بۇكىل الەم توپىراق پەن بالشىق جەۋگە ءۇيىر
توپىراق پەن بالشىق جەۋ ءوزىڭدى جاقسى سەزىنۋ مەن جاس كورىنۋدىڭ ءبىر جولى. وسىلاي دەپ ويلايتىن ادامدار توپىراقتى (كەسەكتى) ەرەكشە تابەتپەن، قۇشىرلانا جەۋدى ادەتكە اينالىرۋدا. ءبىراق وسى ارەكەتتەرى ارقىلى وزدەرىنىڭ دەنساۋلىقتارىنا ءقاۋىپ ءتوندىرىپ جاتقانىنان حاباردار ما ەكەن؟!
TikTok-تا كادىمگى توپىراقتى سۇيسىنە، ءتىپتى قاراعان ادامنىڭ تابەتى اشىلارداي ەتىپ جەپ جاتقان ۆيدەولاردىڭ مىڭداعانى ءتۇرى تاراپ جاتىر. ولار وسى ارەكەتتەرى ارقىلى اتا-انالاردى بالالارىنا توپىراق جەۋگە رۇقسات ەتۋگە دە شاقىرۋدا. كەيبىر ادامدار توپىراق جەۋ يممۋنيتەتكە جاقسى اسەر ەتەدى، ءتىپتى اجىمدەردى كەتىرەدى دەپ سانايدى. ونىڭ پايداسى بار-جوعىنا باس قاتىرماي، دىمقىل توپىراقتى، سازدى، كەسەكتى، ءتىپتى، قۇرىلىستا پايدالاناتىن سىلاقتىڭ (شتۋكاتۋركانىڭ) ءدامىن جاقسى كورىپ جەيتىندەر جەتىپ ارتىلادى. مۇنداي ءبىرتۇرلى ترەند قايدان پايدا بولدى، وسىلاي جاساپ جۇرگەندەرگە قانداي زيان بار جانە نەگە كوپتەگەن ادامدار ساز بەن بالشىقتىڭ پايدالى قاسيەتتەرىنە سەنەدى؟ بۇگىن وسى تاقىرىپتى ءوربىتىپ كورسەك.
«ىلعال اسفالت پەن دىمقىل جەردىڭ تاماشا ءدامى»
«بالاڭىزدىڭ نەمەسە ءوزىڭىزدىڭ ىشەكتەرىڭىزدىڭ جۇمىسىن قالىپقا كەلتىرىپ، دەنساۋلىعىڭىزدى رەتتەگىڭىز كەلە مە؟ وندا توپىراق جەڭىز!». وسى سيپاتتاعى ۆيدەو-ۇندەۋدى الەۋمەتتىك جەلىلەردە ستەفاني ادلەر ەسىمدى نۋتريسيولوگ جاريالاعان ەكەن. ونىڭ جاريالاعان ۆيدەو-ۇندەۋىن ارى قاراي جالعاستىرىپ قاراساق، ءشوپ ۇستىندە ويناپ وتىرعان ءبىر جاس شاماسىنداعى بالا جەردەن توپىراق الىپ، ونى اۋزىنا اپارعانىن كورۋگە بولادى. ودان ارى «ءبىر شاي قاسىق توپىراقتاعى ميكروورگانيزمدەردىڭ كوپتىگى سونشالىق، جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ سانىنان دا اسىپ تۇسەدى»، - دەگەن نۋتريسيولوگتىڭ شاتتانا ايتقان داۋىسىن ەستۋگە بولادى.
بۇل جەردەگى ماسەلە، توپىراقتى سول كۇيىندە جەۋگە شاقىراتىن ادلەردىڭ جالعىز ەمەستىگىندە: بۇكىل الەمدە «بالشىق ديەتاسىن» ۇستاناتىن ميلليونداعان ادامدار بار.
