«تەرى يلەپ، تەمىر ءتۇيىپ، ەر شاۋىپ، سۋرەت سالىپ، ءمۇسىن جاساپ، تاس قاشاپ، سۇيەك جونعان» بەلگىلى سۋرەتشى-ەتنوديزاينەر، قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ەۋروپاداعى قىپشاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ باسقارما مۇشەسى، قىرعىز رەسپۋبليكاسى ديزاين اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى بولعان داركەمباي شوقپار ۇلى قۇجاتتارعا قولىن اراب ارىپتەرىمەن «داركەمباي ۇستا» دەپ قوياتىن بولعان ەكەن.
ءبىز بۇگىن قازاق ونەرىنىڭ ءوز وكىلى جايىندا وزگەدەن ەمەس، ونىڭ ءوز ۇلىنان – بەلگىلى قولونەر شەبەرى داۋلەت داركەمبايۇلىنان سۇرايتىن بولامىز.
– ۇستالىق – ۇستامدىلىقتى ۇناتاتىن، اتادان بالاعا قانمەن كەلەتىن كيەلى ونەر دەگەن ۇعىم بار. اكە مەن بالاعا قاتار قونعان ونەردىڭ تارالۋ جولىنا توقتالا كەتسەڭىز؟
– اكەمنىڭ اكەسى شوقپار، ونىڭ تەتە ءىنىسى الدامبەردى مەن كەنجە ءىنىسى احمەت – جەتىسۋ وڭىرىنە اتى شىققان ايگىلى اعايىندى زەرگەر-ۇستالار بولىپتى. ولاردىڭ اكەلەرى ەرعوجا مەن ارعى اتالارىمىز ابايىل دا وسى كاسىپپەن اينالىسقان. اكەم بالا كۇنىنەن اتامىز شوقپاردىڭ قاسىنان قالماي ءجۇرىپ، قولونەردىڭ قىر-سىرىنا قانىعىپ وسەدى. وكىنىشكە وراي، اكەمنىڭ 13 جاسىندا اتامىز كوز جۇمادى دا، احمەت كوكەمىز اكەمدى ءوز قامقورلىعىنا الادى. ءسويتىپ ول اعاسىنىڭ كومەكشىسى بولا ءجۇرىپ، شوقپاردان قالعان كورىك پەن ءتوس، تەمىر بالعاعا ەرتە يە بولىپ، اتاكاسىپتى جالعاستىرىپ اكەتەدى.
مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ الماتىداعى گوگول اتىنداعى كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنە (قازىرگى و.تاڭسىقبايەۆ اتىنداعى ساندىك-قولدانبالى ونەر كوللەدجى) كىتاپ بەزەندىرۋشى ماماندىعىنا قابىلدانادى. ول ۋاقىتتا قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋدى ۇيرەتەتىن ءبولىم مۇلدەم بولماعان. قالاي دەسەك تە، قولونەردىڭ نەگىزى – سۋرەت. ديپلومدىق جۇمىسى مەن قولونەردى قاتار الىپ ءجۇرىپ، اۋىل-اۋىلداردى ارالاپ، تەرى، اعاش، مەتالل وڭدەۋدىڭ ەسكى تاسىلدەرىن قويىنداپتەرىنە ءتۇرتىپ قويىپ، حالىقتىق قولونەر شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلگىلەرىن جينايدى.
– «قولونەردىڭ نەگىزى – سۋرەت» دەدىڭىز، اكەڭىزدءىڭ ۇستالىقتان بولەك، سۋرەتشىلىك ءارى مۇسىنشىلىك ونەرى دە بولعان دەسەدى.
– ول راس. «ستۋدەنت قىز»، «التىن ادام»، «قاراساي باتىر» سىندى پورترەتتەرى بار. ابدوللا روزىباقييەۆ، قۇلانايان قۇلمانبەت، مۇستافا شوقاي، مۇحتار اۋەزوۆ، قاشاعان جامانقارايەۆ، راقىمجان توقاتايەۆ سىندى تۇلعالاردىڭ مۇسىن-ەسكەرتكىشتەرىن مەتالدان، اعاشتان، تاستان قاشاپ جاساعان. سونىمەن قاتار، كوپتەگەن تاريحي ءساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە ۇلەس قوسقان.
