قازاق ادەبيەتىندە ءار ءداۋىردىڭ ءوز ءۇنى، ءوز ءۇمىتى، ءوز تۇلعاسى بار. ال كەيبىر جازۋشىلار ۋاقىتپەن عانا ولشەنبەيدى – ولار ادەبيەتتىڭ وزەگىنەن ويىپ ورىن الىپ، ۇلت رۋحانياتىنا اينالادى. سونداي تۇلعانىڭ ءبىرى – قاليحان ىسقاق.
قالامگەر شىعارماشىلىعى – رۋحاني كەڭىستىگىمىزدىڭ التىن ارقاۋى. ول – قاراپايىم قازاق تىرشىلىگىنىڭ وزەگىنەن كوركەمدىك الەم جاساپ، وقىرمانىن ويلى سوزىمەن تاربيەلەگەن، ادەبيەتتى جانىمەن ءسۇيىپ، ءسوزدىڭ سالماعىنا، پوەزيانىڭ يىرىمىنە تەرەڭ بويلاعان سۋرەتكەر.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، جازۋشى-دراماتۋرگ قاليحان ىسقاقتىڭ 90 جىلدىعىنا وراي جۋىردا الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا وتكەن كونفەرەنسيادا قالامگەردىڭ ادەبي مۇراسى مەن ادامي بولمىسى جايلى قالامداستارى مەن زامانداستارى تەرەڭ پىكىرلەر ايتىپ، سىر ءبولىستى.
جازۋشى-دراماتۋرگ ءسۇلتانالى بالعابايەۆ اعا بۋىن قالامگەرلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە وسى قاليحان اعانىڭ ادەبيەتكە جاڭا كەلگەن جاستارعا قامقورلىعى ەرەكشە بولعانىنا توقتالدى: «ءبىزدىڭ زامانىمىزدا، اسىرەسە 70-جىلداردان باستاپ قاليحان اعا ادەبيەتكە دە، جازۋشىلار وداعىنىڭ تىرشىلىگىنە دە بەلسەنە ارالاستى. بۇرىن ءبىر ماسەلە تۋىنداسا بىردەن جازۋشىلار وداعىنا جينالاتىنبىز. سونداي ساتتەردە ەڭ ءبىرىنشى قامقورلىق جاسايتىن، قولداۋ كورسەتەتىن – وسى قاليحان اعا، اكىم اعا، سايىن اعالار ەدى. ولاردىڭ الدىندا عابيت مۇسىرەپوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيدەن مۇستافين سىندى الىپتار بولدى. ول كىسىلەر ءبىز ءۇشىن اۋليەدەي بولاتىن.
ءقازىر جازۋشى كوپ، ءبىراق قاليحان اعانىڭ بويىنداعى شىنايى تالانت – سيرەك قۇبىلىس. ونىڭ جازعانىن وقىعاندا، اۆتورىنىڭ كىم ەكەنىن ايتپاي-اق، بىردەن قاليحان اعاعا ءتان قولتاڭبانى تانيسىز. ول – قازاق ادەبيەتىنىڭ شىنايى ادەبيەت بولۋىنا ۇلەس قوسقان قايراتكەر»، – دەيدى ءسۇلتانالى بالعابايەۆ.
