ۇلتتىق سپورت
ءتولتۋمالاردى اسىلداندىرۋ قاجەت
الماتىدا جىل سايىن مامىر ايىنان باستاپ كۇزگە دەيىن اراعا اپتا سالىپ، كلاسسيكالىق ۇشقىر بايگە ۇيىمداستىرۋ داستۇرگە اينالعان. بيىل دا ەلىمىزدىڭ بىرنەشە وڭىرىنەن تانىمال اتبەگىلەر الماتى يپپودرومىنا قاراي اتباسىن بۇردى. الدىمىزداعى دەمالىستا «بايگە» فەدەراسياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بايگەدەن قازاقستان چەمپيوناتىنىڭ ءىىى ىرىكتەۋ كەزەڭى وتەدى. مۇنىڭ ءبارى – V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىندا رەسپۋبليكا نامىسىن قورعايتىن مىقتى اتتاردى ىرىكتەۋ ءۇشىن جاسالىنىپ جاتقان شارالار. جارىسقا قاتىساتىن تۇلپارلاردى اتبەگىلەر، جىلقى زەرتتەۋشى عالىمدار مەن مال دارىگەرلەرى باقىلاۋعا الادى.
اتتىڭ تاعدىرى – قازاقتىڭ تاعدىرى
جاقىندا الەمدىك ءدۇبىرلى دوداعا دايىندىق اياسىندا وتكەن جيىننىڭ كىرىسپەسىن جازعانبىز. ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلدەرى، ات سپورتىنىڭ، جىلقىنىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىن جاناشىرلار سالاداعى ماسەلەلەردى تالقىلاپ، كوكەيدە جۇرگەن وي-ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى.
ەڭ بىرىنشە ماسەلە – ەلىمىزدىڭ وقۋ ورىندارىندا ات سپورتى ماماندارىن دايىندايتىن فاكۋلتەت تۇرماق، سالاعا قاتىستى بىردە-بىر ماماندىق جوق. ەندى ۇلتتىق سپورت، ونىڭ ىشىندە ات سپورتىنا باۋليتىن جاڭا ماماندىقتار پايدا بولادى. جۋىردا قاۋىمداستىقتىڭ باستاماسىمەن ۇلتتىق سپورت جوعارى مەكتەبى قۇرىلدى. العاش رەت الماتىداعى سپورت جانە تۋريزم اكادەمياسىنا «ات سپورتى تۇرلەرىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسى» ماماندىعى بويىنشا جانە الماتىداعى اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بازاسىندا «سپورتتىق جىلقى شارۋاشىلىعىنداعى ۆەتەريناريا» ماماندىعى بويىنشا تالاپكەرلەردى قابىلداۋ باستالادى. ادامزاتتى ەمدەيتىن ۆەتەريناريانىڭ سپورت باعىتىنداعى جىلقى شارۋاشىلىعىنا قاراي ماماندانۋىمەن ات سپورتى مامانىن دايىنداۋدىڭ نەگىزى قالانىپ وتىر. اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتە تالاپكەر وقۋ باعدارلاماسىنداعى ۆەتەريناريا ماماندىعىنىڭ ىشىنەن «ات سپورتىنداعى ۆەتەرينار» دەگەن بولەك ماماندىق الىپ شىعادى. ماماندىعى –ۆەتەرينار. ءبىراق ات سپورتىنا قاراي بەيىمدەلىپ، وقىپ شىعادى. باعدارلاماعا سالاعا قاتىستى 6-7 ءپان كىرەدى. اتاپ ايتساق، ات سپورتى جانە تۋريزم، جىلقىنى يپپودرومدا جانە زاۋىتتا جاراتۋ ترەنينگى، جىلقىنى ازىقتاندىرۋ، جىلقى فيزيولوگياسى، جىلقى گەنوفوندى، ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرى، ت.ب. بازالىق پاندەر وقىتىلادى. بايگەلەرگە قاتىساتىن اتتاردىڭ دەنى – تازا قاندى، اسىل تۇقىمدى جىلقىلار. ال تازا قاندى جىلقىنى كۇتىپ-باپتاۋ جابى جىلقىدان مۇلدەم بولەك. اگرارلىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتى بازاسىندا سپورتتىق جىلقىلاردى باقىلاۋ دوپينگ زەرتحاناسىن اشۋ، مال شارۋاشىلىعى سالاسى رەتىندە سپورتتىق جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ جاي-كۇيىن تالداۋ ماسەلەسى دە قارالدى.