– ءداركەمباي شوقپار ۇلىنىڭ عىلىمي-تانىمدىق زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقانىنان دا حاباردارمىز. بارىنە قالاي ۇلگەرگەن دەپ تاڭدانباسقا شارامىز جوق.
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز، عىلىمي-زەرتتەۋ تۇرعىسىندا 200-دەن استام ماقالاسى جارىق كورگەن. سونداي-اق، «ءورىم ءورۋ»، «دومبىرا جاساۋ»، «بەسىككە بولەۋ»، «قازاقتىڭ قولدانبالى ونەرى»، «قازاقتىڭ قولونەرى» سىندى 30-عا جۋىق كىتاپ پەن وقۋلىقتاردىڭ اۆتورى. اقىن رەتىندە تانىلعان «اي-القاسى» دا بار.
وسىنداعى ءبىر عانا «قازاقتىڭ قولونەرىنە» توقتالىپ كەتەر بولسام، كىتاپ 8 بولىمنەن تۇرادى: ويۋ-ورنەك؛ تەرى وڭدەۋ؛ اعاش وڭدەۋ؛ مەتالل وڭدەۋ؛ ەر-تۇرمان، قارۋ-جاراق؛ ساز اسپاپتارى؛ جيھاز، ىدىس-اياق. اكەم وسى اتاۋلاردىڭ ءبارىن جىكتەپ، ءتۇسىندىرىپ وتەدى. ءار بولىمنەن تالاي تانىمدىق تىڭ دۇنيە الۋعا بولادى. ماسەلەن، ءتورت تۇلىك مالدىڭ تەرىسى وتە قىمبات شيكىزات. سونىڭ ىشىندە ءىرى قارانىڭ تەرىسىن – سيىر، وگىز، تايىنشا، بۇزاۋ تەرىسى دەپ تورتكە بولگەن. جىلقى تەرىسىن بيە، جاباعى جانە قۇلىن تەرىسى دەپ ۇشكە، ال تۇيە تەرىلەرىن اتان جانە بوتا تەرىسى دەپ ەكىگە بولگەن. ءبىزدىڭ قازاق وسى تەرىلەردەن كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىلاتىن تورسىق، مەس، سابا سىندى ىدىس-اياقتار جاساعان. ال كوننەن (مالدىڭ يلەنبەي، كەپتىرىلىپ، قاتتى كۇيگە تۇسكەن تەرىسى) تۋلاق، تورسىق، كەۋكەرىن، بۇلقىنشاق، تالىس، ت.ب. بۇيىمدار ازىرلەگەن.
«اعاش وڭدەۋ» ءبولىمى دە قىزىقتى مالىمەتتەرگە تولى. اكەم كىتابىندا اعاشتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ «شەشەنى»، ءسويلەگىشى قاراعاي دەيدى. حاس شەبەرلەر قاراعايدىڭ تەربەلۋ ارقىلى دىبىس شىعارۋ قابىلەتىنىڭ وتە جوعارى بولاتىندىعىن ءدال تابا بىلگەن. ال داركەمباي شوقپار ۇلى تۇت اعاشى، ۇيەڭكى، ەمەن، قايىڭ، تەرەك، تال، جەمىس اعاشتارىن زەرتتەپ، ولارعا انىقتاما بەرىپ، قانداي اعاشتان قانداي مۋزىكالىق اسپاپ جاساۋعا بولاتىنىن باياندايدى.
«قازاقتىڭ قولدانبالى ونەرى» دەگەن كىتابىندا دا كەيىنگى ۇرپاق ءبىلۋى ءتيىس مالىمەتتەر وتە كوپ. ماسەلەن، «سۇيەكتەرگە جان بىتسە» دەپ اتالاتىن بولىمىندە نانىم-سەنىمدەر تۋرالى ايتادى. «قازاقتا سۇيەكتى قاستەرلەۋ سالتى ەرتە زامانداردان قالىپتاسقان. سوندىقتان باقي دۇنيەگە ساپار شەككەن ادامنىڭ ءمايىتىن كىندىك قانى تامعان جەرگە اكەلىپ جەرلەگەندى ءجون كورگەن. جاۋگەرشىلىك زامانداردا شەيىت بولعان جاۋىنگەرلەردىڭ سۇيەگىن «قورلايدى» دەپ جات جەردە قالدىرماي، ءمايىتىن سىلتەگە سالىپ، قايناتىپ، ەتتەن اجىراعان سۇيەكتى تەرى قاپقا سالىپ، كيىزبەن وراپ، قاپقا سالىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا اكەلىپ قوياتىن ءراسىم بولعان. الدەبىر جاعداي تۋىپ، سۇيەكتى تۇگەل اكەلە الماسا، ءبىر ساۋساعىنىڭ سۇيەگىن الىپ كەلگەن»، – دەگەن زەردەلى زەرتتەۋلەرى بار.
