تاۋەلسىزدىك تەرەڭ تاريحتان تامىر الىپ، بولاشاققا باستايدى

تەرەڭ تاريحتان - جارقىن بولاشاققا!

بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا قادام باسقالى تۇرمىز. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «تاۋەلسiزدiكتiڭ قايتا ورالعانى – بiزدiڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ازاتتىق كۇرەسiنiڭ زاڭدى وتەۋi. جاراتقان يەنiڭ جاساعان ءادiلدiگi. اتا-بابالارىمىزدىڭ وسىنشاما بايتاق جەردi اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بiلەكتiڭ كۇشiمەن قورعاپ قالعانىنىڭ ارقاسى. مۇنداي جەر بولماسا، مۇنداي ەلدە بولماس ەدi»، - دەپتى. راسىندا سولاي. سان عاسىرلىق ارپالىستى باستان كەشكەن ءبىزدىڭ جۇرت ەل بولىپ ەتەك-جەڭدى جيناۋدى ءاردايىم ماقسات تۇتتى. سول جولدا جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي قاجىرلىلىق تانىتتى. بىزدەر بۇعان دەيىن وسى تاقىرىپتاردى تەرەڭىنەن زەرتتەدىك. سونىڭ ءداستۇرلى جالعاسىن بەرۋدى ءجون سانايمىز. ەل شەجىرەسىنىڭ كونەدەن باستاۋ الاتىنىن زەرتتەپ، جازىپ جۇرگەن تۇلعا مۇحتار ءماعاۋيننىڭ زەردەلەۋلەرىنە سۇيەنىپ ارى قارايعى زەردەلەۋىمىزدى جالعاستىرامىز.

تاريحى قالىڭ تۇران دالا

«تۇراننىڭ تاريحى بار وتتى جەلدەي» دەپ ماعجان جۇمابايەۆ اقىن تەككە جىرلاماعان. تاريحى قالىڭ، شەجىرەسى قاتپارلى قازاق ەلىنىڭ تامىرى سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردا سامساپ جاتىر. ونى تاريحتىڭ بەتىنە شىعارۋ، زەرتتەۋ، قازبا جۇمىستارىن جاساۋ ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە. ءبىرقاتارى ىستەلىپ تە جاتىر، كوپتەگەن شارۋالار رەت-رەتىمەن قولعا الىنۋدا.

حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ تاعىلىمدىق-تاربيەلىك ءمانىن اشۋداعى ەتنوفولكلورلىق موتيۆتەر (وبال، ساۋاپ، كيە ت.ب) مەن فولكلورلىق ۇعىمداردىڭ كوركەمدىك ءمانى زور.

قازاق حالقىنىڭ تىم ەرتە زاماننان بەرگى نەگىزگى رۋحاني وزەگى، رۋحاني مادەنيەتى، ادەبيەتى، ءپالسافاسى، كەمەڭگەرلىگى، دانىشپاندىعى مەن دانالىعى، شەشەندىگى، ءدىلمارلىعى، تاعىلىم ونەگەسى، تاربيەسى ت.س.س. فولكلور بولعاندىعى بەلگىلى. حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىندا وسى اتالعانداردىڭ بارشاسى ۇشىراساتىنىن، فولكلورتانۋ عىلىمىن زەرتتەۋشى، كورنەكتى عالىم س.قاسقاباسوۆ ناقتىلايدى. ول: «اتام زاماندا عۇمىر كەشكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ءارى دۇنيەتانىمى، ءارى رۋحاني مادەنيەتى بولعان ءدىني نانىمدار ءارتۇرلى ىرىم-كادەلەر، ميفتەرتۇرىندە ءومىر سۇرگەن ەجەلگى فولكلور بىزگە مۇرا بولىپ تا جەتكەن. سولارمەن بىرگە ءار كەزەڭ قوعامىندا پايدا بولعان باسقا دا كوپتەگەن ۇعىمدار مەن تۇسىنىكتەر، ميفتەر مەن اڭگىمەلەر دە فولكلورلىق دۇنيەلەر بولىپ، سول ءار زاماننىڭ بەلگى-بەدەرىن، تۇسىنىك پايىمىن دا ساقتاپ كەلگەن. سولاردىڭ ءبارىنىڭ باسى فولكلوردا قوسىلادى».

قاراپ باعامدار بولساڭىز، قازاق اتامىز ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىن، اينالانى تانىپ بىلۋگە، سىرتقى الەممەن بايلانىستا بولۋعا، ۇلكەننىڭ كىشىگە ىزەت، ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتۋىنە، سىيلاستىققا، سىپايىگەرشىلى پەن ادامگەرشىلىك قاعيداتتارىن ساقتاۋعا ۇندەدى. ءاربىر ىس-اركەتتىڭ، جاسالعان تىرشىلىكتىڭ، قايىرى بار بولاتىنىن جەتە ۇعىنعان. بالكىم، سول سەبەپتەن دە «ىستەگەن ءىسىڭدى – موينىڭمەن كوتەر» دەپ ونەگەلەگەن. ءاربىر كىسىنىڭ ولشەنىپ بەرىلگەن عۇمىرىن، فيلوسوفيالىق تۇرعىدا سانامالاپ كەلگەن دە، وسى اتالعان قاعيداتتار شىعادى. ال، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن ھاكىم ابايدان ارتىق ەشكىم جەتكىزبەگەن.

ۇلى اقىن ادەبيەتتىڭ باستى مىندەتى ادامدى دارىپتەۋ، ادامدى ەستەتيكالىق سەزىمگە بولەۋ، ءسويتىپ ونى جان-جاقتى دامىتىپ، تولىق ادام دارەجەسىنە جەتكىزۋ دەپ ساناعان. دانىشپان اقىن ايتقانداي «تولىق ادام» كونسەپسياسىن ءتۇسىنىپ، سول دارەجەگە جەتە قويماعانىمىز انىق. دەسە دە، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ مەنتاليتەتى، دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارى تاربيەگە نەگىزدەلگەن. مۇنى ءبىر ساتتە بولا قالعان نەمەسە اياق استىنان قۇرالعان نارسە ەسەبىندە كورمەيمىز. بۇل سان عاسىرلىق تۇركىلەردىڭ، ودان ارعى-بەرگى ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ قالىپتاستىرىپ كەتكەن، ەش جەردە حاتقا باسىلىپ جازىلماعان زاڭى دەۋگە دە بولاتىن-دى.  

عۇلاما ءال-فارابي «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەپتى. ورتا عاسىرلاردا پايىمدالعان فيلوسوفيالىق تراكتاتتاردان جەتكەن بۇل ويلار قازىرگى تاڭدا دا ءوز ءمانىن جويعان جوق. راسىندا، ادامزات بالاسىن سانالى عۇمىرىن ۇرپاعىنىڭ، كەمەڭگەر ءبىلىمدى، زەردەسى زەرەك وقىمىستى ەتۋگە، تەرەڭ ىزدەنۋگە باعىتتايدى. وسى جولدا ءبىرقانشا تەر توگىپ، ءتۇرلى امال-يشارالارعا بارادى. ەرتەرەكتە بابالارىمىز بالالارىن يشانعا، ءدىلمارعا، مولداعا، حات تانىپ، قارا جازا الاتىن كىسىگە وقىتقان. ۇستاز شاكىرتتەرىن ءىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ، ساۋات اشىپ، كۇللى عالامنىڭ سىرلارىن، ۇعىندىرۋعا تىرىسادى. اينالاسىنداعى جان-دۇنيەمەن تانىستىرادى. سونىڭ ءبارىنىڭ ءمانىن تۇسىنۋدە ۇستازعا دا، شاكىرتكە دە ورتاقتىق ءبىر عانا نارسە بار. ول – تاربيە. ال، تاربيەنى تۇسىندىرۋدە، ونىڭ شاكىرتتىڭ ساناسىنا سىڭدىرۋدەگى نەگىزگى قۇرال – ءوزىنىڭ ءاتا-داستۇرى. ياعني، اتا-باباسىنىڭ عاسىرلار بويى جيىستىرعان باي فولكلورلىق مۇراسى. ەگەر سونى ۇستاز لەك-لەگىمەن ءىلىم ىزدەنۋشىگە بەرە السا، دەمەك، ەكەۋىنىڭ دە جەتىستىگى. ءبىراق، زامانعا ەشكىمنىڭ وكپەسى بولماسى انىق. حالىقتا «زامانىڭ قانداي، تاقيا سولاي» دەگەنى بۇگىنگى تاڭعا تۋرا كەلۋدە. ءبىزدىڭ جاستاردىڭ ۋاقىتى تەك عالامدى شارلاعان، ءارى سوعان جاقىنداستىرۋعا ىقپال ەتۋشى فاكتور – عالامتور تۇگەل الەمدى باۋراپ، بارشا ادامدى بىركەلكى ويلاۋعا، ءبىر جۇيەنىڭ كوزىمەن قاراۋعا الىپ كەلە جاتىر. جاسىراتىنى جوق، كوپتەگەن جاستار وسىنىڭ سالدارىنان جان-جاقتى ويلاۋعا، امبيسيالىق پوزيسيا، ۇتقۇرلىقپەن ويلانۋ، تەز ءارى جىلدام شەشىم قابىلداپ ۇيرەنۋ سىندى تالاپتار سوڭعى قاتارعا يتەرىلۋدە. جاقسى جاقتارى دا كوپ، دەگەنمەن ۇلتتىق دىڭگەككە بالتا شابىلماس ءۇشىن، ونى ماۋەلى بايتەرەككە اينالدىرۋ جولىندا جاس ۇرپاقتى جاھاندانۋ تەندەنسياسىنان ساقتاعان ءجون. جازۋشىنىڭ سۋرەتكەرلىگىنىڭ شەبەرلىگىنە تاڭداي قاعامىز. ويتكەنى، ول وسىنداي الپاۋىت، وسىنداي قاتەرلى، ءتىپتى دەرتتى دەسەك تە ورىندى، جاعدايلاردى سەزگەندىكتەن، ءار پروزاسىندا ارنايى توقتالىپ، قالام تەربەيدى.

حالىق دانالىعىنىڭ باستى پرينسيپتەرىنىڭ بىرەگەيى – ادامدى تاربيەلەۋ. قورقىتىپ، ۇرەيلەندىرىپ، نالاعا تەلىپ، ازاپ شەكتىرۋ ەمەس، قايتا زەردەسىنە وسى ۇعىمداردىڭ استارىن ءسىڭدىرۋ قاجەت. مۇنى فولكلورتانۋ عىلىمىندا ديداكتيكالىق فولكلور دەيدى. «بۇل توپقا ەنەتىن شىعارمالاردا، نەگىزىنەن، دايىن اقىل-كەڭەس بەرىلەدى، ءسويتىپ بەلگىلى ءبىر وقيعانى بايانداۋ نەمەسە قۇبىلىستى سۋرەتتەۋ ارقىلى كۇدىك تۋدىرمايتىن قورىتىندى جاسالادى».

لوگيكالىق ورەسى زەرەك، بايقاعىشتىق دارىنى جوعارى قالامگەرلەر تاعىلىمدىق-تاربيەلىك ويلاردى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قاباتتاستىرمايدى. ەگەر شىعارما جازۋدا ستراتەگ بولسا، وقىرمان باۋراۋدىڭ ساياساتىن سەزىنسە، وندا ءبىرشاما جەتىستىكتەردى لەك-لەگىمەن باعىندىرادى. حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن ءومىرىن مىقتى تۇيسىنگەن جازۋشىلار، مايدا-شۇيدەگە توقتالمايدى. قايتا ناقتىلىقتار، شتريحتار ەسەبىنەن حالىق وبرازىن، مىنە-قۇلقىن، سالت-ساناسىن، تابيعي قۇبىلىسىن، ت.ب قىرلارىن اشىپ كورسەتەدى. كوپتەگەن اۆتورلار پروزالارىنداعى حالىقتىق دۇنيەتانىم، ونىڭ شىعارماداعى كورىنىسى، سيۋجەتتى بەرۋدەگى بەينەسى ءوز جايىن تاپقان. ءتالىمى مول، ناسيحاتى، ۇلگى-ونەگەسىنىڭ اۋقىمى كەڭ، كلاسسيكتەردە باسى ارتىق، شولتاڭ نارسە بولمايدى. سەبەبى، كەزدەيسوقتىقتى تۋىندىنىڭ مازمۇنى، كولەمى، جانرلىق ەرەكشەلىگىنە ساي كەلمەۋى، ءتىپتى كوتەرمەۋى بەك مۇمكىن.شىعارمادا قولدانىلاتىن ونەگەلىك ويلار، وقىرماندى مەزى ەتپەۋى ءۇشىن، ابدەن ءسۇزىلىپ، سارالانىپ، قارالىپ الىنعان ابزالىراق. وسى ورايدا چەحوۆ «ەگەر ءبىرىنشى وقيعادا قابىرعادا قارۋ ءىلىنىپ تۇرسا، شىعارمانىڭ سوڭىنا دەيىن ول مىندەتتى تۇردە اتىلۋ كەرەك» دەيدى.

