قوعامدا ءتۇرلى قۇندىلىقتار اراسىنداعى باسەكەلەستىك قارىم-قاتىناستىڭ بولۋى زاڭدىلىق. دەگەنمەن، كەيبىر جات قۇندىلىقتاردىڭ ارتىندا جۇيەلى ناسيحات جۇمىسى جۇرگىزىلىپ جاتسا، بۇل ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ قوعامداعى ورنىنا ءقاۋىپ توندىرمەك. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ەل ىشىندەگى لگبت تاقىرىبىنا قاتىستى دا تولاستامايتىن داۋ-دامايدىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتسا كەرەك. وسى تاقىرىپتا ءبىز الماتى قالاسى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ، ءتىل كوميتەتىنىڭ ساراپشىسى، قوعام بەلسەندىسى، لگبت يدەولوگياسىنا قارسى قوعامدىق قوزعالىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى باعيلا بالتابايەۆامەن سۇحبات قۇرعان ەدىك.
قازاقى تاربيەنى قىلمىسقا تەڭەگەن جوبا ۇسىنىلدى
– باعيلا سەرى-شۋباي قىزى، لگبت ماسەلەسىن 2020 جىلدان بەرى نازاردا ۇستاپ كەلەسىز. قوعامدىق قوزعالىستى باستاۋىڭىزعا نە اسەر ەتتى؟
– قوعامدىق جۇمىسقا بەلسەنە كىرىسۋىمە 2020 جىلدىڭ 23 قىركۇيەگىندە وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى جاڭا زاڭ جوباسىنىڭ ۇسىنىلۋى سەبەپ بولدى. ول زاڭ جوباسىنىڭ 5،11-تارماقتارىندا قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە تىيىم سالىنۋى جونىندە مازمۇن بولدى. اتا-انا بالاسىن تاربيەلەگەندە داۋىس كوتەرىپ قالسا، جازالاناتىن جاعدايلار قاراستىرىلعان. اتا-اناعا 2 883 000 تەڭگە كولەمىندە ايىپپۇل سالىنۋى مۇمكىن دەگەن، ودان كەيىن 36-باپ بويىنشا بالالاردى وڭاي تارتىپ الۋعا جول اشاتىن تارماقتار بولدى. 15-باپتىڭ تارماقتارىندا ەلىمىزدەگى ءبىرجىنىستىلارعا قاتىستى ءوز ويىمىزدى اشىق ايتۋعا بولمايتىنداي تۇستارى بار ەدى. ياعني اتى زورلىق-زومبىلىققا قارسى زاڭ بولعانىمەن، زاتى مۇلدە بولەك. مەنىڭ كوزقاراسىم بويىنشا، بۇل وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقپەن كۇرەسەتىن ەمەس، گەرمانيا مەن نورۆەگياداعى سياقتى جانتۇرشىگەرلىك جاعدايلارعا الىپ كەلەتىن جوبا بولۋى مۇمكىن ەدى. جانۇيانىڭ ىدىراۋىنا، ءتىرى جەتىمدەردىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بولار ەدى. سوندىقتان زاڭ كۇشىنە ەنىپ كەتپەۋى ءۇشىن قوعامدىق قوزعالىس ۇيىمداستىردىق.