كەسەك كەمىرۋشىلەر قاتارى كوبەيمەسە، ازايار ەمەس. ماركەتپلەيستەردە «جەۋگە ارنالعان توپىراق» ساۋداسى قىزۋ وتەدى. ۋرال، دونباسس، وزبەكستان مەن قازاقستاننان جەتكىزىلگەن توپىراققا سۇرانىس ەرەكشە جوعارى ەكەن. ساتۋشىلار ءوز تاۋارلارىن ەكولوگيالىق تازا ءونىم، قۇرامىندا پايدالى زاتتار كوپ ەكەنىن ايتىپ ماقتايتىن كورىنەدى. دەيتۇرعانمەن، ءسوز سوڭىندا توپىراقتىڭ جەۋگە ارنالماعانىن ايتىپ، ەسكەرتكەن سىڭاي تانىتاتىندارى تاعى بار. دەمەك، ونىڭ دەنساۋلىق ءۇشىن پايدالى ەكەنى دە دالەلدەنبەگەن بولىپ شىعاتىنى انىق. ساتىپ الۋشىلاردىڭ، ياعني ساز-بالشىقتى نەمەسە كەسەك جەۋشىلەردىڭ قالدىرعان پىكىرلەرىنە قاراعاندا، ولار ەسكەرتۋلەرگە ءمان بەرمەيدى، بولماسا، ونى ءتىپتى وقىمايتىن دا بولۋلارى كەرەك. ءبىراق توپىراق جەۋشىلەردىڭ كوبى وزدەرى تۇتىناتىن ونىمگە جاقسى پىكىر قالدىرادى ەكەن:
«سىرتى جاقسى ورالعان، ءبىراق ەشقانداي ءدامى جوق. توپىراق ءدامىن سەزىنگىم كەلگەن، ءبىراق ويىمداعىداي بولماي شىقتى»، «بۇنى قايدان قازىپ اكەلەتىندەرىڭىزدى بىلمەيمىن، ءبىراق وتە ءدامدى!»، «ءدامى ىلعال اسفالتقا كەلەدى، ءيىسىن ايتساڭىزشى!»، «توپىراقتى ءبىرىنشى رەت جەپ كورۋىم. جاسىل تۇرىنە تاپسىرىس بەرگەم. كوپتەن بەرى بىلاي راحاتتانىپ كورمەپپىن. ەگەر قىتىرلاتىپ بىردەڭە جەگەندى ۇناتاتىن بولساڭىز، الىپ جەپ كورىڭىزدەر» - دەگەن ءتۇرلى پىكىرلەر قالدىرىپتى.
دەنساۋلىق ءۇشىن ءبىر قاسىق بالشىق
الەۋمەتتىك جەلىدە توپىراق جەۋ سانگە اينالعانىنا كوپ بولا قويعان جوق. ءبىراق بۇل ترەندتىڭ بارىنا ءبىراز بولدى. 2016 جىلى بالامالى مەديسينا جاقتاۋشىسى، ارنايى سەرتيفيكاتى بار ديەتولوگ دجوش ەكستىڭ «بالشىق جە» دەگەن كىتابى ءبىراز داۋ تۋدىرعان ەدى. كۇماندى ادىس-تاسىلدەردى جاقسى كورەتىن اۆتور توپىراقتاعى ميكروورگانيزمدەر ادام ءۇشىن جاي عانا ماڭىزدى ەمەس، ءتىپتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اسا قاجەت دەپ سانايدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بالشىقتاعى ميكروورگانيزمدەر توق ىشەك پەن باۋىر جاسۋشالارىن قورەكتەندىرەدى، زياندى باكتەريالاردى جويىپ، يممۋنيتەتتىڭ قورعانىس فۋنكسيالارىن جاقسارتادى، اجىمدەرمەن، بەزەۋلەرمەن كۇرەسەدى، ءتىپتى سالماق جوعالتۋعا كومەكتەسەدى-مىس.
دجوش ەكس وقىرماندارىنا كۇن سايىن ازعانتايدان بولسا دا توپىراق جەپ تۇرۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەڭ ءتيىمدى دوزاسى – 500 ميلليگرامم، نەمەسە شاي قاسىقتىڭ 1/10ء-ى.
كۇندەلىكتى توپىراقتىڭ وسىنداي بولىگىن الۋ ءۇشىن ديەتولوگ كوكونىستەر مەن جەمىستەردى جۋماي جەۋگە كەڭەس بەرەدى. ولاردى ءوسىپ تۇرعان جەرىنەن جۇلىپ الىپ، سول كۇيىندە جەۋگە نەمەسە فەرمەرلەر بازارلارىنان ساتىپ الۋدى ۇسىنادى.