اكەم قولىنا بالعاسىن الىپ، شەبەرحاناسىندا بۇيىمدارىن تىپ-تىنىش جاساپ جۇرسە دە بولار ەدى عوي. ءبىراق ول كەلەر ۇرپاققا، جاستارعا قازاقتىڭ قولدانىپ جۇرگەن بۇيىمدارىنىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ كورسەتكىسى كەلدى. بۇل ونىڭ قازاق ءمادەنيەتىنە قوسقان ۇلكەن ەڭبەگى دە بىلەمىن.
– دەمەك، شاكىرتتەرى دە كوپ بولدى عوي؟
– ءيا، اكەمنىڭ شاكىرتتەرى وتە كوپ بولدى. ول كىسى الدىمەن جاستاردىڭ توزىمدىلىگىن سىنايتىن. باسىندا جەڭىل-جەلپى شارۋالارعا جۇمساعان. ولارعا ەڭ ءبىرىنشى قۇرال-سايمانداردىڭ اتاۋىن دۇرىس اتاۋدى ۇيرەتەتىن. سوسىن بارىپ قانا قولونەر بۇيىمدارىن جاساۋعا رۇقسات بەرەتىن. 1996 جىلى تۋعان جەرى اقشيدان «اسىل» مەكتەبىن اشىپ، وندا ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن كەلگەن شاكىرتتەردى تەگىن وقىتتى. ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىندا «ساندىك ونەر جانە ديزاين» فاكۋلتەتىندە «مەتالدى كوركەمدەپ وڭدەۋ» ماماندىعىندا ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىدى. بىردەڭە ۇيرەنسەم دەپ وزدەرى ىزدەپ كەلگەن جاستاردىڭ بەتىن ەشقاشان قايتارمايتىن. ابىلايحان اسىلباي ۇلى دەگەن شاكىرتى بولدى. سول جىگىت بەس جىل اكەمنىڭ جانىندا ءجۇرىپ، ۇستالىق ونەرگە دەن قويدى.
– اكەڭىزدىڭ ەلىمىزدەگى بىرنەشە مۋزەيدىڭ اشىلۋىندا دا قولتاڭباسى بار دەپ ەستيمىز، وسى جونىندە تولىعىراق تارقاتساڭىز؟
– 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاق مادەنيەتى مەن عىلىم تاريحىندا «حالىق مۋزىكا اسپاپتارى» مۋزەيى دۇنيەگە كەلەدى. وسى مۇراجايدىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپشى بولعان اكەم ەكەن. 1979 جىلى ۆەنگرياعا دوسى يشتۆان قوڭىرعا قوناققا بارىپ، سول ەلدەگى ءبىر شاعىن قالادا بولىپ، ءبىر پولياك ازاماتىنىڭ 700-دەن اساتىن ساز اسپابى بار مۇراجايىن كورىپ تاڭداي قاعادى. ەلگە كەلگەن سوڭ سول كەزدەگى مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعان وزبەكالى جانىبەكوۆكە ۇسىنىس-ويىن جەتكىزەدى. ءسويتىپ «حالىق ساز اسپاپتارى» مۇراجايى اشىلادى. وسى مۇراجايداعى شىنداۋىل، داۋىلپاز، شىڭ، ساقپان، ادىرنا اسپاپتارىنىڭ كونە نۇسقالارى قايتادان قالپىنا كەلتىرىلەدى. كوپتەگەن ۇمىت بولعان مۋزىكالىق اسپاپتاردى ەتنوگراف-عالىمدار ح.ارعىنبايەۆ، و.حايمولدين سىندى كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىمەن جاڭعىرتىپ، ناتيجەسىندە كەڭ شاناقتى، ءۇش ىشەكتى، قۋىس مويىن، امبەباپ اتتى دومبىرالاردىڭ تۇرلەرى كوبەيەدى.
