiپ 1905 جىلعى كوتەرiلiسكە قاتىسقان. ول كوتەرiلiس قاندى قىرعىنمەن اياقتالدى.
ازۋى التى قارىس پاتشاعا ايتقانىن جاساتا المايتىنىن بiلگەن قازاق زيالىلارى شايمەردەندi تۇركياعا جiبەرگەن. ولار ەندiگi كومەكتi سىرتتان iزدەيدi. تەرەزەسi تەڭ، iرگەلەس ەلدiڭ اسەرi بولا ما دەپ ويلاعان. ستامبۋلعا قاجىلارمەن iلەسiپ بارعان شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلى تۇركيانىڭ دiنباسىلارى مەن ەل باسشىلارىمەن تiلدەسەدi.
– ەكi جىلداي ارىپ-اشىپ ەلگە كەلگەن شايمەردەن تۇك بiتiرمەدiم دەپ ويلايدى. الايدا، ەلگە كەلسە، بۇنداعى گازەتتەردiڭ ءبارi شۋلاپ، ونىڭ تۇركيادا ايتقاندارى مەن گازەتتەردە جاريا بولعان سوزدەرiن ايتىپ داۋرىعىپ جاتىر ەكەن. سوعان قاراپ ول ەڭبەگiم قايتقان ەكەن، بەكەر بارماعان ەكەنمiن دەگەن شەشiمگە كەلەدi، – دەيدi زەرتتەۋشi-جازۋشى نۇرقاسىم قازىبەك.
رەسەيدiڭ II دۋماسىنا مۇشە بولعان، «سەركە» گازەتiن شىعارعان شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلىنىڭ ەڭبەگi، شىنىندا دا، ەش كەتكەن جوق بولاتىن. تۇركيادان كەلگەن سوڭ ونىڭ ارىزىنا نيكولاي پاتشا «اۋەلi جەرگە قازاقتار ورنالاسىپ، ەگiستiك، شابىندىق، جايىلىمدىق جەرلەرمەن قامتاماسىز ەتiلسiن! ارتىق جەر تابىلسا، سونى السىن» دەپ جاۋاپ قايتارىپ، قول قويعان دەگەن اڭگiمە بار. ول قاعاز كەيiننەن كوكشەتاۋدىڭ وقۋ ءبولiمiنiڭ باستىعى بiءلال مالدىبايەۆتا بولعان. ارينە، پاتشا جاي عانا تىنىشتاندىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن بولار. قالاي بولعاندا دا، نيكولاي پاتشانىڭ ءۇنسiز قالماعانى جانە سودان كەيiن قازاقتى شوقىندىرۋ ساياساتىنىڭ سايابىرسىعانى راس.