– قوزعالىستىڭ قۇرىلۋى سول زاڭ جوباسىنا بايلانىستى دەدىڭىز، بۇل زاڭ جوباسىنىڭ ارتىندا قانداي دا ءبىر سىرتقى ىقپال بار دەپ ويلايسىز با؟ سىرتقى كۇشتەردىڭ قولداۋىمەن ءجۇرىپ جاتىر دەۋگە نەگىز بار ما؟
– البەتتە، سىرتقى كۇشتىڭ بارى راس. ول زاڭ جوباسىنىڭ سول كەزدەگى رەداكسياسىن زاڭگەرلەرىمىز اۋدارعان كەزدە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ايىرماشىلىقتار بولدى. گەرمانياداعى يۋۆەنالدى پوليسيانىڭ زاڭدارىمەن وتە ۇقساس. مىسالى، زاڭدا «اتا-انا» دەگەن ءسوز مۇلدەم بولمادى. ونىڭ ورنىنا «وپەكۋن» دەپ جازىلعان جەرلەر دە كەزدەستى. ياعني گەرمانيا زاڭىنىڭ ۇلگىسىمەن جازىلعان. ايتپەسە، مۇنشالىقتى ۇقساستىق بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
2016 جىلدان باستاپ «نە مولچي.kz» دەگەن قور پايدا بولدى. ونىڭ نەگىزىن قالاعان دينا سمايلوۆا بولاتىن. كەيىن ءاتى-جونىن وزگەرتىپ، شەتەلدىك ءبىر قوردىڭ قولداۋىمەن جۇمىس ىستەي باستادى. جازبا جاريالاپ، پىكىر قالدىرىپ، سونىڭ ارقاسىندا گرانت ۇتىپ الدى. كەيىن «نە مولچي» قورىن قۇرادى. بىلاي قاراساڭىز، بۇل ۇيىم ايەل ادامداردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن سياقتى كورىنەدى. ءبىراق شىن مانىندە، ەلىمىزدى زورلىق-زومبىلىقتان كوز اشپاي جاتقانداي كورسەتىپ، تۇيمەدەي نارسەنى تۇيەدەي ەتەتىن بىردەن-بىر قور وسى. مۇمكىن، زورلىق-زومبىلىققا تاپ بولعان كەيبىر جاندارعا كومەكتەسەتىن دە شىعار، دەگەنمەن ونىڭ ارتىندا وسىنداي زاڭداردىڭ ەنۋىنە جول اشىپ بەرەتىن ۇلكەن كۇش تۇر. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ۇيىمداردى شەتەلدىك بەلگىلى ءبىر كۇشتەر قارجىلاندىرىپ، ەلىمىزدەگى وتباسى قۇندىلىقتارىنا نۇقسان كەلتىرەتىن، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن باعىتتا ارەكەت ەتىپ جاتىر.
لگبت ساياسي كۇشكە اينالىپ بارادى
– اتالمىش ۇيىمدارمەن كۇرەستە قازاق قوعامىنىڭ باستى كۇشى نەدە؟ زاڭدا ما، الدە ۇلتتىق سانادا ما؟
– مەنىڭشە، ۇلتتىق سانادا. جالپى، ءبىزدىڭ تۇپكى ماقساتىمىز – ۇلتتى، ۇرپاقتى ساقتاۋ.
لگبت دەگەن قايدان كەلدى؟! بۇل ءسوزدىڭ اببريەۆياتۋراسى لگبت، ياعني – لەسبيانكا، گەي، بيسەكسۋال جانە ترانسگەندەر. وزدەرىنشە بولەك الەم، جەكە جالاۋلارى بار دەگەن سياقتى. قازىرگى تاڭدا لگبت ادامداردىڭ جەكە تاڭداۋى نەمەسە ءبىرجىنىستىلاردىڭ ءومىر سالتى عانا ەمەس، بۇل تۇتاس ۇلكەن ساياسي كۇشكە اينالىپ بارادى. ءبىزدى الاڭداتىنى وسى. ايرانداي ۇيىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ۇلتتى ىدىراتۋعا كۇش سالۋدا. ءبىر ءۇيدىڭ ۇلى مەن قىزىنىڭ ءبىرى گەي نەمەسە لەسبيانكا بولسا، ول وتباسى كۇيرەيدى، ۇرپاعى جالعاسپايدى دەگەن ءسوز. مەن ونداي وتباسىلاردىڭ تالايىن كوردىم. ءبىزدىڭ قوعامدا بار. ءبىر ءۇيدىڭ جالعىز بالاسى بولىپ، ول اۋلەتتىڭ ۇرپاعى سول بالامەن توقتاپ قالعان. مۇنى ءبىر عانا وتباسىنداعى جاعداي دەپ قاراماۋ كەرەك، بۇل ەرتەڭگى كۇنى ميلليونداعان وتباسىنىڭ بولاشاعىنا ءقاۋىپ توندىرەدى. ءوزىمىز از حالىقپىز. ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋگە الىپ باراتىن جولعا تەز ارادا بوگەت قويۋىمىز كەرەك.