ارينە ەكستىڭ بۇل كەڭەسى دارىگەرلەردىڭ گيگيەنا جايلى تالاپتارىنا ساي كەلمەيدى، الايدا 2011 جىلى كورنەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىر توپ عالىمدارى توپىراقتا بولاتىن ميكروبتار توكسيندەردەن، پارازيتتەر مەن پاتوگەندى ميكرورگانيزمدەردەن قورعايتىنىن انىقتادى. شىن مانىندە عالىمدار مۇنىڭ جاي گيپوتەزا ەكەنىن ايتتى. ونى كەڭىرەك زەرتتەۋ كەرەك، ءبىراق ونىڭ ازىرگە ەشقانداي عىلىمي نەگىزى جوق.
ادامدار توپىراقتى نە ءۇشىن جەيدى؟
توپىراق، بالشىق، بور نەمەسە كۇلدى جەۋ عىلىمي تىلدە گەوفاگيا دەپ اتالادى. گەوفاگيا بەلگىسىنىڭ العاشقى جازباشا سيپاتتاماسىن گيپپوكرات ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن جاساعان، ءبىراق ادامدار توپىراقتا ودان بۇرىن دا جەگەن. كەيبىر حالىقتار اشتىقتان ازىق-تۇلىككە توپىراق قوسىپ جەسە كەرەك، ال كەيبىرەۋلەرى مۇنى ءدىني جانە مادەني سەبەپتەرمەن جاساپتى.
قازىرگى زامانعى مەديسينا گەوفاگيانى ادەتتەن تىس نارسە دەپ سانايدى جانە ونى بىرنەشە پسيحيكالىق اۋىتقۋلاردىڭ بەلگىلەرىنە جاتقىزادى. الايدا، اك نەمەسە توپىراق جەگىسى كەلەتىندەردىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىنا بايلانىستى پروبلەمالار بولماۋى كەرەك. مۇنىڭ باسقا تۇسىندىرمەلەرى بار. مىسالى، كورنەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ديەتولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى سەرا يانگ ءۇش مۇمكىن نۇسقانى كەلتىرەدى.
1. اشىعۋ.
2. اعزادا پايدالى ەلەمەنتتەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. مىسالى، تەمىر.
3. پارازيتتەر، قوزدىرعىشتار مەن وسىمدىك توكسيندەرىنەن قورعانۋ.
يانگ ءبىرىنشى گيپوتەزانى سەبەپكە جاتقىزبادى، ويتكەنى اش ادامدار، ادەتتە، تاماق قاجەت بولسا دا، اسقازاندى توپىراقپەن تولتىرمايدى. سونىمەن قاتار، بور نەمەسە سازدى جەۋگە دەگەن قۇشتارلىق اشىققانىن سەزبەيتىن جانە كوپ تاماقتاناتىن ادامداردا پايدا بولۋى مۇمكىن.
يانگ قورەكتىك زاتتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى تۋرالى نۇسقانىڭ دا ەكىتالاي ەكەنىن اتادى. سونىمەن بىرگە ول توپىراق جەيتىندەرگە انەميا دياگنوزى ءجيى قويىلاتىنىن اتاپ ءوتتى. الايدا يانگ بۇل گەوفاگيانىڭ سەبەبى ەمەس، ونىڭ سالدارى دەپ سانايدى. ياعني توپىراق نەمەسە سازدى جەۋ انەمياعا اكەلەدى.
زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، توپىراق پەن بالشىق تەمىر مەن كاليي سياقتى قورەكتىك زاتتاردىڭ قانعا ءسىڭۋ پروسەسىن بۇزادى. بۇل ولاردىڭ اعزاعا ءسىڭۋىن قيىنداتادى. يانگ ەگەر ادامدار انەمياعا بايلانىستى توپىراقتى جەۋگە قۇمار بولسا، ونى جاسوسپىرىمدەر مەن قارت ادامدار ءجيى جاسايتىن ەدى، ويتكەنى ولار ادەتتە قورەكتىك زاتتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن سەزىنەدى. ءبىراق ءىس جۇزىندە توپىراق جەۋشىلەر نەگىزىنەن ولار ەمەس، جۇكتى ايەلدەر مەن مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار.