جيىندا ءسوز العان ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى يسلامبەك سالجانوۆ جىل وتكەن سايىن قوعامدا ۇلتتىق سپورتقا قىزىعۋشىلىق ارتىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 600 مىڭنان استام ادام ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىمەن اينالىساتىنىن مالىمدەپ، دەگەنمەن، سالادا زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ماسەلەلەر جەتكىلىكتى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىزدە ۇلتتىق سپورتتى دامىتۋعا جۇيەلى تۇردە قولداۋ ءبىلدىرىپ كەلەدى. V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىنىڭ ەلىمىزدە ءوتۋى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن دامىتۋعا جاڭا سەرپىن بەرەتىنى ءسوزسىز. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستان تاريحىندا سالانى رەتتەيتىن بىردە-بىر زاڭ قابىلدانباعان. ونسىز سالانى ساپالى، ءتيىمدى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇعان بايلانىستى ق ر ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىر. بۇل – سالانى جۇيەلى دامىتۋدىڭ ەڭ نەگىزگى قادامى»، – دەدى يسلامبەك سالجانوۆ.
پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ باستاماسىمەن ق ر كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە سپورتتىق باعىتتاعى جىلقىلاردىڭ قازاق تۇقىمىن ساقتاۋ تۋرالى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار تۋرالى زاڭ جوباسى ازىرلەندى.
قوستاناي تۇقىمى – ۇلتتىق قازىنا
سەنات دەپۋتاتتارى قوستانايلىق جىلقى تۇقىمىن ساقتاۋ جانە ءوسىمىن مولايتۋ جونىندەگى زاڭعا باستاماشى بولدى. ول بۇگىندە ءماجىلىستىڭ قارالۋ ساتىسىندا تۇر. بىزدە سپورتتىق ماقساتتاعى اسىل تۇقىمدى 300-گە جۋىق قانا جىلقى بار. ونىڭ بارلىعى قوستاناي جىلقىسى. تازا سپورتتىق باعىتتاعى جالعىز تۇقىمدى قازاق جىلقىسى جىلدامدىعى جاعىنان اعىلشىن اتتارىنان كەيىن ەكىنشى ورىندا تۇر. سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن قوستاناي جىلقىسى مەن قوستاناي بۋداندارى قاتىساتىن بايگەلەر ءجيى ءوتىپ تۇرۋ كەرەك. ول – حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالىپ، تىزىمگە ەنگەن جالعىز تۇقىم. «دوڭگەلەك ۇستەلگە» ونلاين-رەجيمىندە قاتىسقان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، اگرارلىق ماسەلەلەر كوميتەتىنىڭ مۇشەسى امانجول ءالتاي زاڭ جوباسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – مەملەكەتتىك قولداۋ ارقىلى قازاقتىڭ ءتول قازاناتى – قوستانايلىق جىلقى تۇقىمىنىڭ گەنوفوندىن ساقتاۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
ات سپورتىنىڭ ۇلتتىق تۇقىمدارىن دامىتۋ تۋرالى ءسوز قوزعالسا، ءبارىنىڭ ويىنا ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ ۇلتتىق قازىناسى – قوستاناي جىلقىسى ورالاتىنى راس. جىلقى تۇقىمىن ساقتاپ، سانىن كوبەيتۋ كەرەك. زاۋىتتىق جىلقى تۇقىمدارى جونىندەگى رەسپۋبليكالىق پالاتانىڭ اقپاراتىنا سايكەس، بۇگىندە 228 باس قوستاناي تۇقىمى تىركەلگەن. ق ر ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى تاستانبەك ەسەنتايەۆ جيىن بارىسىندا بيىلدان باستاپ قوستاناي جىلقىسىنا سۋبسيديا بولىنەتىنىن حابارلادى.
تاعى ءبىر ماسەلە – قازاقستاندا حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلەتىن بىردە-بىر يپپودروم جوق. جالپى، ەل اۋماعىندا 45 يپپودروم بار، ونىڭ 33ء-ى – مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە، 12ء-سى – جەكەنىڭ ەنشىسىندە. ءبىراق بارلىعى بىردەي بايگە وتكىزۋگە جارامدى ەمەس. تالاپقا ساي ءبىر دۇرىس اتشابار جوق. ال اتشابارسىز ات سپورتىن دامىتامىن دەۋ بەكەر. ايتا كەتەتىن ءجايت، الماتى يپپودرومى بيىل جىلدىڭ باسىندا «قازاق جوكەي كلۋبىنىڭ» قاراماعىنا ءوتتى.
جيىندا تالقىلانعان ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ بىرنەشەۋىن ايتتىق. قالعانىن «دوڭگەلەك ۇستەلگە» جينالعان سالا ماماندارى ايتىپ بەردى. «قازاق حالقىنىڭ جىلقى مادەنيەتى ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا بايانداما جاساعان «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى احمەت توقتاباي جىلقى مۋزەيىن اشۋ جونىندە ۇسىنىس ءبىلدىردى. «الەمنىڭ 32 ەلىندە جىلقىعا ارنالعان مۋزەي بار. جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەن، جىلقى مادەنيەتىن الەمگە تارتۋ ەتكەن حالىق رەتىندە بىزگە مىندەتتى تۇردە مۋزەي كەرەك»، – دەدى ول.