حالىقتىق دۇنيەتانىم تەك قانا ءبىر عىلىم سالاسىنان تۇرمايدى. مۇندا ەرەكشە ماڭىزعا يە ول – «پسيحولوگيا» ءىلىمى. ادام بالاسىنىڭ ىشكى-جانىن تانىپ بىلۋدە، ونى قوعامدىق ساناعا شىعارۋدا ەرەكشە ورنى بار.

اتا-بابالارىمىز وزدەرىنىڭ سان عاسىرلار بويعى ۇلى تاريحىندا جاس ۇرپاققا تاربيە بەرۋدىڭ باي تاجىربيەسىن جيناقتاپ، وزىندىك سال-سانا مەن ادەت- عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى راسىمدەرىن قالىپتاستىرادى. بۇلار ادامداردىڭ تۇرمىسىنا سىڭگەن ءجون-جوسىق، جول-جورالعىلارى، ءار ادامنىڭ ىس-ارەكەتەنىنىڭ قوعامدىق ورتادا قالىپتاسقان نورمالارى مەن پرينسيپتەرىنىڭ كورىنىسى ەدى. كوشپەلى حالىق ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا، مادەنيەتى مەن تاريحىنا، تابيعاتىنا ورايلى جاس بۋىنعا تالىم-تاربيە بەرۋدىڭ ايرىقشا تالاپ-تىلەكتەرىن دۇنيەگە اكەلدى.

كوشپەدىلەر مادەنيەتى مەن وركەنيەتى ءار ۋاقىتتا قاتار دامىدى. ولار وزىنە نە قاجەتتىگىن، نەنىڭ كەرەك ەمەستىگىن سارالاي بىلگەن. كىسىگە قيانات جاساماۋدى، بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋدى، وتىرىك-وسەك سويلەمەۋدى قاتاڭ نازاردا ۇستاعان. قازاقتا «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن» دەگەن ماقال قالعان. ادامزات بالاسىنىڭ يگىلىككە، ىزگىلىككە باستايتىن قۇندىلىقتارى دالا مادەنيەتى مەن فيلوسوفياسى، ادەبيەتى مەن ونەرى، پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىندا كومكەرىلىپ جاتىر. سوندىقتان بابالارىمىزدىڭ ءاربىر ايتىپ بىزگە تاستاپ كەتكەن اسىل سوزدەرى، تەك سانالى ۇرپاق، ادامدىق قاسيەتكە يە، كىسىنىڭ، تابيعاتتىڭ، قالا بەردى عالامنىڭ ءقادىرىن ءتۇسىندىرۋ ەدى.

قويناۋى تەرەڭ تاريح

عاسىرلاردان عاسىرعا ۇلاسقان ۇلتتىق تاربيەنىڭ وزەگى، حالىقتىڭ دۇنەتانىمدىق كوكجيەگىمەن استاۋدا. بۇنى ارىسى الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى، جەتپىس ءتۇرلى ءىلىمنىڭ باسىندا تۇرعان ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي، قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن اعارتۋشى عالىم، اققان جۇلدىزداي جارق ەتكەن ش.ۋاليحانوۆ، ۇلت ۇستازى ا.بايتۇرسىن، الاش الىپتارى، ءا.بوكەيحانوۆ، م.شوقايلار ت.ب ءوز ەڭبەكتەرىندە شەگەلەپ ايتىپ، دالەلدەپ جازىپ كەتكەن. ءبارىنىڭ تۇجىرىمدارىن تۇيىڭدەگەندە، قازاق حالقىنىڭ سان-مىڭ جىلدىق باي  تاجىربيەسىنە سۇيەنگەندىكتەرى كورىنەدى. بالكىم، سونىڭ ۇشىندە ۇلت دانلارىنىڭ تاربيەگە قاتىستى قۇندى مۇرالارى  بۇگىنگى ۇرپاقتارىنا جەتىپ وتىر.

ۇلى دالانىڭ تاعىلىمدىق-ونەگەلىك نەگىزگى سيپاتتاۋشى كريتەريلەرىنە مىنالار جاتادى:

• مەيىرباندى بولۋ؛


• عايبات سويلەمەۋ؛


• قورشاعان الەمنىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ؛


• اينالاعا ءزابىر بەرمەۋ؛


• وبالدى ءبىلۋ؛


• ساۋاپتى سەزىنۋ؛


• ۇياتقا بەرىك بولۋ؛


• ادال مەن ارامدى اجىراتۋ؛


• كىسىنىڭ اقىسىن جەمەۋ؛


• كىسىگە ءزابىر بەرمەۋ؛


• كىسىنى الداماۋ جانە ت.ب.

وسى اتالعاندىردىڭ حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ تاعىلىمدىق-تاربيەلىك ءمانىن اشۋداعى ەتنو-فولكلورلىق موتيۆتەردىڭ ماعىناسىنا توقتالامىز:

مەيىرباندى بولۋ – اينالاداعى جاندارعا، قورشاعان ورتاعا، ۇلكەن مەن كىشىگە، جالپى جۇتقا يگى ىقىلاسپەن قاراۋ. كوبىنە اۆتور وقىرمان قاۋىمدى ءوز اڭگىمەلەرى ارقىلى وسى باعىتتا ونەگەلى تاربيەلى بولۋعا ۇندەيدى.

عايبات سويلەمەۋ – ءوزىڭنىڭ تىلىڭنەن جانە كوكرەك تۇپكىرىگەن شىعاتىن ويدى، ءسوزدى ءجون-جوسىقسىز پايدالانباۋ. كوبىنە-كوپ شىعارمالاردا تۇسپالداپ جەتكىزىلىپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تاعىلىمدىق قىزمەت اتقارىپ تۇرادى.

قورشاعان الەمنىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ – بارشا تىرشىلىك اتاۋلى ءبىر بىرىمەن تىعىز بايلانىستا. سوندىقتان بىزگە دەينگى تابيعات، ادامع، جانۋارلار الەمىندەگى ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكتىڭ رەتىن بۇزباۋ، ءقادىرىن ۇعىنۋ ابزالدىق بولىپ سانالادى. بۇل م.ماعاۋين شىعارمالارىنداعى ەڭ نەگىزگى ويلاپردىڭ ءبىرى.

اينالاعا ءزابىر بەرمەۋ – كىسىنىڭ تابيعاتقا زيانى تيسە، ول قورشاعان ورتانىڭ بۇلىنۋىنە الىپ كەلەدى. ەگەردە قورشاعان وتاعا ءزابىر بەرگىمىز كەلمەسە، ادامزات بالاسىنا اماناتتاپ بەرگەننىڭ ءقادىرىن تۇسىنگەن دۇرىسىراق. اۆتور وسى پايىمداۋلاردان اينالامىزداعى كوزگە ەلەۋسىز، ءبىراق ماعىناسى زور دۇنيەلەرگە توقتالادى.

وبالدى ءبىلۋ –قارا سوزبەن ايتقاندا ءار نارسەنىڭ سۇراۋى بولاتىنىن سەزىنگەن ءجون. قازاق فولكلورىندا ەرەكشەلەنىپ، حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىندا وسى كۇنگە دەيىن ءمانىن ساقتاعان بىردەن ءبىر ويدى اۆتور شىعارمالارىندا ۇنەمى قولدانادى.

ساۋاپتى سەزىنۋ – ءاربىر جاساعان ءىستىڭ قايرى بولماق، سول قايىردىڭ قايتقانىن سەزىنۋ عانيبەت. قالامگەر وسىنداي قاستەرلى سوزدەر ارقىلى وقىرمان زەردەسىن وياتۋعا تىرىسادى.

ۇياتقا بەرىك بولۋ – ءارقايىسسىمىزدىڭ ۇيات پەن اياتقا بەرىك بولۋىمىز ءۇشىن، جاقسى ءجۇرۋ، جاقسى تۇرۋ، جاقسى سەزىنۋ قاسيەتتەرىنە يە بولعان ابزال. قازاق قوعامىنىڭ ەڭ نەگڭزگڭ كونسەپتىسى، جادىمىزدا جازىلعان زاڭ ىسپەتتى دۇنيەنى اۆتور پروزالارىندا ءارقاشان كەزەدەستىرۋگە بولادى.

ادال مەن ارامدى اجىراتۋ – بۇل قاعيدات ادامجانىنىڭ پەردەسى سياقتى، ءار كىسى نەنىڭ جاقسى نەنىڭ جامان ەكەنىن تۇيسىگى ارقىلى اجىراتادى. بار بولعانى تۇيسىككە زەر سالىڭىز. شىنىندا، كەز-كەلگەن جازۋشىنىڭ زەردەسىندە تۇراتىن، وقىرماندى تاربيەلەۋگە كەلگەندە ءارقاشان پايدالاناتىن ءتاسىلى.

كىسىنىڭ اقىسىن جەمەۋ – دۇنيەدەگى ەڭ ادام بالاسى ءوزىن تيۋ كەرەك ارەكەت بۇل كىسى اقىسى. ەشكىمگە قارىز دا بولماۋ كەرەك، وزىڭە ارتىق قارجى قالدىرماۋ كەرەك. سوندا عانا تەپە-تەڭدىك ساقتالادى. بۇل م.ءماعاۋيننىڭ فيلوسوفيالىق پايىمدارىن تانىتۋدا ءارقاشان الدىڭعى قاتارلى تۇجىرىم.

كىسىگە ءزابىر بەرمەۋ – ادام بالاسى ءبىر بىرىنە دوستىق باۋىرمالدىق كوڭىل كۇيمەن قاراسا، ءزابىر بەرمەۋ دەگەنىمىز سول. سوناۋ ەسكى زامانداردان، ءتىپتى دام بالاسى جاراتىلىپ، سانالى ادام قالپىنا كەلە باستاعان كەزەڭدەردەن باستاپ كەلە جاتقان ويدى اۆتور شىعارمالارىندا ءارقاشان بايقاتادى.

كىسىنى الداماۋ –كۇندەلىكتى تۇرمىستا تىرشىلىكتە، ادال تىرلىك قىلۋ، تازا ءناپاحا تابۋ دەگەن ءسوز. كىسىنى الداۋ اۆتور شىعارمالارىنداعى ەڭ ايىپتى، ەڭ جازىقتى، ءتىپتى قورلىقتى ءىس رەتىندە ايىپتالادى. جالپى بۇل تەندەنسيا ءبىر عانا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ حالىقتىق دۇنيەتانىمدى تانىتۋدا قولداناتىن ءادىسى عانا ەمەس، بارشا الەم ادەبيەتىندە مەگزەلەتىن وي. 

وسى اتالعانداردىڭ تۇگەلى ارىسى ءاربىر تۇركى جۇرتىنىڭ، بەرىسى قازاق بالاسىنىڭ جادىندا جاڭعىرىپ تۇرعانى دۇرىس. بىزدە وسىلاردىڭ ءبارى وسى كۇنگە دەيىن، كادەگە اسىپ، رۋحانياتتى بايىتىپ، رۋحاني ازىق بولۋدا. بۇل ەشبىر جەردە جازىلماعان زاڭدىلىق. جازىلعان تەك – ءاربىر جاننىڭ كوكىرەگىندە.

باتىس زاڭعا، شىعىس دىنگە باعىنادى. ولار وسى ەكى شارتتان اتتاپ كەتپەۋى كەرەك. ايتپەسە جازالانادى، نەمەسە كەسەلگە ۇشىرايدى. ال قازاق «ۇيات بولادى» دەيدى. سوندىقتان دا بولار «ولىمنەن دە، ۇيات كۇشتى» دەگەنى. راسىندا، ءاربىر حالىق، مەيلى ەتنوس، دياسپورا، رۋ-تايپا بولسىن ءارقايىسسىنىڭ اردىڭ الدىنداعى وزدەرىنە ءتان اتقاراتىن قارەكەتتەرى بار. ءبىزدىڭ قوعام ىلگەرى دامىعان، وزات ويلى ۇلت قالىپتاستىرعان، جاستارى تاعىلىمدى-تاربيەگە باي بولۋى ءۇشىن تەك زاڭ نەمەسە كۇشتەپ يىكتىرۋ بۇرىستىق ارەكەت. بىزگە ەڭ دۇرىسى اتا-تەكتەن، اتا-سالتتان اينىعاماعان ءجون. ەگەر جوعارىدا كەلتىرلگەن مىسالدارداعى جاڭا قوعامدى قادىپتاستىرىپ، ەلدى مادەنيەت كوشىن باستاۋعا نەگىزدەپ، دامىعان مەملەكەت قۇرامىز دەسەك وسىلارىدى ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرۋ زامان تالابى دەمەكپىز. 