قازاقتىڭ حالىق اسپاپتارى مۇراجايىنىڭ العاشقى تالانتتى قىزمەتكەرلەرىنەن «سازگەن» ءانسامبلى قۇرىلادى. انسامبلدە العاش قولدانىلعان قولونەر زاتتارىنىڭ ءبارى اكەمنىڭ قولىنان شىعىپ، ءبيدىڭ 5-دە قولدانىلادى. ماسەلەن، «شالقىما» بيىندەگى – تورسىق، توستاعانداردى، «جەزتىرناق» بيىندەگى جەزدەن ويىپ جاسالىنعان تىرناقتاردى، «قىلىشتاعى» – الماس قىلىش، «اي قوساقتاعى» كەپشىك، اساتاياقتى اكەم جاساعان.
ۇلتتىق ءسالت-داستۇردى، ەتنوگرافيا تاريحىن جەتىك بىلگەندىكتەن داركەمباي شوقپار ۇلى 1980 جىلداردان باستاپ مۋزىكالىق فولكلور سالاسىنا، اسپاپتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىنا، ۇلتتىق كيىمدەرگە، قولونەر سالاسىنىڭ بارلىق ءتۇرىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە ىقپال جاساعان. 1981 جىلى «ىقىلاس اتىنداعى ساز اسپاپتار مۋزەيىنىڭ» قۇرىلۋ كەزەڭىندە اكەم ءوز شاكىرتتەرىمەن بىرگە 100-دەن استام ساز اسپابىن جاساپ، مۋزەيدىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي مۇرىندىق بولادى.
اكەمنىڭ تاعى ءبىر ەڭبەگى – قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىندا قۇرىلعان «اقتۇمار» مۇراجايىن اشۋعا ۇلەس قوسادى. وسى مۇراجايعا داركەمباي شوقپار ۇلىنىڭ «ايەل الەمى» اتتى ەتنوگرافيالىق كومپوزيسيا قويىلعان. بۇگىنگى تاڭدا بۇل مۋزەي قازاقستانداعى ايەلدەر تاريحىنا ارنالعان تۇڭعىش مۋزەيگە اينالعان.
– ال قازىرگى كەزدە ءوزىڭىز تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان «ۇستا داركەمباي اتىنداعى قولونەر مۋزەيىنىڭ» دە ىرگەسىن ءوزى قالاپ كەتكەن بولار؟
– مۇراجاي اشۋ – اكەمنىڭ ۇلكەن ارمانى ەدى. اقشي اۋىلىنداعى (الماتى وبلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانى، – ن.ءا.) بۇرىنعى ءجۇزىم شارۋاشىلىعىنىڭ قاڭقاسى عانا قالعان عيماراتىن ءوز قاراجاتىنا ساتىپ الدى. الايدا، وعان كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن قىرۋار قاراجات كەرەك بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، كوپ ۇزاماي ومىردەن وزدى. «قايتسەڭ دە وسى مۇراجايدى اش، بالام! ساعان سەنەمىن»، – دەگەن اكە اماناتى كوكەيىمدە تۇرىپ الدى. ارمانى 2007 جىلى ورىندالدى. اتا-كاسىبىمىزدىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاپ وتكەن ۇستا داركەمبايدىڭ مۇرالارى بۇگىندە مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە. مەكەمەدە بەس ادامنان قۇرالعان شىعارماشىلىق توپ جۇمىس ىستەيمىز. اكەمنىڭ قولىنان تۋعان ۇلتتىق بۇيىمداردى، ءداستۇرلى ءتول ونەرىمىزدى تەك قازاقستانعا ەمەس، شەت ەلدەرگە دە تانىتۋ ماقساتىندا كورمەلەر ۇيىمداستىرىپ تۇرامىز. «جىگىتكە جەتپىس ونەر دە از»، «ءۇي جيھازدارى مەن ىدىس-اياق»، «حالىق ساز اسپاپتارى جانە زەرگەرلىك بۇيىمدار»، «ساياتشىلىق، اڭشىلىق»، «ەر-تۇرمان، قارۋ-جاراق، قۇرال-سايماندار»، «داركەمباي شوقپار ۇلىنىڭ ءۇي جيھازدارى» دەگەن 6 كورمە زالىنان تۇراتىن مۋزەيدە 2400-دەن اسا جادىگەرى بار. مۋزەي جانىنداعى شەبەرحانادا جاس ۇرپاققا شەبەرلىك ساباقتارىن وتكىزىپ تۇرامىز. بىزگە شەت ەل تۋريستەرى دە ءجيى كەلەدى.