قاليحان ىسقاق شىعارماشىلىعى تەك قازاق ادەبيەتىنىڭ شەڭبەرىمەن شەكتەلمەيدى. ول تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق رۋحاني كەڭىستىكتە ەڭبەك ەتتى. ەلىمىزدەگى وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىعىنا دا بەيجاي قاراماعانىن زامانداستارى ىلتيپاتپەن ەسكە الادى. ۇيعىر ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، جازۋشى احمەتجان اشيري قاليحان اعانى قالامداس دوس قانا ەمەس، رۋحاني تىرەك ساناعانىن ايتا كەلىپ: «قاليحاندى ساعىنۋ – جۇرەكتە قالىپ قويعان ءبىر جارىق نۇكتەگە قايتا-قايتا ورالۋ سياقتى. ول تەك قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ەمەس، كۇللى تۇركى الەمىنىڭ مادەني كەڭىستىگى ءۇشىن ماڭىزدى سۋرەتكەر بولدى. جازۋشى ەشقاشان ولمەيدى. قاليحان ىسقاق – تىرىلەردىڭ اراسىندا جۇرگەن رۋحاني الىپ. قايماعى بۇزىلماعان قازاق ءسوزىن بىزگە سول كىسى جەتكىزدى. مەن ونى باقيلىققا كەتتى دەپ ايتا المايمىن. ول ءبىزدىڭ ارامىزدا. «تىرىلەردىڭ اراسىندا ولگەندەر جۇرە بەرەدى» دەۋشى ەدى ءوزى. جازۋشىنى ەسكە الۋدىڭ ءوزى – رۋحاني بايلىق. وسى قوتانقاراعاي وڭىرىنەن شىققان جىگىتتەردىڭ ءبارى مىقتى. ديداxمەت، الىبەك، اسقار سىندى ازاماتتار – ءارقايسىسى ءبىر-بىر تۇلعا. بۇل ەلدىڭ توپىراعى مىقتى ما، حالقى ما الدە تابيعاتى ما – بىلمەيمىن، ءبىراق ءبىر كۇش بار، ءبىر رۋح بار. لايىم سول رۋح وشپەسىن، سول مىقتىلىق جالعاسا بەرسىن!»، – دەپ كوركەم ءسوز شەبەرىنە دەگەن شەكسىز قۇرمەتىن جەتكىزدى.
قاليحان ىسقاق پروزاسىنا دەن قويعانادام ولەڭ وقىعانداي اسەردە قالادى، پوەتيكالىق تىنىستى بىردەن سەزىنەدى. جازۋشىنىڭ ءستيلى تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ ادەبي تامىرى مۇحتار اۋەزوۆتەن، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتان باستاۋ الاتىنىن، ال شەتەل ادەبيەتىنەن بۋنينمەن رۋحاني ۇندەستىك تاپقانىن كورەمىز. قاليحان اعانىڭ ءوزى دە ءبۋنيننىڭ كەرەمەت ستيليست ەكەنىن، ونىڭ ءسوز بوياۋىن، ىشكى ىرعاق پەن تەرەڭدىگىن جوعارى باعالاعانىن اڭعارتقان.
«قاليحان ىسقاق – قازاق پروزاسىنىڭ پوەتيكالىق بولمىسىن دارالاي بىلگەن قالامگەر. ول الەم ادەبيەتىن تەرەڭ مەڭگەرىپ، كوركەمدىك-ەستەتيكالىق پاراديگمالاردى جاقسى يگەرگەن. ءوز تولعامدارىندا كاسىبي قازاق پروزاسىنىڭ باستاۋ كوزدەرىن ءدال تاپ باسىپ، ادەبي ستيل مەن ەستەتيكالىق ىقپالداردىڭ باعىت-باعدارىن جۇيەلى سارالاعان. جازۋشى وزىنە اسەر ەتكەن ادەبي داستۇرلەردى شارتتى تۇردە سحەماعا سالعانداي سارالاعان. ونىڭ شىعارماشىلىق تامىرى مۇحتار اۋەزوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ورىس ادەبيەتىنىڭ «التىن عاسىرى»، اسىرەسە يۆان بۋنين پروزاسىمەن ۇشتاسىپ جاتادى. قاليحان اعا ءبۋنيننىڭ ءسوز شەبەرلىگىنە، ستيليستيكاسىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن. ونىڭ شىعارمالارىن قازاقشا ءتارجىمالاعاندا كوپ نارسە ۇيرەنگەنىن، جازۋىنان اڭقىپ تۇراتىن پوەزيا ءيىسىن جەتكىزۋگە ۇمتىلعانىن ايتادى، – دەيدى ادەبيەتتانۋشى، سىنشى ءاليا بوپەجانوۆا.
ادەبيەتتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، قاليحان ىسقاق ءوزى دە اسا كوركەم، اۋەزدى، سان قۇبىلمالى بوياۋعا تۇنىپ تۇرعان تىلمەن جازعان قالامگەر بولاتىن. ونىڭ كوركەمدىك الەمىنە ەنگەن ادام بىردەن ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن سەزىنەدى. بۇل تۇرعىدان العاندا، قاليحان ىسقاق – جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ ءداستۇرىن وزىنشە جالعاستىرىپ دامىتقان بىرەگەي سۋرەتكەر. كوركەم ءتىلدىڭ ءنارىن، قازاق ءسوزىنىڭ قاسيەتىن تەرەڭ سەزىنگىسى كەلگەن جانعا، اسىرەسە قالام ۇستاۋعا تالاپتانعان جاسقا قاليحان شىعارمالارىنا قايتا-قايتا ورالىپ وتىرۋ اۋاداي قاجەت. ويتكەنى، قاليحاننان الاتىن ءتالىم تەك كوركەم تىلمەن شەكتەلمەيدى. ونىڭ شىعارمالارىنداعى پۋبليسيستيكاسى دا – ۇلتتىڭ بارى مەن جوعىن تۇگەندەيتىن، ەلدىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان ناعىز ۇلتتىق وي يەسىنىڭ ءۇنى. قالامگەر تاريحي شىندىقتى كوركەمدىكپەن قايتا تىرىلتەدى، قاجەت بولسا – ۇلت رۋحىن قايتا جازادى. سونىمەن قاتار، ول ۇلتتىڭ مۇڭى مەن ءۇمىتىن، قايعىسى مەن قۋانىشىن ءبىرتۇتاس جۇيەلى ويمەن جەتكىزە بىلەدى. قاليحان ىسقاق شىعارمالارى – ۇلتتىق رۋحتى، ۇلتتىق كودتى دارىپتەۋدىڭ مەكتەبى. بۇل – جاس جازۋشىلار ءۇشىن ۇلكەن ۇلگى.
كورنەكتى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ايتۋىنشا، قاليحان ىسقاق – ادەبيەتكە ەرەكشە تالعاممەن كەلگەن قالامگەر. ونىڭ تەك ءوز شىعارماشىلىعىمەن شەكتەلمەي، وزگەلەردىڭ جازعانىنا دا جاناشىرلىقپەن قاراپ، كەيبىر جارتىلاي قالعان دۇنيەلەردى تولىقتىرىپ، اياقتاپ بەرگەنى – قالامگەرلىك ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ۇلگىسى.
ۇلىقبەك ەسداۋلەت بۇل رەتتە جازۋشى اقان نۇرمانوۆتىڭ «قۇلاننىڭ اجالى» رومانىن مىسالعا كەلتىردى. «ەگەر قاليحان اعا ارالاسپاعاندا اتالمىش تۋىندى وقىرمان قولىنا تولىققاندى شىعارما بولىپ تيمەۋى مۇمكىن ەدى»، – دەيدى ول.