حالىقتىق دۇنيەتانىم جوعارىداعى كەلتىرگەن مىسالداردان عانا، جاسالعان پايىمداردان تۇرمايىدى، ونىڭ سىرتىندا قانشاما زاڭعار بيىك، كەڭ اۋقىم جاتىر. ءوزىمىزدىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن، مىنا عالامعا كوزقاراسىمىز، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان دارا داڭعىلىمىز ءبىزدى باسقالاردان ايشىقتاۋدا. بالكىم، وسىنشاما قۇندىلىقتار مەن التىن-جاۋھارلار ارقالاعان، داڭقتى بابالاردىڭ زاڭدى ۇرپاعى بۇگىنگى قازاقتىڭ تاريح ارەناسىنا جاڭا لەپ اكەلۋگە ھاقىسى بارى انىق. تۋىندىگەردىڭ ءاربىر قالامىنان تۋعان ادەبي شىعارمالاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق حالقىنىڭ اسىل مۇرالارى مەن قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتۋعا  جانە ۇلتتىق  دۇنيەتانىمدى ناسيحاتتاۋعا قۇرىلعاندىعىن اڭعارامىز. ءاربىر حالىقتىڭ ىشىندە، ءوزىنىڭ كەم-كەتىگىن تۇگەندەيتىن، اقىن-جازۋشىلار الىسقا بارماي-اق، قاپ تاۋىنىڭ ىشىندەگى اعايىنداردا ر.عامزاتوۆ، باشقۇرتتا ا.توقاي، بىزدەگى دارابوزداردىڭ ىشىنەن م.ماعاۋين قاتارعا قوسۋعا لايىقتى. ونىڭ جالپىادامزاتتىق ويلارى بارشا دۇينەتانىمدى كەڭ اۋقىمدا تۇسىنۋگە، كىسىگە زيان كەلتىرمەۋگە ۇندەيدى.

وسىدان بارىپ بىزدەر ساكرالدى فولكلورعا ويىسامىز، ونداعى ەرەكشەلىك، ءبىتىم-بولمىستىڭ، اڭگىمە مەن حيكاياتتاردا قولدانىسىنا ويىسامىز. 

ەتنوگرافيا – فولكلورتانۋ، پسيحولوگيا، فيلوسوفيا، ادەپ-ەتيكا، ەستەتيكا ىلىمدەرىمەن بىتە قايناسقان عىلىم. دانىشپان اباي ايتقاندا «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ»، – دەيدى. قازاق قارعا تامىرلى، كوپشىل باۋىرمال، اقكوڭىل، دارحان پەيلىدى حالىق. دالامىزدىڭ كەڭدەگىن، تابيعاتىنىڭ قۋاڭدىعىن، ماڭدايىمىزعا جازىلعان كوشپەلى تىرشىلىك سالتىمىز، وسىلاردىڭ بارلىعىنا كوندىگۋدىڭ جولىن، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىن جاتسىنباي، ءبارىمىزدىڭ بىرىن-بىرىمىزگە دەمۋ بولىپ عۇمىر كەشۋىمىزدى، ا.سەيدىمبەك مەگزەگەن.

بۇل قاجەتتىلىكتى تەرەڭ سەزىنگەن كوشپەلىلەر «ادامنىڭ كۇنى – اداممەن» دەگەن ءپرينسيپتى تىرشىلىكتەرىنە تىرەك ەتكەن.

وتكەنى، XX عاسىر كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇەنىڭ كەزەڭى، شىعارماشىلىقتا سەنزۋرانىڭ قاتال ۋاقىتىندا، جازۋشىلار تۇسپالداپ، جانامالاپ، استارلاپ بولسىن كوپتەگەن تۋىندىلاردى جارىققا شىعاردى. ال، ەگەمەندىكپەن بىرگە ادەبيەتكە ەركىندىك كەلدى. قازاق توپىراعىنىڭ قۇنارلىلىعى قانشالىقتى قۇندى، جەرىنىڭ كيەلىلىگى دە سونشالىقتى مانگە يە.

م.ماعاۋين اتا ءداستۇرىن، جولىن، سالت-ساناسىن ءوز شىعارمالارىندا جاڭعىرتقان دارابوز.

م.ءماعاۋيننىڭ «نالا» اڭگىمەسى، حح عاسىرداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرى، ونىڭ ىشىندە سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ عۇمىرىنا بايلانىستى فولكلورلىق سارىنداردى پايدالانا وتىرىپ جازىلعان ەرەكشە تۋىندى. اۆتور ءالقيسسانى ءوزىنىڭ جۇمىس كابينەتىنە ىزدەپ كەلگەن جاس شاماسى جەتپىستى القىمداعان، قارتاڭ ايەلمەن ديالوگتان باستايدى.

 – وسى بيىل ماحمۇتتىڭ... تورايعىروۆ سۇلتانماحمۇتتىڭ توقسان جىلدىق تويى وتەدى عوي؟ – دەدى قارتاڭ ايەل توتەسىنەن.

• ءجۇز جىلدىق، – دەدىم مەن.


• ءجۇز؟ ءيا، ءجۇز... ءجۇز ەكەن عوي. ءيا شىراعىم، اتىڭدى الىستان ەستىپ

جاتامىز. وزىڭە كەلگەنىم... ەرىگىپ، قاڭعىپ جۇرگەن بىرەۋ دەپ ويلاما. اتاسى سونداي دەپ، پارتيا، سوۆەت قىزمەتى بۇيىرماسا دا،  قاتاردان قالعانىم جوق. سوۆحوزدىڭ باس بۇقالتەرى دارەجەسىنە دەيىن جەتتىم. سول جۇمىستان زەينەتكە شىققانىما، مىنە ون جىل بولدى. مەنىڭ وزىڭە كەلگەنىم... قايىن ءسىڭلىم وسىندا تۇراتىن ەدى، كۇيەۋى قايتىس بولىپ، ءبىزدىڭ اقساقال جۇرە المايدى، توپىراعىنا ۇلگەرمەدىك، مەنى جىبەرگەنى عوي، يت ارقاسى قياننان. قىرقىنا قاتىسقان ءبىر كىسىدەن ەستىدىم. اقىن ەكەن. مەنىڭ باياننان كەلگەنىمدى كورىپ، جاقىندىعىمىزدى شامالاپ ايتقانى. شوقپىتتىڭ ماحمۇتى... بىلەتڭن شىعارسىڭ، اكەسىنىڭ اتى شوقپىت.

• ابۋباكىر... – دەدىم مەن.


• ول ەندى، سولاي. شوقپىت دەپ اتاپ كەتكەن عوي، شوقپىت-شوقپىت بولىپ

جۇرگەن سوڭ. «جاماننان جاقسى تۋادى، ادام ايتسا نانعىسىز» دەگەن وسى دا...

XIX-XX عاسىرلار قازاق تاريحى ءۇشىن وتە زۇلماتتى، اۋىر، قينالىسقا تولى جان-جاقتان قىسقان كەزەڭ بولدى. كەشەگى سوۆەت زامانى وكتەمشىلدىك، شولاق بەلسەندىلىك، اسىرە سىلتەۋشىلىك ساياسات ورىن الدى. ءبىرىن ءبىرى ۇستاتىپ، جازىقسىز جازا تارتقىزىپ، بىرەۋدىڭ وبالىنا ىلىنگەندەر كوپ بولعان. قاي زاماننان بەلگىلى جاعداي، وتارلاۋشى يمپەريا ءوزىنىڭ قول استىنداعىلاردى ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتىپتى ەلەمەيتىن، وندا مادەنيەت،  وركەنيەت بولماعانداي، ۆارۆارلار سياقتى كورەتىنىن تاريحتان بىلەمىز.

اۆتور شىعارما بارىسىندا مىناداي فولكلورلىق سارىنداردى تىكەلەي دە، ءتۇسپالداپ تا ءجيى قولدانادى. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە وسىعان بايلانىستى تۇسىندىرمەلەر بەرىلىپتى. وندا:

وبال – قيانات، ايىپ، كۇنا؛

وبال بولدى – قيانات بولدى، قيىن بولدى؛

وبال جاسادى – قيانات ەتتى، جابىرلەدى.

قيانات – قازاق حالقىنا، قياناتتان دا بەتەر گەنوسيد جاسالعاندىعىن، اش-جالاڭاش قانشاما بەيكۇنا جانداردى قاڭعىرتتى. قاتال تاعدىر ەشكىمدى، قارتتى، بالانى، انانى ەشبىرىن ايامادى. شەتىنەن اتتى، باس كوتەرگەنىن قۋدالادى، ۇلتشىل دەگەن ايىپپەن ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلدى.

ءبىر جاعىنان قاراعاندا، وتارلاۋشى يمپەريا ءبىر دۇلەي داۋىل ىسپەتتى. جولىنداعىنىڭ ءبىرىن جايپايدى، قۇلاتادى، تامىرىمەن ءۇزىپ اكەتەدى. قاسقايىپ ۇارسى تۇرعان بايتەرەكتى ءتۇبى توز-توزىن شىعارادى. وسى ءماتىننىڭ استارىنا ۇڭىلە وتىرىپ كەلەسىدەي ويلارعا جول اشىلادى.

سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ءومىر جولى مەن ىستەگەن ىستەرى قيلى زامانعا تۋرا كەلدڭ. ول عۇمىر كەشكەن جىلدار قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداقتى، پاتشالىق رەسەيدەن كەڭەس وكىمەتىنە ءوتىپ، ريەۆاليۋتسيا، اقتار مەن قىزىلدار، ازاماتتىق سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كەز ەدى. ونىڭ سالقىنىڭ قازاق دالاسىن شارپىدى. ايتۋعا قيىن، ەسكە الۋعا جايسىز جەر-جەردەن وتاپرشىلدىققا قارسى، ەزىگە قارسى، ءوز جەرىمىزدە وزگەنىڭ بيلىگىنە قارسى تولقۋلار بولدى. سول زاماندا قاراپايىم بۇقارانى وقۋ-بىلىمگە تارتپاۋدىڭ، ساۋاتتىلىققا، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولماۋعا، تەك تار قاپاستا حالىقتى ۇستاۋعا تىرىسىپ باقتى.

اقىننىڭ عۇمىرى وسى توپالاڭ زاماتتا ءوتتى. حالقىنىڭ «نالاسىنا» قالىپ جاتقان شولاق بەلسەندىلەردى كوزىمەن كوردى. ايىپتادى، اشىندى. ايتىلعان، ولەڭدەرىندە جازعان ۋىتتى شىندىقتارى ەلگە جاققان مەن سول كەزدەگى بولشيەۆيكتەرگە جاقپادى. اق پەن قارانى ايىرىنا بىلگەن جاس اقىن قاراڭعى قازاقتىڭ كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولۋدى ارمانداپ كەتتى. اقىن مۇراسىنا الدا توقتالامىز.

 م.ءماعاۋيننىڭ اڭگىمە جانرىنداعى ەرەكشەلىگى – ول ءاربىر موتيۆتىك ەلەمەنتتەردى ءدال، قاجەتتى جەرگە قويا الادى. ماسەلەن، ماتىندە كەلتىرىلگەن ديالوگتا، ادەيى ءوزىن ىزدەپ كەلگەن قارت ايەل ادامىنىڭ ازىمەن حح عاسىر ودان ارعى ۋاقىتتار توڭىرەگىندە زامانا شىندىعىن بەينەلەيدى. اراسىندا شارپىسۋدى، شىندىقتى شىرىلداتۋ ماقساتىندا، پىكىر تالاستىرادى.

پىكىر-تالاستىرۋ ءارى قاراي دەندەي بەرەدى. ۇلكەن كىسى، شورمان مۇسانىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ايتالكەلىپ، ونىڭ حان كەنە باستاعان كوتەرىلىسىنە ءوز اتالارىنىڭ قارسى بولماعانىن، قايتا قولداعانىن، بارلىعى سولاقاي كەستىك جۇيەنىڭ قۇيتىرقىلىعى ەكەنىن ايتادى. راسىندا، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ءسوز بوستاندىعى كەلگەنىن ەندىگى، شىندىققا تۋرا قارايتىن ۋاقىت تۋعانىن ايتادى.