بۇل توپتاردىڭ اراسىندا گەوفاگيا وتە كەڭ تارالعان. ديەتولوگتىڭ ايتۋىنشا، جۇكتى ايەلدەر مەن بالالارداعى توپىراق جەۋگە دەگەن قۇشتارلىق ولاردى پارازيتتەر مەن وسىمدىك توكسيندەرىنەن قورعاۋ ءۇشىن ەۆوليۋسيا پروسەسىندە پايدا بولۋى مۇمكىن. يانگ بالشىقتىڭ (كەسەكتىڭ) ۋلى زاتتاردى تارتۋعا جانە ولاردى دەنەدەن شىعارۋعا بەيىم ەكەنىن ءتۇسىندىردى. الايدا، ساراپشى بۇل قاسيەتىنە قاراماستان، توپىراقتى (سازدى) ءقاۋىپتى زاتتارعا قارسى امبەباپ زات دەپ اتاۋعا بولمايتىنىن اتاپ ءوتتى. سەبەبى، مۇنى راستايتىن كلينيكالىق سىناقتار جۇرگىزىلمەگەن.
ساز-بالشىق جەۋدىڭ سالدارى قانداي؟
رەدينگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (ۇلىبريتانيا) ديەتولوگيا پروفەسسورى گيۋنتەر كۋنكە ەگەر جەيتىن ساز-بالشىقتىڭ جاعىمدى اسەرلەرى بولسا، ايتارلىقتاي ەمەس دەپ سانايدى. ول، بىرىنشىدەن، ولار دالەلدەنبەگەنىن، ەكىنشىدەن، كەز كەلگەن جەۋگە بولمايتىن زاتتاردى جەۋدىڭ ىقتيمال قاۋىپتەرى بولجامدى پايدادان الدەقايدا جوعارى ەكەنىن ءتۇسىندىردى.
توپىراقتىڭ توكسيندەردەن قورعاۋ قابىلەتى دالەلدەنبەگەن، ءبىراق ونىڭ ءوزى ۋلى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگى ناقتى ءارى بەلگىلى دۇنيە.
ديەتولوگ توپىراقتا اۋىر مەتالدار، ورىستەردى ۇرىقتاندىراتىن پەستيسيدتەردىڭ قالدىقتارى، سونداي-اق پارازيتتەردىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ جۇمىرتقالارى ءجيى كەزدەسەتىنىن اتاپ ءوتتى. ول ساتۋشىلار «جەۋگە جارامدى توپىراقتى» ساتۋشىلار ءونىمنىڭ تازارتىلعانىنا جانە ءقاۋىپسىز ەكەنىنە سەندىرەءتىنىن، ءبىراق سولاي ەكەن دەپ، سەنىپ قالۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتەدى. «بالشىق، ساز جانە بور جەيتىن زاتتار ەمەس، سوندىقتان ولار قاۋىپسىزدىك تالاپتارىنا ساي تەكسەرىلمەيدى»، — دەپ ەسكەرتتى ديەتولوگ.
سونىمەن قاتار، ءتىپتى «تازا» جانە لاستانباعان سازدى توپىراقتى جەۋ انەميانى تۋدىرادى. بۇل تاماق ارقىلى اعزاعا ەنەتىن تەمىردىڭ سىڭۋىنە جول بەرمەيتىندىكتەن بولادى. سونداي-اق، بالشىق ىشەككە ەنىپ، ءىش قاتۋدى، بىتەلۋدى جانە سيرەك جاعدايلاردا پانكرەاتيتءتى تۋدىرۋى مۇمكىن. اقىرىندا، ستاندارتتى ەمەس تاماقتانۋ ادەتتەرى تىستەرگە زيان كەلتىرەدى جانە ەمالدىڭ تۇتاستىعىن بۇزادى.
يانگ توپىرىق پەن ساز-بالشىقتى ساۋىقتىرۋ ءۇشىن جەۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى، ويتكەنى بۇگىندە توكسيندەر مەن مينەرالداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىمەن كۇرەسۋدىڭ ءقاۋىپسىز جولدارى بار. الايدا، توپىراق پەن ساز-بالشىقتى جەۋگە دەگەن قۇشتارلىقتا تۇرعان تاڭقالارلىق نەمەسە پاتولوگيالىق ەشتەڭە جوق ەكەنىنە ديەتولوگ سەنىمدى، ويتكەنى بۇل كوپتەگەن ادامداردا كەزدەسەدى.