– مىنە، ۇستانىڭ سوڭىندا ماڭگىلىك ولمەيتۇعىن ءىز قالدى. ينەمەن قۇدىق قازعانداي تىرنەكتەپ جيناعان جادىگەرلەرىنە يە بولىپ ءسىز قالدىڭىز. اكەڭىزبەن بايلانىستى وتباسىلىق ەستەلىكتەرمەن بولىسە وتىرساڭىز؟
– اكەمنىڭ ماعان ۇسىنعان دومبىراسى دا ساقتاۋلى. كۇندەلىكتى ومىردە جاقسى كورگەنىن بىلدىرتپەسە دە، بار مەيىرىمى سول دومبىرادا تۇرعانداي سەزىمدە بولاتىنىم بار كەي-كەيدە. ول نەگىزى الما اعاشىنان جاسالعان دومبىرا. مەن تۋعان كەزدە اكەم سول اعاشتى كەسىپ اكەپ، قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنا قويعان ەكەن. 7 جاسىمدا مەكتەپكە بارار كەزىمدە وسى دومبىرانى اكەم ءوز قولىمەن جاساپ، ماعان سىيعا تارتتى. ءبىر بۇيىرىندە «1979 جىل» دەگەن جازۋ بار. سوندا الگى اعاش 7 جىل بويى كەۋىپ تۇرعان عوي. اكەم بالكىم مەنى بولاشاقتا دومبىراشى، ءانشى، كۇيشى بولسىن دەگەن ارمان-تىلەگىمەن ۇسىنعان بولار. ونەردەن الىس كەتكەنىم جوق. 7 جاسىما دەيىن اۋىلدا، ناعاشى اتا-اپامنىڭ قولىندا ءوستىم. مەكتەپكە باراتىن جىلى اكەم قالاعا الىپ كەتتى. الماتىداعى №12 مەكتەپ-ينتەرناتتا وقىدىم. 1-سىنىپتان باستاپ ۇستالىق ومىرگە ارالاسىپ، اكەمنىڭ شەبەرحاناسىندا ءوستىم.
ول كىسى ماعان وتە قاتال قارادى. ساباقتان شىعىپ ۇيگە كەلگەندە ۇستەلدىڭ ۇستىندە قاعاز جاتاتىن. وندا سول كۇنى ىستەيتىن تاپسىرمالارىم جازىلىپ تۇرادى. ولاردى مىندەتتى تۇردە ورىنداۋىڭ كەرەك. ارينە، ول كەزدە ويىن بالاسىمىن، كەيدە ءىشىڭ پىسىپ، جالىعىپ، بالالارمەن بىرگە دوپ قۋىپ كەتەتىنىڭ بار. وندايدا الگى تاپسىرمالاردىڭ بىر-ەكەۋى قالىپ قويادى. كەشقۇرىم ۇيگە ورالعان اكەم قاعازىنا قارايدى. قالىس قالدىرعان جۇمىستارىمدى ۇيقىدان تۇرعىزىپ الىپ ورىنداتاتىن. ءقازىر ويلاپ قاراسام، اكەم مەنى ۇلكەن تاربيە مەكتەبىنەن وتكىزگەن ەكەن عوي. وسى ادەتىمدى ءالى كۇنگە دەيىن تاستامايمىن. ودان ۇتپاسام، ۇتىلعان جەرىم جوق. اكەم – مەنىڭ جۇرەگىمدە.
سۇحباتتاسقان نۇرجامال الىشيەۆا.