ۇلتتىق سپورتتى دامىتۋدىڭ جولى قايسى؟
ءسىز نە دەيسىز؟
احمەت توقتاباي، جىلقى زەرتتەۋشى عالىم:
تاريح ساحناسىنا اتقا ءمىنىپ شىققان حالىقپىز
قازاق – ات سپورتىنا باي. ءبىراق ءبىز ءقازىر ساناۋلى ءتۇرىن عانا ناسيحاتتاپ، ۇلتتىق سپورت رەتىندە جارىستار ۇيىمداستىرىپ ءجۇرمىز. رەسپۋبليكالىق سايىستار 6-7 تۇرىنەن ءارى اسپايدى. قازاقتىڭ اتقا بايلانىستى سپورت تۇرلەرىنىڭ سانى 40-تان اسادى. ءبىرازى ۇمىتىلعان. ات سپورتىنىڭ ەڭ كوپ ءتۇرىن موڭعوليا قازاقتارى، تۇركىمەنستان، جۇڭگو مەن رەسەي قازاقتارى ساقتاپ قالعان. ات ۇستىندە ورىندالاتىن سپورتتار وتە كوپ. قازاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، فيلوسوفياسى مەن ونەرىن جىلقىسىز جازۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق اتتىڭ ۇستىنە مىنگەلى 7 مىڭ جىل بولدى. اتا-بابالارىمىز اتقا مىنگەندە باسقا حالىق جاياۋ ءجۇرىپ، اياعىنىڭ استىندا نە كورىنسە، سونى قۇداي جاسادى، سوعان تابىندى. ال قازاق ات ۇستىنە مىنگەننەن كەيىن، كوزى اسپانداعى جۇلدىزدا، كوكتەگى اي مەن كۇندە بولدى. كوك تاڭىرىنە، اللاعا تابىناتىنىمىز وسىدان. سوندىقتان ءبىزدىڭ ءدىنىمىز دە جىلقىمەن استاسىپ جاتىر. بۇكىل الەمگە جىلقىنىڭ وتانى – قازاقستان دەپ ماقتانامىز. ءبىراق سونى ماقتانىپ، كورسەتە الاتىن نارسە جوق. سول ءۇشىن دە جىلقىعا ارناپ مۋزەي اشۋ كەرەك دەپ سانايمىن.
ات سپورتىنا كەلەتىن بولساق، بىزدە بايگەنىڭ ءوزى دۇرىس وتپەيدى. XIX-XX عاسىرداعى قازاق بايگەلەرىن الىپ قارايىق. بۇل جەردە بايگەدەگى اتقا سىيلىق بەرۋ، ات تەرىن باعالاۋ ماسەلەسىن ايتىپ وتىرمىن. كەزىندە اتجارىسقا قاتىسقان اتتاردىڭ ون پايىزىنا جۇلدە بەرىلگەن. الىس-جاقىن جەردەن كەلگەن اتبەگىلەردى قۇر قول قايتارماعان. مىسالى، قۇلاگەردىڭ بايگەسىندە 300 ات شاپسا، ونىڭ ون پايىزى جۇلدە يەلەنگەن. ءتىپتى، قازاقى بايگەلەردە توپ جارعان جۇيرىكتەردەن بولەك، ەڭ سوڭعى كەلگەن بايگە اتىنا دا سىيلىق بەرگەن. قازاق ونى «شاڭباسار» دەپ اتاعان. مازاقتاپ، كۇلكىگە اينالدىرۋ سارىنىندا ءمۇيىزى قيسىق بۇقا، توقال ەشكى، ت.ب. سىندى سىيلىقتار بەرگەن. سوندىقتان ۇلتتىق بايگەنىڭ سىيلىق ماسەلەسىن دە رەتتەۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بايگەلەرىنىڭ ۇزاقتىعى 100 كيلومەتردەن كەم بولماعان. ناعىز بايگە 50–100 كيلومەتردىڭ اراسىندا بولۋى كەرەك. قازاق جىلقىلارىنىڭ باعى قاي كەزدە جانادى؟! الىس الامان بايگەلەردە جانادى. ۇزاق شاقىرىمدا عانا قازاق جىلقىسىنىڭ ءتوزىمى سىنالعانى تۋرالى اقپاراتتار بار.