– لگبت جۇيەلى جۇمىس ىستەيتىن ۇيىم با، الدە قوعامدىق قوزعالىس دەپ قاراستىرامىز با؟
– مەن لگبت وكىلدەرىنىڭ ۇيىمىن راديكالدى فەمينيزمگە جاتقىزامىن. بۇلاردى كوبىنە ساناسى باتىس يدەولوگياسىمەن ۋلانعان، سول جاقتا بىرنەشە جىل وقىعاندار، تۇرعاندار قولدايدى. بولاشاقتا بيلىككە، زاڭ شىعارۋشى ورگانعا سولاردىڭ كوزقاراسىن قۇپتايتىندار كەلسە، ءبىز 2020 جىلى كۇرەسىپ ءجۇرىپ، توقتاتقان الگى زاڭ جوباسى قايتا كۇن تارتىبىنە شىعۋى مۇمكىن. وعان جاي عانا قوزعالىس ەمەس، ۇلكەن ستراتەگيالىق ماقساتى بار ساياسي كۇش دەپ قاراۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ ۇگىت-ناسيحاتى بەلسەندى ءجۇرىپ جاتىر. جينالىپ، سەمينارلار، ميتينگتەر، قۇرىلتايلار وتكىزەدى. ونىڭ ءبارىن، ارينە، سىرتتان كەلگەن قاراجاتپەن ۇيىمداستىرادى. جاقىندا شىققان اقپاراتقا سۇيەنسەك، 2001–2024 جىلدار ارالىعىندا، ياعني 23 جىلدا قازاقستانعا اقش-تىڭ USAID ۇيىمى تاراپىنان 2،7 ميلليارد دوللار بولىنگەن. بۇل رەسمي اقپارات. قاراجاتتىڭ ءبىر بولىگى قازاق قوعامىنداعى لگبت-عا تولەرانتتى كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعانى انىق ايتىلعان. سول USAID ۇيىمى دونالد ترامپ پرەزيدەنت بولعان كەزدە بۇكىلالەمدىك دەڭگەيدە قىسقارتىلىپ، توقتاتىلعان ەدى. ءبىراق سول كەزدە ونىڭ قازاقستاندا كىمدى قارجىلاندىرعانى، كىمگە قانشا قاراجات بولگەنى تۋرالى مالىمەت تارادى. قازاق تىلىندە، ورىس تىلىندە ءوزىن پاتريوت، ۇلت جاناشىرى دەپ كورسەتىپ جۇرگەن تالاي تۇلعانىڭ بەتى اشىلدى. ياعني اقشا ءۇشىن كەز كەلگەن مەملەكەتتى ىشتەن ءىرىتىپ، حالىقتى بولشەكتەپ، مەملەكەتتى السىرەتۋگە دەيىن باردى. مۇنداي مىسالداردى الەم ەلدەرىنەن كورىپ تە ءجۇرمىز.
وزدەرىن فەمينيزمدى جاقتاۋشىلار، فەمينيستەر دەپ سانايدى. فەمينيزم مەن راديكالدى فەمينيزمدى اجىراتا بىلگەن ءجون. ولاردىڭ ۇستانىمى – شىن مانىندە فەمينيزم ەمەس، راديكالدى اعىم. لگبت-مەن بىرىگىپ كەتكەن يدەولوگيا. ولار فەمينيزمنىڭ اتىن جامىلىپ، باسقا مۇددەنى جۇزەگە اسىرىپ ءجۇر. سوندىقتان بۇل دۇنيەنىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ، حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ كەرەك.