قاليحان ىسقاقتى ەسكە العاندا، رىمعالي نۇرعاليدىڭ «جيىرماسىنشى عاسىر – قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى بولدى» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. «مەنىڭشە، سول التىن عاسىردى XXI عاسىردا قاليحان اعا سىندى قالامگەرلەر جالعادى»، – دەيدى اقىن. بۇل داۋىردە دە قاليحان ىسقاق تالعامى بيىك، ساپاسى جوعارى شىعارمالار بەرىپ قانا قويماي، وزگە اۆتورلاردىڭ دا جازعانىن تۇزەتىپ، كەڭەس بەرىپ جۇرگەنى ءجيى ايتىلادى. ۇلىقبەك ەسداۋلەت وسى ورايدا ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ تە كەي شىعارمالارىن قاليحان اعاعا وقىتىپ وتىرعانىن ايتتى. ول سونداي-اق
قاليحان ىسقاق پەن اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ شىعارماشىلىق دوستىعى دا ەرەكشە بولعانىنا توقتالدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قوس قالامگەردىڭ اراسىندا تەك رۋحاني جاقىندىق ەمەس، شىن مانىندەگى ادەبي سەنىمگە نەگىزدەلگەن بايلانىس ورناعان. اسقار سۇلەيمەنوۆپەن كورشى تۇرعان اقىننىڭ ەسىندە ەرەكشە ساقتالعان ءبىر جايت – ول كىسى ءوز شىعارمالارىن ەشكىمگە سەنىپ تاپسىرماي، تەك قاليحان اعانىڭ عانا پىكىرىنە جۇگىنۋى. كەيدە: «سەن وداقتا ءجۇرسىڭ عوي، مىنا شىعارمانى قاليحان اعاڭا اپارىپ بەرشى»، – دەپ ونى كۋرەر رەتىندە جۇمساعان كورىنەدى. قاليحان اعا ول شىعارمالاردى وقىپ، قاجەت تۇستارىنا ەسكەرتپەلەر جازىپ، ادەبي تۇرعىدان باعىت بەرىپ وتىرعان. بۇل – جازۋشىنىڭ جوعارى تالعامى مەن ادىلدىگىنىڭ، سونداي-اق قاراپايىمدىلىعىنىڭ بەلگىسى. ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر دراماتۋرگتەر دە قاليحان اعاعا كەلىپ، ديالوگ جازىپ بەرۋدى وتىنگەن ساتتەر بولعان. سونداي كەزدەرى اسقار سۇلەيمەنوۆ: «بۇل تەك قاليحاننىڭ قولىنان كەلەدى»، – دەپ، جازۋشىنىڭ تىلگە، ستيلگە شەبەرلىگىن ەرەكشە باعالاعان.
بۇگىندە قاليحان اعانىڭ ادەبي مەكتەبى اسقار التاي سىندى كەيىنگى بۋىن جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىنان دا انىق بايقالادى. بۇل – ۋاقىت سىنىنان وتكەن ۇلكەن مەكتەپتىڭ جالعاسى. ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ ايتۋىنشا، قارا ءسوزدىڭ قايماعىن بۇزباي جەتكىزە الاتىن قالامگەرلەر ساۋساقپەن سانارلىق. قاليحان ىسقاق – سول ساناۋلىنىڭ ءبىرى.
قورىتا ايتقاندا، قاليحان ىسقاقتىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولۋىنا وراي، ق ر ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا «قازاقى قارا ءسوزدىڭ الداسپانى» دەگەن اتپەن وتكەن عىلىمي كونفەرەنسيادا قالامگەردىڭ شىعارماشىلىق جولى، ادەبيەتتەگى ورنى مەن ۇلت رۋحانياتىنا سىڭىرگەن ەرەن ەڭبەگى كەڭىنەن باياندالدى.
قاليحان ىسقاق – XX عاسىر ادەبيەتىن XXI عاسىرعا جالعاعان التىن كوپىر. ونىڭ شىعارماشىلىعى – سوزگە، ادەبيەتكە، ۇلتقا دەگەن ادالدىقتىڭ ۇلگىسى. قلامگەر مۇراسىن وقۋ – كوركەم سوزگە، تەرەڭ ويعا، ۇلتتىق رۋحقا بويلاۋ.
قاليحان اعا – كوزى تىرىسىندە دە، بۇگىنگى كۇنى دە رۋحاني بيىك تۇلعا. ونىڭ 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ – تەك ءبىر قالامگەردى ەسكە الۋ ەمەس، تۇتاس ءبىر ءداۋىردى، ادەبيەتتى، مادەنيەتتى ۇلىقتاۋ.