قۋاندىق شىڭعىس ۇلى، ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنىڭ دەپارتامەنت باسشىسى، ۇلتتىق سپورت جوعارى مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى:
ات سپورتىنا دۇرىس كوزقاراس جوق
ماسەلە دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىندا عانا ەمەس. جالپى، بۇل – كوپتەن بەرى كۇتىپ جۇرگەن جيىن. بيىل ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعى اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتپەن بىرىگىپ، وقۋ باعدارلاماسىن جاسادى. ەلىمىزدە وسىعان دەيىن ات سپورتىنا بايلانىستى ۆەتەرينار ماماندار مۇلدەم وقىتىلمادى. سونىڭ باعدارلاماسىن جاساپ، تانىستىرىلىمىن وتكىزدىك. بيىل تالاپكەرلەر قازاقستاننىڭ تاريحىندا ءبىرىنشى رەت وسى ماماندىق بويىنشا جوو-دا گرانتتا وقي الادى. ات سپورتىنا باعىتتالعان مال دارىگەرلەرىن دايىنداۋ ەلىمىزدە ءبىرىنشى رەت جۇزەگە اسىرىلماق.
جىلقى شارۋاشىلىعى دەگەندە كوبى ونى تەك ازىق رەتىندە عانا قارايدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – سپورتقا بەيىمدەلگەن اتتاردىڭ سانىن كوبەيتۋ. بۇل – ستراتەگيالىق ماسەلە. ۇلتتىق سپورتتىڭ زاڭىن قابىلداۋ ويىمىز بار. ويتكەنى، ۇلتتىق سپورتقا، ونىڭ ىشىندەگى ات سپورتىنا دۇرىس كوزقاراس جوق. بىزدە ينفراقۇرىلىم دامىماعان، يپپودرومداردىڭ جاعدايى ناشار. ۇلتتىق سپورتتى دامىتۋ ءۇشىن بۇل سالاعا يندۋستريا رەتىندە قاراعان ءجون سياقتى.
امانجول ءالتاي، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، اگرارلىق ماسەلەلەر كوميتەتىنىڭ مۇشەسى:
ەل تىزگىنىن ۇستاۋدىڭ الىپپەسى تاي تىزگىنىن ۇستاۋدان باستالادى
كەڭ بايتاق دالامىزدى تۇلپاردىڭ بەلىندە ءجۇرىپ قورعاپ كەلدىك. شەكارامىزدى اتتىڭ تۇياعىمەن بەلگىلەدىك. جىلقىعا بايلانىستى ءسوز قوزعالسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جىلقى شارۋاشىلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن بىلەمىز. جاپون حالقى تىلدىك قورىنان كۇرىش شارۋاشىلىعىنا قاتىستى سوزدەردى الىپ تاستاسا، انا ءتىلىنىڭ جۇتاڭدالىپ قالۋىن ۋايىمدايدى. سول سياقتى ءبىزدىڭ ۋايىمىمىز جىلقىعا قاتىستى سوزدەرمەن استارلاس.
ەل تىزگىنىن ۇستاۋدىڭ الىپپەسى تاي تىزگىنىن ۇستاۋدان باستالادى. ات سپورتىنا قاتىستى ءبىراز قادام جاسالدى. دەيتۇرعانمەن، سالا دامۋىنىڭ كەشەۋىلدەۋىنە بىرنەشە سەبەپ بولدى. پارلامەنت قابىرعاسىندا ات سپورتىنا قاتىستى ارنايى زاڭ جوباسىنىڭ قابىلدانباۋى سەبەپ بولدى دەپ ويلايمىن. بيىل دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنى ءوزىنىڭ بايراعىن قازاق جەرىندە كوتەرەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزگە ۇلكەن سىن بولماق. جۇزدەگەن ەلدىڭ سپورتشىلارى قاتىساتىن بايراقتى باسەكەدە قازاق تۇلپارلارىنىڭ داڭقى اسقاقتايتىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باسقوسۋ بولادى دەپ ويلايمىن.
ساندار سويلەيدى
- ەلىمىزدە جىلقى شارۋاشىلىعى سالاسىندا ەكى پالاتا جۇمىس ىستەيدى. قوس پالاتاعا تىركەلگەن اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردىڭ سانى 28 مىڭعا جۋىقتايدى.
- ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ 2023 جىلعى مالىمەتى بويىنشا ەلىمىزدە جىلقى سانى – 4 ميلليون 400 مىڭ.
- اسىل تۇقىمدى جىلقىلار سانى 0،7 پايىزىن عانا قۇرايدى. جالپى جىلقى سانىنىڭ ءبىر پايىزىنا دا جەتپەيدى.
P.S.
قاۋىمداستىققا قاراستى 9 فەدەراسيانىڭ 6-اۋى جىلقىمەن تىكەلەي بايلانىستى. دەمەك، ۇلتتىق سپورتتى دامىتامىز دەسەك، الدىمەن سپورتتىق جىلقىلاردىڭ سانىن كوبەيتىپ، ساپاسىن ارتتىرۋ ماڭىزدى بولىپ تۇر.