– لگبت-نى قولدايتىندار سانىنا قاتىستى جالعان ستاتيستيكا تاراتۋ، سانىن كوبىرەك قىلىپ كورسەتۋ كىمگە، قانداي پايدا اكەلەدى؟
– ولاردىڭ وتكىزگەن ميتينگتەرىنەن قاراجاتتارىنىڭ قانشالىقتى كوپ ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، جاقىندا ءۇش مىڭعا جۋىق ادامدى كوشەگە شىعاردى. كىمگە، قانداي پايدا اكەلەدى دەگەن ساۋالعا كەلسەك، قازاقستاندىق ءبىرجىنىستىلار ۇيىمىنداعىلار جوعارىدا وتىرعانداردان اقشا العاننان كەيىن، ونىڭ سۇراۋى بولادى. ياعني العان گرانتتى «اقتاۋ» دەگەن بار. ولار دا ەسەبىن بەرەدى. «مىناداي اۋديتوريا جينادىق، وسىنداي ميتينگ وتكىزدىك، مىناداي پلاكات ۇستادىق، وسىنداي سوزدەر ايتتىق» دەپ گرانت بەرۋشىلەرگە وسىلاي ەسەپ بەرەدى. ولار جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتىر. ونى ەشكىم بايقامايدى، بايقاسا دا ءمان بەرمەيدى. ايەل قۇقىعى دەپ باستالعان دۇنيەنىڭ سوڭى مۇلدە باسقا جاعدايعا اينالىپ كەتتى. جەمە-جەمگە كەلگەندە، «ءبىز لەسبياندار مەن جەزوكشەلەردىڭ دە قۇقىعىن قورعايمىز» دەگەن ءسوزدى «فەمينيتا» ۇيىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى گۇلزادا سەرجاننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىك.
اقشا ءۇشىن ارىن ساتاتىندار بار
– ءبىر سوزىڭىزدە الماتى قالاسىنداعى لەسبياندار ۇيىمداستىرعان شەرۋلەردە 7-8 جاسار قىز بالالار دا جۇرگەنىن ايتقان ەدىڭىز. بۇل اتا-انالاردىڭ بالاعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگى جوعىن كورسەتە مە، الدە يدەولوگيالىق قىسىم با؟
– جاستار جانە كىشكەنتاي بالالارىن ەرتە كەلگەن كوپبالالى انالار دا بولدى. كەيىن ميتينگكە شىققان ستۋدەنت قىزدارمەن، ايەلدەرمەن سويلەستىم. نە ءۇشىن شىققانىن سۇراعانىمدا: «بىزگە اقشا بەرەمىز دەپ ۋادە بەردى»، – دەدى. سول ستۋدەنت قىزداردىڭ ايتۋىنشا، ميتينگكە ءبىر اي قالعاندا جاتاقحانالارىنا بارىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن. ستۋدەنت-جاستاردىڭ اراسىندا لگبت دەگەن نە، فەمينيزم دەگەن نە ەكەنىن مۇلدە بىلمەيتىندەرى دە بار. بۇل مەن ءبىر عانا جاتاقحانادان ەستىگەن اڭگىمە. قالا بويىنشا بۇلار، بالكىم، ءبىر اي ەمەس، ەكى-ۇش اي بۇرىن دايىندالعان بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ءبارى قاراجات. ەگەر سونشا اقشا بەرسە، ۇيىندە بالا-شاعاسىنا نان تاپپاي وتىرعان ايەل ءۇش-تورت بالاسىن ەرتىپ الىپ بارادى. مىسالى، ءارقايسىسىنا 5 مىڭ تەڭگەدەن بەرسە، 2 ساعات ميتينگتە تۇرىپ، 20 مىڭ تەڭگە الادى. سول اقشاعا شايىن، اس-سۋىن الادى.