بىلاي قاراپ وتىرعان اۆتور وسىنداعى اڭگىمەنى وتە ششەبەر پايدالانىپ، بارشا شىندىققا بىرتىندەپ، اسىقپاي دەتالداردى ورىندى قولدانىپ، قيانات كىمنىڭ تاراپىنان كەتتى؟ كىم سوعان يتەرمەلەدى؟ نەگە ولاي بولدى؟ دەگەن سياقتى ساۋالى كوپ جاۋابى ءالى كۇنگە بۇلىڭعىر دۇنيەلەرگە بارادى.

وبال ساۋاپتى بىلەتىن نەبارى جيىرما ءبىر جاسار جاس جالىننىڭ قازاق اراسىن ارالاپ، «شوڭ» دەگەن سەرىكتەستىك قۇرماق بولادى. نەگىزگى باعىتى،  حالىقتى وقۋ اعارتۋعا باستاۋ. كوزىن اشۋ. كوكرەگىن وياتۋ. ءبىراق اقىننىڭ سول زامانداعى بيىك ورەسىن تەگىس ۇققاندار، بىردەن دەمەۋ بەرگەندەر ازداۋ بولدى.

 اباي اعاسىنىڭ:

نەسى ەل،

نەسى جۇرت،

وڭشەڭ قىرت، 

باس قاڭعىرت!..» دەگەن سوزدەرى ەسىنە تۇسكەن. الدەكىمدەردىڭ وزىنە قاباق استىنان قاراعىشتاپ وتىرعانىن اڭدادى. وقىس سەرپىلىپ، يىعى كوتەرىلىپ، بويىن تىكتەپ وتىردى. ءوزىنىڭ وتكەن جىلى، قالادا تارىعىپ جۇرگەن كەزدەگى جازعان ءبىر ولەڭى ويىنا ورالدى:

         يىعىم نەگە باسىڭقى،

         ءتۇسىم نەگە قاشىڭقى؟

         وزىمنەن ءوزىم سالبىراپ،

         ەتەك جەڭىم شاشىڭقى.

         جاۋ تالاعان ويىڭدى،

         كوتەرمەيسىڭ بويىڭدى

         تۇرمىستىڭ ۇزىن قۇرىعى

         بۇردى ماع ءتۇسىپ، موينىڭدى...

ەڭسەسىن جازىپ، كوكىرەگىن كەرىپ، ءوزىنىڭ بايىپتى قالىپ، ءور مىنەزىن تاپتى. لىقسىپ كەلگەن جاڭا ولەڭ جولدارى بوينا تىڭ كۇش قيعان:

         دەن ساۋ بولسا، تۇرمىستىڭ،

         ماعان سالعان قۇرىعىڭ

         بويلاپ الىپ كەتەرمىن!..

         تاعى دا مۇڭدى ارمان:

         ا، دۇنيە! حالقىمنىڭ

         جونگە سالسام ازعانىن،

         تۇرمىستى الىپ كولدەنەڭ

         قارعىتار ماحمۇت ازابىنان! 

قالامگەر حالىقتىق دۇنيەتانىمدى جاقسى سەزىنگەندىكتەن شىعارماداعى سۇلتانماحمۇت اقىننىڭ ولەڭلەرى ارقىلى تالىم-ونەگە، ناسيحات، قازاقتىڭ سول كەزدەردەگى جاعىمسىز، ەشتەمەگە قۇمارتا بەرمەگەنىن، ءبىر جاعىنان كوزى اشىق اردا ازاماتتارپدىڭ قاي كەزدە دە ەل باستاي الاتىندىعىن كورسەتكىسى كەلگەن. سول نەگىزگى ويلارىنا، جەتىپ، بىرتىندەپ تىعىرىقتان جول تابۋعا تىرىسادى.

اقىننىڭ شىعارماشىلىق جولىن قاداعالاي قاراپ، ولەڭدەرىنىڭ جازىلۋ ىزىمەن جۇرسەڭىز بۇعان كوزىڭىز ابدەن جەتەدى. سۇلتانماحمۇت كورگەن ءومىر ازابى، جوقشىلىق، جاستالانتتىڭ سوعان قاراماي ىزدەنىپ شارق ۇرۋ ىزدەرى – ءبارى ونىڭ شىعارمالارىندا سايراپ جاتىر. بۇل جاعىنان ونى ءومىر مەن تاعدىرى ولەڭىندە ورىلگەن اقىن دەپ ابدەن ايتۋعا بولادى. 

عاسىرلار بەلەسى

ءبىر عاسىردىڭ قاق ءبولىنىپ، ءبىر جاعىنان پاتشالىق رەسەيدىڭ ىقپالى، ەكىنشى تۇسىنان كەڭەستىك جۇيەنى ورناتۋعا تىرىسۋ، بۇل ورتاداعى بىزدەردىڭ حالقىمىز ءۇشىن قيىنعا ءتۇستى. سونىسىمەن قويماي، وزبىر ساياساتتىڭ سالقىنى، حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنا، ونىڭ سال-ساناسىنا، مادەنيەتىنە، وي-ورىسىنە توڭكەرىس اكەلدى. قازاقشىلىقتان شىعىپ، اتا-بابا ءداستۇرلى ىزىنەن ەرگىسى كەلمەيتىن ۇرپاق كەلمەسە ەكەن، دەيتىن ۇرەي وقىمىستى ازاماتتارىمىزدى مازالادى. وبال-ساۋاپتى بىلمەيتىن، ش.ايتماتوۆتىڭ شىعارماسىنداعى «ماڭگۇرت»، ءدۇبارالىققا دۋشار بولۋدان حالىقتى ساقتاپ باقتى.

قالامگەر سۇلتانماحمۇت اقىننىڭ ولەڭدەرىن بەرۋ ارقىلى سول زامانداعى حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن، كورگەن ازابىن، قيامەتىن سۋرەتتەپ تۇر. شىنىندا دا وبال، ساۋپتى بىلمەيتىن سول قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريا اياۋشىلىق تانىتپادى. ماتىندەگى ولەڭ جولدارىندا «قۇرىق ءتۇسۋ»، «ا، دۇنيە» سارىندارىنان، ابدەن تۇرمىس تاۋقىمەتىنەن قاجىعاندىق، تاعدىردىڭ تاياعىنان زارىققاندىق بايقالادى. قازاق تاريحىنداعى ەڭ ەلدىڭ ەسەسى تۇسكەن كەزدەردىڭ ءبىرى وسى ريەۆوليۋسيا زامانى ەدى. 

اڭگىمەنىڭ «نالا» دەپ اتالۋى تەگىن ەمەس-تى. تاقىرىپ تاۋىپ، ونىڭ ماعىناسىن اشۋداعى، كوركەمدىك، بەينەلەۋىش قۇرالداردى، ەتنوگرافيالىق جانە فولكلورلىق ءمانى جان-جاقتى تارقاتىلعان. حالىق اراسىندا «ەلدەن قارعىس العانشا، العىس ال» دەيتىنى بەكەرگە ايتىلماعان. قانشاما ادامداردىڭ، اشارشىلىقتان، سوعىستان، كوتەرىلىستەن شارشاعان، وكتەمدىك كورگەن حالىقتىڭ جان-كۇيزەلىسىن اۆتور جاقسى سەزىنگەن.   

قاراعايلى، ارشالى بايان تاۋدىڭ ىعىندا، باۋىرلاي سوزىلعان جاپ-جاسىل تورايعىر كولىنىڭ ورىندە، شومبال تۇيە تاستىڭ ۇستىندە كۇڭگىرت تۇسپەن ويعا باتىپ وتىرعان اقىن ەلەستەيدى كوزىمە.

         «جاز جەتىپ، قارالار كەتتى، سۋلار اعىپ،

         كۇندە تۇرار جارق-جۇرق ەتىپ نۇرىن جاعىپ،

         قۇلپىرىپ، ءجۇز قۇبىلىپ جەردىڭ ءجۇزى،

         قۋانباس جان-جانۋار بۇعان ناعىپ.

         ماۋجىراپ كەش بولعاندا جۇلدىز، ايى،

         مۇنارتىپ كوكشىل تارتقان قىر مەن سايى،

         قوي ماڭىراپ، تۇيە بوزداپ، سيىر موڭىرەپ،

         جىلقى كىسىنەپ، ويناقتاپ قۇلىن، تايى؛

         سىلدىراپ قايناپ اققان بۇلاقتارى،

         سەكىرگەن جاعاسىندا لاقتارى،

         ءۇي تىگىپ، كوك شالعىنعا جەلى قاققان،

         كەشەگى قايران قازاق تۇراقتارى!».

قالامگەر «نالا» اڭگىمەسىندە اقىننىڭ حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىنا، تۋعان جەرگە دەگەن قۇرمەتىنە، بۇرىنعى جاز جادىراعان، مامىراجاي كەزىنە اڭساۋ تانىتقان ولەڭ جولدارىن ارنايى بەرگەن. ويتكەنى، جاس تا بولس، كوز الدىندا تالىم-تاربيەدەن اجىراپ، اتالىق تامىردان اجىراپ بارا جاتقان ەل-جۇرتتى كورىپ، وتارلاۋشىلاردىڭ – حالىقتىڭ نالاسىنا قالعانىن كەلەسىدەي ولەڭمەن جەتكىزگەن.

          قايران ەل، قايران جەر!..

          «بەتىڭدى قايىستىرىپ ورىس باسقان،

          تىتىرەپ ىزعارىنان جەر مەن اسپان،

           «ال قۇتىل، جاۋ جەتتى!» دەپ، قويداي ۇركىپ،

           يەڭ مەن، ولمەي جۇرمەن ازەر اشتان».

م.ماعاۋين – اقىننىڭ شەرلى مۇڭدارىن  «يەڭ مەن، ولمەي جۇرمەن ازەر اشتان» دەپ كەلەتىن ولەڭنىڭ سوڭعى جولدارى حالىقتىڭ بويىنداعى اشۋ، ىزانىڭ كورىنىسى رەتىندە بايلانىستىرعان. الاش الىپتارىنىڭ ۇلتى ءۇشىن جاساعان ەرلىكتەرى  ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، س.سەيفۋللين، ءبىزدىڭ باسكەيىپكەرىمىز س.تورايعىروۆتاردىڭ ت.ب وراسان زور. ءوز جەرىندە حالقىنىڭ بەيبىت، كىرىپتار بولماي، ەشكىمنىڭ قولىنا قاراماي، ازاتتىقتا عۇمىر كەشۋىنە سونشالىقتى جانىن سالىپ، بار كۇش جىگەرىن، ءبىلىمىن ارناعان قازاقتىڭ اردا ۇلدارعا دەگەن ريزاشىلىعىن اقىن دا، اۆتوردا جاقسى تۇسىنگەن.

اياۋسىز جۇيە، سولاقاي ساياسات، قىلىشىنان قان سورعالاعان كەڭەستىك جۇيە جولىندا مىڭداعان جۇرتتى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، وبالدىق جاساپ قىرىپ سالدى. حالىقتىڭ – «نالاسىن العان» پاتشالىق يمپەريا دا، الىپ دەرجاۆا كسرو-دا، كۇيرەدى. ايداي الەم تاريحىنىڭ الدىندا قاراتاڭبامەن بەدەرلەندى. جاۋلاۋشى، وتارشىل، اياۋسىز، قياناتشىل، زوبالاڭ تۋدىرۋشى، قاندى-قول قىلمىسقا بارعان، قانشاما حالىقتىڭ اتا-بابا داستۇرىنىنەن، حالىقتىق دۇنيەتانىمنان، ءدىنى مەن دىلىنەن ايىرعان قارابەت ەسەبىندە شەجىرەسى جازىلدى. اۆتور ءوز كەزەگىندە وسىنشالىقتى قاتەرلى ىس-ارەكەتكە بارعان سول ءداۋىردىڭ شىندىعىن تۋر جەتكىزگەن.

قالامگەردىڭ اڭگىمەنىڭ ىشىندەگى رەتتىلىكتى، دالدىكتى بەرۋدەگى شەبەرلىگى كەلەشەك تۋراسىنداعى ويلارعا بايلانىستى مىناداي اقىننىڭ ولەڭدى پايدالانعاندىعى ستراتەگتىگىنىڭ كورىنىسى ىسپەتتى.

         بۇل – بۇگىنگنگى حال. ەرتەڭ... ەرتەڭ نە بولماق؟

         «ال ەندى بىزگە كەلگەن زامان قانداي؟

         زامانعا قارسى تۇرار شاماڭ قانداي؟

         باسقانىڭ كوك جەلكە بوپ تەپكىسىندە،

         تالايسىز نەدەن بودىڭ، اھ سور ماڭداي!».

ادەبيەتتەگى اڭگىمە جانرىنىڭ ەرەكشەلىگى، جالپى قالامگەرلەردىڭ پايدالاناتىن ادىستەرى بولاشاققا كوز سالۋ. ونداعى بولاتىن وقيعالاردىڭ باس كەيىپكەردىڭ نەمەسە زاماننىڭ يىعىنا ارتۋ ناتيجەسىندە جانامالاپ بولسىن ايتادى. بالكىم، وسى تۇرعىدان كەلگەندە اۆتور ەتنو-فولكلورلىق سارىنداردى ءساتتى ۇيلەستىرىپ، زامانا شىندىعىن اڭگىمەدە وقتىن-وقتىن ءارى ءدوپ جەتكىزە بىلگەن.

ءماتىننىڭ  «ال ەندى بىزگە كەلگەن زامان قانداي؟» دەيتىن سۇراق تۇرىندەگى ولەڭنىڭ باستاپقى جولدارىندا  ۇلكەن تانىمدىق، تاعىلىمدىق فيلوسوفيالىق سۇراۋلى تۇسپال جاتىر. ۋايىم مەن قايعى قاتار ورىلگەن، سۇراعى كوپ، جاۋابى جوق بۇنداي ويلاردى اۆتور ءجيى الىپ وتىرعان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە فولكلور مەن ەتنوگرافيانىڭ شىعارمالارداعى ورنى ەرەكشە.  ا.تاڭجارىقوۆا: «ادەبيەت ءوز دامۋ تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭىندە ەتنوگرافيا جانە فولكلورمەن بىتە قايناسىپ، بىرگە تىرشىلىك ەتكەن جانە شىعارمالاردا بەلگىلى ءبىر سيۋجەتتى قۇرۋعا، كەيىپكەر وبرازىن اشۋعا، كوركەمدىك تاسىلدەردىڭ قولدانىلۋىندا، وقيعالاردىڭ شەشىمىندە ياعني شىعارمانىڭ بۇكىل ءون بويىندا بەلگىلى ءبىر قىزمەت ەتىپ وتىرعان»  دەيدى.

حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ تاعىلىمدىق-تاربيەلىك ءمانىن شۋداعى ەتنو-فولكلورلىق ءمانىن اشۋداعى «وبال»، «ساۋاپ»، «كيە» ۇعىمدارىنىڭ پروزاداعى اتقاراتىن قىزمەتى، فۋنكسياسىن جازۋشىلار ۇعىنىپ قانا قويماي، ونىڭ استارلى تۇسپالدارىن جەتكىزۋدەگى دەتالدىك قىزمەتىنە ءمان بەرگەنى ابزال. بۇل كەلتىرىلگەن ساكرالدى تۇسىنىكتەر ءجاي عانا ايتىلا سالعان تەڭەۋ نەمەسە ەپيتەت ەمەس. ونىڭ ارعى جاعىندا كۇللى حالىقتىڭ رۋحاني باي مۇراسى، پايىمدارى مەن ونەگەلى ويلارى، بەلگىلى ءبىر كونتەكستەگى تيىمدارى (تابۋ)، جالعان دۇنيە مەن و، دۇنيەگە قاتىستى پايىمدارى، تابيعات پەن ءومىر قۇبىلىستارىنا بايلانىستى كوزقاراستارىنىڭ اۋقىمى كەڭ.

ا.تاڭجارىقوۆا: «قازىرگى قازاق پروزاسىنداعى فولكلورلىق سارىننىڭ قولدانىلۋى، اۆتورلىق تانىمعا، شىعارمانىڭ يدەياسىن اشۋعا قىزمەت ەتسە، ەكىنشىدەن، كەيىپكەر حاراكتەرىن، رۋحتى تانۋعا، قوعامداعى الەۋمەتتىك شىندىقتى تانىپ-بىلۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى». م.ءماعاۋيننىڭ اڭگىمەلەرىندە تاريحي شىندىق پەن قاتار حالىقتىڭ جان-تولعانىسىن، عاسىرلار بويعى جيناعان دانالىق پايىمدارىن، باي ەتنوگرافيا مەن فولكلور انىق بايقالادى. كەزىندە ۇلى دالامىزدى ارالاعان ەتنوگراف گ.پوتانين «ماعان بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى» دەپتى. شىن تۋايتىنا كەلگەندە، بىزدەردىڭ تۇران دالامىز تالاي تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاسى. قانشاما جورىقتار مەن جاۋلاۋشىلىقتار، باسقىنشىلىق سوعىستار مەن اشارشىلىق زۇلماتىن باستان كەشىردى. سونداي اۋىر جاعدايلاردى كورگەن حالىق، بارلىعىن كوتەرىپ، قاسقايىپ قايتا تۇردى. اۆتوردىڭ ويىنداعىسى مەن اقىن سۇلتانماحمۇتتىڭ ايتارى شىعارمادا ۇندەسە بىلگەن.

تاريحي تاقىرىپتاردى جازۋعا كەلگەندە م.ءماعاۋيننىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ونىڭ ىشىندە، پروزا، رومان، اڭگىمە جانرىنداعى جازعان تۋىندىلارىن باعامداپ قاراساق، وزىندىك ورنى بار ەكەنىن اڭعارامىز. ول ءتىپتى سەنزۋرا قاتتى كەز كەڭەس وكمەتى تۇسىندا وسى باعىتقا بۇرىلعان. پ.ك.يۋسۋپ: «قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا ءوز نىسانىن نەگىزىنەن ساياسي يدەولوگيا ولشەمىمەن قارادى. كەز-كەلگەن مۇرا تاپتىق قالىپقا سالىنىپ، سوسياليستىك مۇراتتارعا قاتىسى بارلىعى، جوقتىعى جاعىنان قاراستىرىلدى. سول سەبەپتى دە، قالامىنىڭ جەلى بار، كوركەم ويلاۋ قارىمى وزگەدەن ارتىق تۇرعان كوپتەگەن ءسوز زەرگەرلەرى ءوز كەزەڭىنىڭ شىندىعىن ايتۋعا قۇرىلعان شىعارمالار جازۋدان قاشقاقتاپ، از دا بولسا شىعارماشىلىق ەركىندىككە مۇمكىندىك بەرەتىن تاريحي تاقىرىپتارعا ويىستى». سوسياليستىك جۇيەنىڭ ۇدەسىنەن شىعۋدى كوزدەگەن قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىنىڭ عۇمىرى قانشالىقتى بولارىنا ۋاقىت ساراپشى. دەگەنمەن سول تۇستا دا، بۇگىنگى شىعارماشىلىق ەركىندىك جايلاعان قوعامدا ءوز بەينە ءىن جوعالتپاي، ۇلتتىق تامىردان اجىراماي كەلە جاتقان ءسوز زەرگەرلەرى بارشىلىق. سولاردىڭ قاتارىندا م.ءماعاۋيندى كورەمىز. ويتكەنى كسرو زامانىندا وتكىر ويلارىن استارلاپ «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانىدا سىندىرماي»، جەتكىزە بىلگەن بىلىكتى جازۋشى دەۋىمىزگە تولىق نەگىز بار.

بار ماقساتى مەن ارمانى قازاقتى ۇشپاققا شىعارىپ وتكەنى مەن بۇگىن، بولاشاعى تۋراسىندا تەبىرەنىپ، قازاق حالقىنىڭ كوكىرەگىندەگى ويلاردى سارناتىپ جەتكىزىپ، ۇلتىنىڭ وزگەلەردەن كەم بولماۋى، جاسىق كۇيدە تىرشىلىك كەشپەۋىن تولعانعان سۇلتانماحمۇت اقىن بار بولعانى جيىرما جەتى جىلى عۇمىر كەشكەندىگىن، انا قۇرساعىنداعى جاس بويىنشا جيىرما سەگىز جىل ءومىر ءسۇرىپتى. اۆتور – سانالى عۇمىرىندا، دالالىقتار مادەنيەتى مەن رۋحانياتىن جاقسى ءتۇسىنىپ، ونى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ زەردەسىنە توقۋدىڭ ماقساتىن بىلە وتىرىپ، اقىننىڭ – تورايعىر كولىنىڭ جاعاسىندا دۇنيە سالارىنان ءۇش قالعانداعى ولەڭىنىڭ سوڭعى ورامدارىن كەلتىرەدى.

         «دەرت كۇشتى تاماعىمنان جۇرمەيدى اسىم،

         جاستىققا جوتەل قىسىپ، تيمەي باسىم،

         تاعدىردىڭ كەزدەستىم عوي كەرمەسىنە،

         تالاپتى جيىرما سەگىز دەگەن جاسىم!».

اۆتور «نالا» اڭگىمەسىن جازاردا باستى مىنا ءبىر جاعدايدى ماقسۇت تۇتقان. ول قازاقتىڭ جوعىن تۇگەندەپ، بار سانالى عۇمىرىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا جۇمساعان سۇلتانماحمۇت اقىننىڭ ىشتەگى سول كەزدەگى قاراپايىم بۇقارا حالىققا جاسالىپ جاتقان قياناتتى كورىپ، سونى تۇزەتۋگە تىرىستى. قورىتا كەلگەندە اقىننىڭ «نالاسىن» وقىرمان دا، جازۋشىدا جاقسى ۇعىنارى ءسوزسىز.

م.ءماعاۋيننىڭ اڭگىمە جانرىنداعى شوقتىعى بيىك شىعارماسى – «جوقتاۋ». جازۋشى حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ تاربيەلىك-تاعلىمدىق ءمانىن اشۋداعى ەتنو-فولكلورلىق موتيۆتەردى مولىنان قولدانىپ، تۇركىلىك كەزەڭگە ميفوپوەتيكالىق ادىسپەن تاپ بولادى. مۇندا اتا-بابالارىمىزدىڭ اسىل تاريحى، شەجىرەسى، وتكەن كۇندەرى، ۇلدالامىز بەن اسقارالى بيىك تاۋلارىمىز بەن شىڭدارىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتى لەگ-لەگىمەن باياندالادى. وسى تۋىندىنى وقۋ بارىسىندا اۆتوردى، فانتاست-سۋرەتكەر دەپ اتاۋدىڭ شىندىق ەكەنىنە تاعى كوز جەتەدى. وقيعا اۆتوردىڭ ءوز ءۇيىنىڭ بولمەسىنەن باستاۋ الادى. ويلاماعان جەردەن ءتۇز تاعىسىنىڭ كەيپىنە اينالىپ كەتەدى.

مەن – كوك ءبورىمىن! اسىل انام التاي – ءوز ورنىندا تۇر. ەندى نە كەرەك؟!

بەتىمدى اپپاق ايعا بۇرىپ، اپپاق قار ۇستىنە شوڭقيىپ وتىرا بەرە، بولات تۇمسىعىمدى كوككە سوزىپ، وكسىتە تولعاپ، قاتارىنان بەس مارتە قايىرىپ، اڭىراي ۇلىپ الدىم. الدەنەدەن وتكەنىن، كەلمەسكە كەتكەنىن كامىل سەزىنەم، ءبىراق بار ءۇمىتىم كەسىلمەگەن. الدەقايدا ساتىر ەتىپ، سۋىلداي كۇتىرلەپ، كوشكىن باستالدى. ءتاۋبا! مەنىڭ زارلى تىلەگىم كوك ءتاڭىرىنىڭ دارگەيىنە جەتىپتى. قۇلاعى اشىق ەكەن.

ەندىگى جول – ىلدي ەدى. ەلسىز ەمەس سياقتى. ءبىراق تۇگەندەۋگە مۇرشا جوق سياقتى. مەجەلى جەرگە ءتۇن اۋماي جەتۋىم كەروەك سياقتى.

مىنە! اي استىندا جارقىراپ جاتقان اق وزەن. ورحان! ەكى ءوڭىرىن جاپقان قالىڭ  توعايدان تۇگەلگە جۋىق ارىلىپتى. كەنەرەسى كەمىسە دە، ەجەلگى كوركى قالپىندا، ايدىنى اسەم، سۋى سۇلۋ. باعزىداعى ورتالىق جازىققا كىرە بەرىستە، وزەننىڭ سول جاق قاباعىنا ازعانا ايالدادىم. شوپتەسىن، تۇيەتايلى جاردان قيالاي ءتۇسىپ، ءۇنسىز عانا، سىرعي اعىپ جاتقان وزەننىڭ قيىرشىق، قوڭىرجاي تاستى جاعاسىن جيەكتەي باسىپ، سالقىن سۋدى جالداي توقتادىم. ونە بويىم شىمىراپ تۇرىپ، ەتپەتتەي ەڭكەيىپ، بابا سۋىمنىڭ ءدامىن تاتتىم. بولماشى بالدىر ءيسى بار، بالداي ءتاتتى، كىرشىكسىز تازا سۋ. سول باياعى سۋ. تەرەڭىنە بويلاماسام دا، باۋىرىما جەتكەنشە جالداپ باردىم.  از-كەم تىنىس تاۋىپ، الدەنەنى ەسىمە تۇسىرە الماي، اجەپتاۋىر تۇردىم. سودان سوڭ تەپسەڭ جاعالاۋعا شىعىپ، ءدۇر سىلكىنىپ، كوك ۇستىندە اۋناپ-اۋناپ الدىم. قالىڭ شالعىن ەمەس، مايدا، تىقىر قۇرعاق. سىزى مول ءشوبى جۇتاڭ قوڭىر توپىراق. باياعى توپىراق. ءيا. قايدا كەتۋشى ەدى. بۇرىنعى توپرىق. ۋھ! سۋ – بۇرىنعى. توپىراق – بۇرىنعى. تايازىسا دا، توزسا دا، ءوز ورنىندا تۇر. ەل... ەل قايدا؟

...كوشپەلى قالا. كوشپەلى، سىڭسىعان، قالىڭ جۇرتتىڭ قاق ورتاسىندا – قارا جەرگە تامىر تارتىپ، نىق ورناعان ساۋلەتتى شاھار – ايبىندى تۇرىك ەلىنىڭ استاناسى بايتاعى – وردا بالىق! مىزعىماس ۇستىن، ماڭگىلىك ۇيتقى! 