نەگىزى بۇل اقش شتاتتارىندا دا، ەۋروپانىڭ ىشىندە دە، سكانديناۆيا ەلدەرىندە دە باستالعان ءۇردىس. بۇرىن وسى ەلدەردە وتباسىلىق قۇندىلىق ءبىرىنشى ورىندا بولاتىن. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە، اسىرەسە، كەيىنگى 50–60 جىل ىشىندە ەلدى ازعىندىق جايلادى. ەكونوميكالىق جاعىنان ەمەس، رۋحاني جاعىن ايتىپ وتىرمىن. ۇلت رەتىندە جويىلىپ بارا جاتىر. جارتى حالقى لگبت وكىلىنە اينالعان سوڭ، بالا تۋاتىندار ازايدى. ەندى ءبىرجىنىستىلاردان قۇرالعان وتباسىلار بالا اسىراپ العىسى كەلىپ، ەميگرانتتاردىڭ بالالارىن تارتىپ الۋعا دەن قويعان. بالا قۇقىعىنا قاتىستى زاڭدى العا تارتىپ، اتا-اناسىنان تارتىپ الادى دا، ارنايى ورتالىققا اپارادى. ورتالىقتار حالىقارالىق بالا اسىراپ الۋمەن اينالىساتىن اگەنتتىكتەرمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتقان. گەرمانيا مەن نورۆەگيادا وسىنداي جاعدايلار وتە كوپ. بالالار ارنايى ورتالىققا جىبەرىلەدى دە، سول جەردەن ءبىرجىنىستى وتباسىلار اسىراپ الادى. ءقاۋىپتى جۇيەنىڭ ارتىندا تۇتاس مەحانيزم تۇر. بالانىڭ قۇقىعىن كورعاۋ دۇرىس، ارينە. ءبىراق كەز كەلگەن دۇنيەنىڭ شەگى بولادى. ءقازىر اتا-انا بالاسىنان قورقاتىن زامان بولدى.
ەگەر بۇل ماسەلەنى بۇگىن تىيماساق
ەرتەڭ ءبارى كەش بولادى
– ال سىزدەر ۇيىمداستىرعان ءىس-شارالار مەن ميتينگتەرگە جاستاردىڭ قاتىسۋ بەلسەندىلىگى قالاي؟
– از، وتە از. مەنىڭ جاساپ جاتقان ءىس-شارالارىما نەگىزىنەن، ورتا جاستاعى جانە ودان ۇلكەن ازاماتتار قاتىسادى. اعا-اپكەلەرىمىز، ءىنى-باۋىرلارىمىز كەلەدى، ال جاسوسپىرىمدەر مەن ستۋدەنت-جاستار جوقتىڭ قاسى. وكىنىشكە قاراي، كورسەتكىش وسىنداي بولىپ تۇر.
– الەۋمەتتىك جەلىدە ترانسگەندەر، گوموسەكسۋاليستەر اشىقتان-اشىق تىكەلەي ەفيردە وتىرىپ، ءوز كوزقاراسىن ەركىن جاريالاپ، اۋديتوريا جيناپ ءجۇر. مۇنداي كونتەنت جاسوسپىرىمدەردىڭ ساناسىنا، قوعامعا وتە ءقاۋىپتى...
– ءيا، اسىرەسە، تيكتوك جەلىسىندە كوبىنە ءجاسوسپىرىم شاقتاعى وقۋشىلار وتىرادى. ولاردىڭ ساناسى بەكىمەگەن، وڭ-سولىن ءالى تانىپ ۇلگەرمەگەن. الدارىنان شىعا بەرگەن سوڭ، مۇنداي كونتەنتتى قالىپتى، دۇرىس نارسە دەپ قابىلداۋى ابدەن مۇمكىن. مەنىڭشە، مۇنداي باعىتتاعى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاپ، ونى جەلىگە جۇكتەيتىن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىندا كىنارات، ياعني پسيحيكالىق اۋىتقۋ بار. ولاردى ماجبۇرلەپ ەمدەسە دە ارتىق بولماس ەدى. ەڭ بولماسا، جارتىسى ەمدەلەر مە ەدى؟! ءبىراق سىرت كوزبەن قاراعاندا، ساناسى دا، ءوي-ورىسى دە دۇرىس كورىنەدى. وعان بىرەۋدىڭ جەكە تاڭداۋى، ەركىندىك دەپ قاراستىرۋعا بولمايدى. ەگەر بۇل ماسەلەگە بۇگىن تىيماساق، ەرتەڭ ءبارى كەش بولادى. وتباسى قۇندىلىقتارىن، ءداستۇرىمىز بەن ءدىنىمىزدى ساقتاپ، قورعاۋ ءۇشىن تەرىس اعىمدارعا توسقاۋىل قوياتىن كەز كەلدى دەپ ەسەپتەيمىن.
– ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت! قوعامدىق قىزمەتىڭىزگە ساتتىلىك تىلەيمىز!
سۇحباتتاسقان
گۇلجانات سەمبايەۆا.