جالپى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ اراسىنان فانتاس جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى وقىرمان قاۋىمدى تەز باۋرايدى. ولاردا ءبىر الەمنەن ەكىنشى الەمگە، ەكىنشىدەن ۇشىنشىگە اۋىسىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى بار. سونىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن تۋىندىلار وتە اسەرلى ءارى شارتتى رەفلەكستى جىلدام  وياتادى. ماسەلەن ۇلىبريتاندىق جازۋشى دجوان روۋليڭ «گارري پوتتەر مەن ءپالساپا تاس» كىتابى، نيكولاي گوگولدىڭ «ءولى جاندار» ت.ب شەتەلدىك تۋىندىگەرلەردىڭ شىعارمالارىن اتاۋعا بولادى. سولاردىڭ قاتارىندا وتاندىق قالامگەرلەردە ەشكىمنەن كەم تۇسپەيتىن بىرەگەي شىعارمالار دۇنيەگە اكەلگەن. بىزدەگى ورالحان بوكەي «اتاۋ كەرە»، اسقار التايدىڭ «كەنتاۆر» جانە مىسالداپ، تالدانىپ وتىرعان «جوقتاۋ» اڭگىمەسىن تىزىمگە قوسا الامىز.

م.ماعاۋين وسى اڭگىمەسىندە انىق ءبىر ارنا – ءبىرىنشى جاقتان بايانداۋ ارقىلى اۆتور ءبىزدىڭ ورتامىزدان، ياعني كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن تىلىسىم جاعدايعا ۇشىراپ، مۇلدە باسقا قاناتتى كوك بورىگە اينالۋى، سول ارقىلى بۇرىنعى ورتا عاسىرعا تاپ بولۋى، ول – وتكەن كۇنگە اتا-بابا ارۋاعىنا قۇرمەت تانىتىپ، قاستەرلى تاريحي شەجىرەمىزدىڭ كەم-كەتىگىن جوقتاي وتىرىپ، وقىرماندى تانىستىرۋعا تىرىسقانداي بولىپ سەزىلەدى.

قالامگەردىڭ تۇركى جۇرتىنىڭ جەرىنىڭ دارحاندىعىن تانىستىرۋدا، فولكلورداعى ساكرالدى ۇعىمداردى «ءتاڭىر»، «جوقتاۋ»، «كيە» ۇدايى قولدانعان. تۇپتەپ ايتقاندا، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءقادىرىن ءبىلىپ، ونىڭ سەمانتيكاسىن تۇسىنۋدە، اتالعان سارىندار ماڭىزدى سانالادى. ودلاي بولاتىنىنىڭ ءجونى مىنادا. اۆتور كوزقاراسى مەن كوك ءبورى كەيپىندە كوك اسپاندا شارلاتىپ وتىرا ەجەلگى تۇران دالانىڭ انا شەتى مەن مىنا شەتىنە ساپارلايدى. سول ارادا بۇرىنعى تۇركى حالىقتارىنىڭ باي فولكلورلىق مۇرالارىنان حابار بەرسە، ءبىر جاعىنان توپونيمدىك ادىستەر ارقىلى وزەن مەن تاۋ، جازىق پەن قىر، ءشول مەن شولەيت سىندى كونتينەنتتىك تاسىلدەردى نەگىزگە الادى. ءبىر قىزىعى وسى كەلتىرىلگەن سارىندار سيۋجەتتىڭ وسى ءبىر ماتىنىندە كورىنىس بەرىپ قانا قويمايدى. قايتا بارلىق اڭگىمەنىڭ ءون بويىنا ءار بەرىپ تۇرادى.

ءتاڭىر – تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىندە كوك اسپان، ەڭ جوعارى تىلسىم كۇش، قاستەرلى بولىپ سانالادى. دالىرەك ايتقاندا بارلىق نارسەنىڭ باستاۋى، جاراتۋشىسى ەسەبىندە سانالادى. بۇل سول ەجەلگى «تاڭىرلىك ءدىن»، «تاڭىرلىك سەنىمنەن» قالعان پايىم-تۇسىنىك. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ مازمۇندىق ءھام ماعىنالىق قاسيەتىن جويماعان بىردەن ءبىر كوزقاراس.     

جوقتاۋ – عۇرىپتىق فولكلور بويىنشا العاندا باقيلىق، قايتىس بولعان كىسىنى ازالاۋ ماقساتىندا ايتىلاتىن شەرلى، قايعىرۋ، قيماستىق ولەڭ رەتىندە تۇسىنىلەدى. ال، بۇل ارادا وتكەن تاريحتىڭ ەنشىسىندە ەسە كەتكەن، كەزەڭدەردى، ىشتەگى ساعىنىش پەن اتتەگەن-اي دەيتىن ۋاقىتقا جوقتاۋ ماقسۇتىندا ايتىلىپ تۇر. سول سەبەپتەن اۆتور، جوعارىدا كەلتىرىلگەن امال-شارعىلارمەن ءبىرقاتار كونە شەجىرەنى اڭداتقان.

كيە – حالىقتىق دۇنيەتانىم مەن پايىم تۇسىنىككە سالىپ قاراعاندا قاستەرلى، ءبىر زاتتى نەمەسە قۇبىلىستىڭ ءقادىرى جوعارى، وعان قىساستىق جاساۋعا بولمايدى، سولاي جاسان ادامعا زارار بەرەدى، سوندىقتان قاسيەتتى دەپ ۇعىنىلاتىن، ماعىناسى تىم تەرەڭ ءسوز. بۇندا اۆتور اتا-بابا ارۋاعىن، تۇركى توپراعىن، تاۋلارىن، تاستارىن وزەندەرى مەن كولدەرىن كيەلى تۇتقان.  

ماتىندە كوبىنە تۇسپالداپ، بىرنارسەنى مەگزەپ جەتكىزۋ ءتاسىلى قولدانىلا بەرمەگەن. كەرىسىنشە مۇندا قيال-عاجايىپ «كوككە سامعاۋ»، «كوككە ۇشۋ» سىندى فولكلورلىق سارىندار ءجيى ۇشىراسادى. ءبىر تاراپتان بۇل دا وتە جاقسى ءادىس. سەبەبى، ميفوپەتيكالىق تاسىلدەر شىعارمانى كۇشەيتىپ، كەيبىر وقيعالاردى زورايتىپ، اسەرلەندىرگەن.

ءبىراق مەنىڭ ۋاقىتىم تاپشى. باسىما تۇسكەن باقىتسىزدىقتى تولىق بايىپتاپ بولعام جوق. اسىقپاسام دا، اۋىر اياق، جەدەل جۇرىسپەن، سىرتقا شىقتىم. استانا جۇرتىمنىڭ الىپ سۇيەگىن – ەركىن زامان وتكەرگەن، قىزىقتى داۋرەن سۇرگەن اتا مەكەنىمدى، باسىنان قۇتى كوشكەن، جەرمەن جەكسەن بولعان قايران وردا-بالىقتى ءۇش اينالدىم. «ەلدى حالىق ەدىم – ەلىم قانە؟ قاعاندى حالىق ەدىم – قاعانىم قانە؟ – دەپ، كوكرەگىم قارىس ايرىلا، زار تۇتتىم. «وتكەن ەلىمدى قايدان تابام؟ ولگەن قاعانىمدى قالاي تىرىلتەم؟ كىمگە ءىسىمدى بەرەم؟ ەندىگى تىرلىكتە نە ءمان بار؟! ەندىگى ءومىردىڭ قاجەتى قانشا؟»

...وشپەس تاڭبا، ولمەس ۇران. سامۇرىق ءبورى! ءبىرى–باتىسقا، ءبىرى–شىعىسقا قاراپ ايبات شەككەن قوس كيەنىڭ سول جاق سىڭارى. ءبىر زامانداعى كۇش-قۋات تەپسىنىپ تۇر، ايدىن سالتاناتى سول قالپىندا... الدىڭعى سيراعى توبىقتان سىنعان، ارتقى، بۇلشىقتى جىلىك، شەڭگەلدىڭ تۇياعى عانا قالعان، بەدەرلى سۇر تاس. جانسىز، قيمىلسىز. سىڭارىنان ايرىلعان قۇتى اۋعان جارتى كيە.

ءبىر زامانداعى قوس كيەنىڭ ارالىق باۋىرىنداعى، توبەسى ۇشكىل، بەتى جايپاق تاقتاعا ەجەلگى شىرشا جازۋمەن بەدەرلەنگەن دۇعانىڭ استىڭعى بولىگى جوق، وڭ جاقتاعى باستاۋى جانە كەتىلگەن. ۇڭىلە قاراعاندا: كوك ءتاڭىرى، تۇرىك دەگەن ءۇشاق ءسوزدىڭ سۇلباسىن اجىراتتىم.

كوك – قۇلادى، ءتاڭىرى – تاستاپ كەتتى، تۇرىكتىڭ باعى تايدى».

ماتىندەگى ەڭ ءجيى قولدانىلعان فولكلورلىق سارىن، ول – «كيە». كيە جونىندە كوپتەگەن فولكلورتانۋشى عالىمدار ءا.قوڭىراتبايەۆ، ە.تۇرسىنوۆ، س.قاسقاباسوۆ، ش.ىبىرايەۆ، ەتنوگرافيا زەرتتەۋشىلەرى ح.ارعىنبايەۆ، ا.سەيدىمبەك تاعىدا باسقا عالىمدار ءبىرقاتار تۇسىنىكتەمەلەر قالدىرعان. ءبارىنىڭ ءتۇبىن زەردەلەي كەلگەندەگى ءبىر توقتام – حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىنە، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنداعى ۇستاناتىن ىرىم-تيىمدارىنا، تۇتىناتىن نارسەلەرىنە، اينالاداعى تابيعاتىنا ت.س.س ۇعىمدارىنا قاراتا ايتىلعان. مۇنىڭ ءبارى اينالىپ تىرەلگەندە حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ قاينار كوزى ناق سول زەرتتەلىپ وتىرعان جۇرتتىڭ ادەبىنە، تاعىلىمى مەن تاربيەسىنە سوعارى ءسوزسىز. 

قازاق ۇرپاق تاربيەسىن بولاشاقپەن ۇشتاستىرعان

حالىقتىق دۇنيەتانىمداعى تاعىلىم مەن تاربيە كونسەپتىسىن ءدال وسى ماتىننەن كورەمىز. اۆتوردىڭ قيالى – شەكسىز، كوپتەگەن ورتا مەن جەرلەردى سامعاپ ءجۇرىپ، بيىك جارتاس، كيە قونعان تاستىڭ سۇباسىن بايقايدى. وسى سۇلبادان باياعى باتىر بابالاردىڭ ءور رۋحىن، قايسارلىعى، بارلىعىن اڭعارتادى. ونىڭ قيالىنىڭ جەمىسىندە ءبىرقانشا ويلار جاتىر.

ءبىر جاعىنان سارالاپ قاراعاندا، اۆتوردىڭ ميفوپوەتيكالىق ادىستەردى پايدالانۋى، فولكلورداعى ميف، اڭىز، حيكايات، ەرتەگى جانرلارىندا ۇنەمى كەزدەسەتىن سيۋجەتتىك ەلەمەنتتەرگە ۇقسايدى. ول جانرلاردا وقيعالار شىتىرمان، قيال-عاجايىپ اسپەكتىلەر ناتيجەسىندە ورىلەدى. ءبىر الەمنەن ەكىنشى الەمگە، ەكىنشىدەن باسقا زامانعا تاپ بولۋ اتالعان جانرلارعا ءتان قاسيەت. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ وبەكتىمىز ولارعا قاراعاندا اناعۇرلىم سالماقتى.

قازاق حالىنىڭ تاريحىندا كوپتەگەن ءبىز بىلە بەرمەيتىن، ءالى سىرى اشىلماعان، بارشا جۇرتقا بەيمالىم، ءالى دە بولسا ونشا زەرتتەلمەگەن تاقىرىپتار بار. اۆتور ءبىر قاراعاندا وسىناۋ، كومكەرىلىپ جاتقان، اشىلا قويماعان كوشپەندىلەر ارىسى ساق پەن عۇندارعا بارىپ جەتەتىن، كونە شەجىرەنى وقىرمان قاۋىمعا، قيال، فانتاستيكالىق ادىستەرگە ەنۋ ارقىلى ءبىراز جايتتان حابار بەردى. «كوك ءبورىنىڭ» الىس ايشىقتى جەرلەردى شارلاپ، قازاق تاريحىنىڭ ارعى نەگىزدەرى تۇركىنىڭ قۋاتتى يمپەريا ەكەندىگىن، رۋحانيات پەن مادەنيەتتىڭ باستاۋى، اسكەري ونەر دامىعاندىعىن اڭعارتادى. سونداي-اق ول كەزەڭدەردە دە بيىك مۇنارالى قالالار، ساۋلەتى كەلىسكەن شاھارلار، وركينەتتىڭ كوشىن باستاعان قول-ونەر، ساۋدا ساتتىق، الىس-بەرىس، جىبەك جولىنىڭ تورابىنداعى ەلدەردىڭ ءبىرى، شايىرلار مەن اقىنداردى دۇنيەگە اكەلگەن، استرونوميا، گەومەتريا، ماتەماتيكا، ادەبيەت، تاريح، فيلوسوفيا دامىعان ءىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ورداسىنا اينالعان قارۋلى، قاجىرلى دەرجاۆا بولعان. اينالاسىنداعى كورشىلەر، الىس-جاقىن مەملەكەتتەر ساناساتىن، ءدىنى مەن ءدىلى قاتار قارىشتاپ ىلگەرىلەگەن، حالقى رۋحانياتقا باي، ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن تۇركى ەلىنىڭ عۇمىر كەشكەنىن، ايداي الەمگە، «كوك ءبورىداي» ايبات شەككەنىن جانە وسىنداي ۇلى حالىقتىڭ، ۇلى ەلدىڭ، ۇلى دەرجاۆانىڭ، ۇلى يمپەريانىڭ زاڭدى جالعاسى، تىكەلەي ۇرپاعى دالالىقتار، مىنا سىزدەر مەن بىزدەر، بۇگىنگى قازاق ميللەتى دەگەندى اۆتور مەگزەگەن.  

ناقتىراق ايتقاندا حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ باستاۋ قايدا دەگەندە؟ وسى اتالعان جاۋاپتارعا قوسا، مادەنيەتتەر الماسۋىن اتايمىز. وركەنيەتتىڭ قۇلاشتاپ قانات جايۋى، دۇنيەجۇزىندەگى وزىق دامىعان ەل بولۋعا ۇمتىلۋ، ولاردىڭ سوڭىندە ەمەس، قايتا الدىڭعى قاتارىندا بولۋعا تالپىنۋ ءاربىر مەملەكەت ءۇشىن قالىپتى تەندەنسيا. ءبىراق مادەنيەتتىڭ ەۆاليۋسياعا ۇشىراۋى، باستاپقى قالپىنان باعدارسىزدىققا ۇشىراۋى وتە ءقاۋىپتى سانالادى. بۇل كەسەلمەن كوپتەگەن ەلدەر ارپالىسىپ، ءوز ەتنو-مادەنيەتىن، ەتنو-پەداگوگيكاسىن جوعالتىپ الماۋدى قالايدى. جاھاندانۋ پروسەسىنىڭ تىم جىلدام ءجۇرۋى ادامزات بالاسىن ۇلتتىق كودىنان ايىرۋدى كوكسەگەنى. ال وسى پروسەس وسىلاي جالعاسا بەرسە، ءاربىر ۇلت – ۇلت بولۋدان، ەتنوس-ەتنوس بولىپ تىرشىلىك قىلۋدان قالادى. سونىڭ ءۇشىن  بىزگە ادەبيەتتى، ەتنو-پسيحولوگيانى، ەتنو-پەداگوگيكانى، ەتنوگرافيا مەن فولكلوردى، تاريحتى قايتا قالىپتاستىرىپ، ءارقايىسسىن ءوز تۇعىرىنا قوندىرعان ابزال ەكەندىگىن اۆتور تۇسپالدايدى. 

كسرو ۋاقىتىندا قازاق حالقى وسى اتالعان ۇلتتىق كودىمىزدان تامىر ءۇزىپ، ءوز شەجىرەمىزدەن ءوزىمىز جيرەنەتىن جاعدايعا جەتتىك. سوسياليزم اتا-دىڭگەكتەن ايىرىپ، وزگە يدەيالار توڭىرەگىندە توپتاستىردى. بۇل سول كەزدەگى سولاقاي ساياساتتىڭ اسەرى. حالىق اراسىندا «تولعان ەل – تاريحىن تاسپەن جازادى، توزعان ەل – تاريحىن جاسپەن جازادى» دەپ ايتىلعان استارلى اقيقي ءسوز كەزىگەدى. راسىندا، ءبىر حالىق ەكىنشى ءبىر حالىقتىڭ وكتەمدىگىنەن، ءسىڭىسىپ، ءوز تاريحىنان، مادەنيەتىنەن، ادەبيەتىنەن ايرىلىۋ فاكتىلەرى عالامدا تولىپ جاتىر. سوندىقتان، جويىلىپ، جاھاندانۋدىڭ جەتەگىندە كەتپەي، قايتا ءوز داڭعىلىمىزدىڭ قايدا بولاتىنىن كورسەتىپ بەرگەن اۆتور  – اڭگىمەنى  تەكتەن-تەككە «جوقتاۋ» دەپ قويماعان. اربىردەن، تاريحتىڭ بەلىندە ەنشىسى كەتكەن حالىق ەندىگى جەردە، ءوز ايبىنىن دالەلدەپ، ابىرويدى اسقاق ۇستاۋى قاجەتتىگىن ايتادى.  

الاش الىپتارى

ا.بايتۇرسىن ۇلى، ءا.بوكەيحانوۆتار ماسكەۋدە 1926 جىلى «مىڭ ءبىر ماقال، جيىرما ءۇش جوقتاۋ» اتتى كىتاپ قۇراستىرىپتى. سونىڭ ىشندە كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر مەن جازۋشىلار، جالپى ىزدەنۋشى عالىمدار، استار مەن مازمۇنعا باي ەڭبەكتى قاجەتتەرىنە جاراتادى دەگەن نيەتپەن جازعاندىعىن ايتادى. كىتاپتا: «ءمانىسى كوبىرەك قازاق تاريحىنا ءتيىستى بولسادا، ءتىلىن ۇيرەنۋ، تەكسەرۋ، پايدالانۋ وسى زامان جاستارى ءۇشىن دە قاجەت جۇمىس»  دەلىنگەن. راسىندا، ءبىر قوعامنىڭ جاستارىنىڭ تاربەسى، قالا بەردى حالىقتىڭ تاعىلىمى ەكى ۇداي كۇن كەشۋ، قاسىرەتتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى. م.ءماعاۋيننىڭ تۇپكى ويلارىنىڭ ءبىرى حالىقتىڭ ورەسىنىڭ دارەجەسىن تومەندەتپەۋ، قايتا قوعامنىڭ العا ىلگەرىلەۋىن جىلدامداتۋ، ءبىراق ءوز دىڭگەگىن اجىراماۋ ەكەندىگىن ايتادى.

دانا ويشىلداردىڭ فيلوسوفيالىق پايىمداۋلارىنا سۇيەنگەدە ءبىر قاعيدات ايقىندالادى. ول حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ رۋحاني ازعىندىققا تۇسپەۋى. ەل اراسىندا، «اشىنعاننان ءتىل شىعادى، اشىققاننان قول شىعادى» دەپ جاي تامسىلدەنبەگەن. دۇنيەجۇزىنىڭ شەجىرەلىك تاريحىندا، ءوز تامىرىنا بالتا شاپقاندار ۇلتسىزدانۋعا تىكەلەي جول سالعاندارمەن بارا-بار. اۆتور «جوقتاۋ» اڭگىمەسى ارقىلى قالىڭ كوپشىلىك اۋديتورياعا وسىنداي زوبالاڭداردان اۋلاق جۇرۋگە، بوي الدىرماۋعا شاقىرادى.

جازۋشى قوعامداعى ورىن الىپ وتىرعان ولقىلىقتاردى بايقاعاندىقتان نەمەسە تاريحتىڭ الىدە بولسا زەرتتەۋ نىساناسىنا ىلىنبەي تۇرعان وقيعالاردى سۋرەتتەۋدە ميفولوگيالىق، ميفوپوەتيكالىق تاسىلدەرگە سالىپ، تۇران دالانىڭ ءاربىر قيىرىن، ءاربىر تاۋىن، تاسىن، نۋلى ورمانىن سيپاتتاي كەلە جازيرا دالاعا ەتنوگرافيالىق جانە فولكلورلىق سارىنداردى پايدالانا بايانداعان. اۆتور سۋرەتتەگەن ءتۇرلى قۇبىلىستار مەن جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ تۇپكى پوزيسياسى، تۇپكى ءپرينسيپى، تۇپكى وي ادەبي جادىگەرلەرىمىزدىڭ مولدىعىنان حابار ەتەدى.

 «جوقتاۋ» اڭگىمەسىنىڭ ءون بويىندا بويىندا  ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن بىرنەشە عىلىمنىڭ باستاۋلارىن اڭعارامىز. ولار:

• قۇندى فولكلورلىق جاۋھار؛


• ۇلتتىق باي ەتنوگرافيا؛


• ۇلتتىق تاريح كوزدەرى؛


• فيلوسوفيالىق ويلار شوعىرى ت.ب باياندالعان.

قۇندى  فولكلورلىق جاۋھار. قازاقتىڭ فولكلورلىق مۇرالارىنىڭ ىشىندەگى كىسى دۇنيە سالعاندا، جەسىرى، ءىنىسى، اعاسى، تۋىسى، جاقىن جوراسى ت.ب ول ادامدى «جوقتاپ» ارناي ازالاما ايتاتىن بولعان. جوقتاۋدىڭ تۇرلەرىنە «اكەم-اي»، «باۋرىم-اي»، «قۇداي قوسقان قوساعىم-اي»، سىندى سارىندار بولىپ كەلەدى. حالقىمىزدىڭ شەجىرەسىندە ەلدەن ەل ايرىلعان، ارۋانادان بوتا ايرىلعان ناۋبەتتى جىلارى «ەلىم-اي» جىرى تۋعان. سوندىقتان جوقتاۋدى جوقتاۋعا ءجاي قاراماعان. ال اۆتور وسىنداي جاعداياتتاردى حالىقتىڭ دۇنيەتانىمىمەن بايلانىستىرعان.

ۇلتتىق باي ەتنوگرافيا. ءبىزدڭ ەتنوگرافيالىق جادىگەرلەرىمىز وتە باي. ونداعى قۇندىلىقتار قازاق حالقىنىڭ وزگەلەردەن كەم تۇسپەيدى. اۆتور – اڭگىمەدە ەتنوگرافيالىق دەرەكتەمەلەردى كەلتىرە وتىرا، ءبىزدىڭ ەجەلدەن كەلەجاتقان رۋلىق، تايپالىق كەزەڭدەردەن بەرگى ءوزىمىزىدڭ حالىقتىق قۇرىلىم بولعانىن، قوعامدىق دارەجەدە توپتاسىپ، اۋىزبىرلىكتە عۇمىر كەشكەندىگىمىزدى ايشىقتايتىن دەتالدار قوسقان. شىنىندا، سوسياليزم بەلەم العان زاماتتا، مۇندايدى ايتۋ نە اتۋ جازاسىنا، نە ايداۋعا دۋشار ەتەتىن. دەسەكتە، عىلىمنىڭ قازبايتىن قۇدىعى، المايتىن اسۋى جوقتىعى سول كەزدەردە دە بايقالدى. ونىڭ الدىنداعى الەمگە ايگىلى ەتنوگراف ا.ي.ليەۆشين، پ.ن.رىچكوۆ، ن.ا.اريستوۆ ت.س.س. سىندى عالىمداردار ءبىزدىڭ حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ كەڭدىگى جونىندە ءبىرقانشا عىلىمي ەڭبەك، عىلىمي ماقالا جازعان. وتاندىق ەتنوگرافيا عىلىمىندا تاعىلىمدىق-تاربيەنىڭ قاستەرلىگى، تىرشىلىگىمىزدە الار ورنى جايىندا ءا.ح.مارعۇلان، ح.ا.ارعىنبايەۆ، م.س.مۇقانوۆ، ءو.جانىبەكوۆ سياقتى ايگىلى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ كىتاپتارىنان بىلەمىز. م.ءماعاۋيننىڭ دە وسى سالادا حابارى بار، ءارى وزىدە ءبىرقاتار شىعارمالارىنا ەتنوگرافيا عىلىمىن كىرىستىرگەن.

ۇلتتىق تاريح كوزدەرى. تاريح – ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتپەۋگە ءتيىس گۋماندىق ءارى قوعامدىق عىلىم سالاسى. وتكەن حح عاسىردا تاريحاتتى ايتۋعا سەنزۋرا قاتتى اسەر بەرگەنىمەن، تاريحشى ە.بەكماحانوۆ حIح عاسىرداعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستى، قازاق دالاسىنداعى وتارشىلدىق ەگزگىگە قارسى، نارازىلىقتى زەرتتەدى. ۇلتتىق تاريح كوزدەرىن اشۋدا ىرگەلى ەڭبەكتەر قالدىرعان، ءارى الدىڭعى بۋىننىڭ ءىزباسارلارى م.ءى.قوزىبايەۆ، و.سۇماعۇل ۇلى، ز.قينايات ۇلى، م.قويگەلدى، ج.ارتىقبايەۆ، د.ءقىدىرالى سىندى زەرتتەۋشى-عالىمدار قازاق تاريحىن تالداپ، ساراپتاپ، ودان ارى ىلگەرىلەتۋدە. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ىشىنەن ءى.ەسەنبەرلين، ءا.ءالىمجانوۆ، ءا.كەكىلبايەۆ، م.ماعاۋيندەر تاريحي تاقىرىپتارعا قاتىستى شىعارمالار جازدى. ۇلتتىق تاريح كوزدەرىن زەرتتەۋدە ورسان زور ەڭبەك ءسىڭىردى.

فيلوسوفيالىق ويلار شوعىرى. فيلوسوفيا – قوعامدىق عىلىم سالالارىنىڭ ىشىندەگى ادام جانىن، تۇلعانىڭ بولمىسىن زەرتتەيتىن، جازۋشى قاجەتتى دەتالدەردى بەرەتىن ەڭ قاجەتتى ءىلىم. بۇلاي دەيتىنىمىز تۋىندىگەردىڭ «جوقتاۋى» ناقتى ءبىر ماتەرياليستىك دۇنيەنىڭ سوڭىنان قۋمايدى، قايتا رۋحاني، ىشكى ارگۋمەنتتەردى قوزعاي وتىرىپ، كەرەكتى باعىتقا سىلتەمە ۇسىنادى. ءبىر قىزىعى بۇرىن ەش جەردە ايتىلىپ، ەشبىر ورتادا كوپ كوتەرىلە بەرمەيتىن پروبلەماتيكاعا فيلوسوفيا دەن قويادى. وتكەندى قوزعايدى، شىندىقتىڭ ادەبيەتتە، ونىڭ ىشىندە شىعارمالاردا قويۋلانا تۇسۋىنە اسەر ەتەدى. وسى اتالعان پايىمدار مەن تۇجىرىمداردى ەلىمىزدىڭ كورنەكتى فيلوسوفتارى س.ج.كەنجەبايەۆ، ءا.نىسانبايەۆ، ج.ەرعالييەۆ، ا.ايتالى سىندى ت.ب عالىمدار ەڭبەگىنەن بىلەمىز.

كەيقاۋستىڭ «قابۋسناما»  اتتى ءپالسافالىق كىتابىندا جوعارىدا كوتەرىلگەن تاقىرىپتاردى تارقاتا تۇسەدى. ءبىر قاراعاندا ۇلى گيلانشاھقا قاراتا ايتىلعانداي كورىنگەنىمەن، ءتۇبى كۇللى ادامزات بالاسىن ىزگىلىك پەن پاراسات، ادالدىق پەن اقيقاتقا ۇندەيدى. تىم ەرتەدە جازىلعان وسىنشاما تاعىلىمدىق-تاربيەلىك ماقساتتا جازىلعان وسيەتناما بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپادى. ۋاقىت سىرعىپ، جىلدار جىلجىپ، عاسىرلار الماسقان سايىن سۋ تۇبىندە جاتقان مارجانداي جارقىراي تۇسۋدە. ءاربىر وقيعا مەن مىسالدار، وزدەرى كورگەن بىلگەن، ەستىگەن، اقىر سوڭىندا، وي-قورىتىندىلاردان شىعادى. ءبىزدىڭ تۇركى حالىقتارىمەن ىرگەلەس، ارالاس-قۇرالاس جاتقان پارسى-اراب شايىرلارى، ءدىلمارلارى تاپسىرلەپ قالدىرىپ كەتكەن، عۇمىرلىق ءنار، تۇجىرىمداردى ورتا عاسىرلىق تۇركىنىڭ اقىن-ويشىلدارى احمەت يگۋنەكەي، قوجا احمەت ياساۋي، ءجۇسىپ بالاساعۇني، سۇلەيمەن باقىرعاني سىندى ت.ب ايتقان، قۋاتتاعان. قاي ىستە ادام بالاسى ابزالدىققا، تۋرالىققا جەتەدى، قانداي قامىق ارەكەتكە بارار بولسا، وپىق جەيدى، مىنەكەي وسىنداي بەرەرى مول قاسيەتتەردى تىزبەكتەپ ايتقان.

تۇركى حالىقتارىنىڭ ونەگەلىك-وسيەتكە تولى پايىم-پاراساتى، ىرگەلەس ەلدەردىڭ جازارلارىنىڭ ويلارىمەن الماسقانى بايقالادى. اۆتور «جوقتاۋ» اڭگىمەسىندە كوك ءبورى كەيپىنە ەنىپ، كوك اسپان مەن جەردى شارلاپ، ءبىرقانشا تەرەڭ مازمۇندى تاريحتى، حالقىمىزدىڭ وتكەنىنە ساپارلاۋى الگىندەگى «قابۋسنامادا» كەلتىرىلگەن مىسالدارمەن ۇندەسەدى. بايىپتاپ قاراعاندا، ءاربىر ايتىلعان ويلار، تۇجىرىمدار، ەشقاشان تەككە تامسىلدەنبەسى ايقىن.

امبيسيا – حالىقتىق دۇنەتانىمدى جەتكىزۋدە، ونىڭ جالپى ادامزات اراسىنا سىڭدىرۋدە باستى قۇرال. نەگە دەسەڭىز؟ تەگىندە، وسىنشاما تاريحى، الىپ شەجىرەنى، باي مۇرانى ارقالاعان قازاق ەلى، اتا-بابا اماناتى الدىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىككە يە ەكەندىگىن كورەمىز. وزىنە دەيىنگى، بۇگىنگى كۇنگە شەيىنگى جيناقتالعان كيەلى ادەبي جاۋھارلار، قالتارىستا قالماس ءۇشىن، اۆتور ءبىراز وتكەن دۇنەمىزدى وقىرمان قاۋىمعا  تەرەڭدەتىپ تانىستىرىپ، ءبىزدىڭ وزگەلەرمەن تەرەزەمىزدىڭ تەڭدىگىن سەزدىرەدى. 

قالامگەر «جوقتاۋ» اڭگىمەسىنىڭ سيۋجەتتى كورىنىستەرى مەن ءارى ميفوپوەتيكالىق تاسىلدەردى نەگىزگە الا وتىرىپ،  قالىڭ وقىرمان اۋديتورياسىنا  كەلەسىدەي وي قالدىرادى:

        * اتا-بابا اماناتى

        * نانىم-سەنىمدەر شوعىرى.

اتا-بابا اماناتى. اۆتور كوك ءبىرىسىنىڭ تابانى تيمەيتىن، باسپايتىن تاۋى جوق. ويتكەنى مۇندا تەك ەتنو-فولكلورلىق سارىندار كورىنىس بەرىپ قانا قويمايدى. تەك وسىلاي دەيتىن بولساق جاڭىلىسامىز. سوندىقتان مۇندا تۇتاس داۋىرلەردەگى شەجىرەلى، شەرلى وقيعالار سويلەيدى.  ەڭ ءبىرىنشى سول كەزەڭدەردەگى حالىقتىق دۇنيەتانىمدى انىق بايقاۋعا بولادى. ءاربىر رۋ-تايپالار، وداقتار، بىرلەستىكتەر، اربىردەن تۇتاس تۇركى ەلى «كيەنىڭ قاسيەتىن»، «وبالدىڭ تاۋقىمەتىن»، «ساۋاپتىڭ ءقادىرىن» ۇعىنعان. سونىمەن قاتار، وسىنداي الپاۋىت، تاريحقا، مادەنيەتكە، ادەبيەتكە، ەتنوگرافيا مەن فولكلورعا، ەتنو-پسيحولوگيا مەن ەتنو-پەداگوگيكاعا ت.س.س قۇندى جادىگەرلەر بىزدە مول ەكەندىگىنە كوز جەتەدى.

نانىم-سەنىمدەر شوعىرى. فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ عۇرىپتىق فولكلور جانرىنا كىرەتىن نانىم-سەنىم سان عاسىرلار بوي تۇرمىس سالتىمىزدىڭ اجىراماس بولشەگى ىسپەتتى قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. قالامگەردىڭ ءارقاشان وسى جانردى، ءوز اڭگىمەلەرىندە كىرىستىرىپ، كوركەمدەۋىش قۇرال رەتىندە پايدالانۋى، ول – تىكەلەي شىعارمانىڭ لوگيكالىق ورەسىنىڭ جوعارىلىعىنا جانە وقۋشىنىڭ زەرەسىنە سىلكىنىس تۋدىرۋدا ۇلكەن ءرول وينايدى. سول سەبەپتىدە ءاربىر ايتىلىپ جاتقان سيۋجەتتىك دەتالدار ءجون-جوسىعى مەن قولدانىلۋ ماقساتىندا، اۆتور وقيعالاردىڭ رەتتىلىك قاعيداسىن ساقتاعان. بۇل دەگەنىمىز – ءبىر وقيعا، ەكىنشى ءبىر سيۋجەتكە ىڭعاي بىلدىرەدى. ياعني، مۇندا قاراما-قايشى، رەتسىزدىك،  وقيعا ىشىندەگى ويلاردىڭ ءبولىنىپ قالۋ فاكتورى جوق. بالكىم، جازۋشى وسىنداي دەتالدارعا زەر سالعاندىعىنان، ءساتتى تۋىندى دۇنيەگە كەلگەن دەۋگە ابدەن نەگىز بار.

لو سزى «ليدەردىڭ داوسى» [69] كىتابىندا حالىقتىق دۇنەتانىمنىڭ اۋقىمىن كەڭىنەن جەتكىزۋدەگى باستى قاعيداتتاردى سانامالاي كەلە، ءبارىنىڭ وزەگى تاربيەگە تىرەلەتىنىن باياندايدى. اسپان استى ەلىنىڭ اقىلمانى دۇنيەدەگى زاتتاردىڭ ءبارى قاراما-قايشىلىقتان تۇراتىنىن جانە وسىنداي پرينسيپتەر ليدەردىڭ العى-شارتتارىنا اينالۋ كەرەكتىگىن مەڭزەيدى. بىزدەر وسى ايتىلعانداردى پاراسات قالىبىنا سالىپ، ولشەم بىرلىكتەردى ەسەپتەپ، كەلتىرىلگەن قاسيەتتەر  جازۋشىنىڭ ۇستانىمدارىنان بايقالۋ قاجەتتىگىن اڭدايمىز. ءسوزى ناق، قاداۋ-قاداۋ، جەتەر جەرىنە جەتكىلىكتى ەتۋدە اۆتور دۇنيەجۇزىنىڭ ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن باسشىلققا الىپ، تاريحي شىعارمالار تۋدىرعانى بايقالادى. 

«جوقتاۋ» اڭگىمەسىن اۆتور: «ۋا اراۋاق»، «كوك اسپان»، «قارا جەر»، سياقتى فولكلورلىق سارىنداردى پايدالانا كەلە وقيعانى شەرلى مۇڭ مەن وتكەندى ساعىنۋ، ساعىم كەزدەرگە كوز جۇگىرتۋدى سانامالاپ، قويناۋى تەرەڭ تاريحتىڭ الدىندا، كونە تۇركىنىڭ  بۇگىنگى زاڭدى مۇراگەر ۇرپاقتارى قازاق ەلىنىڭ  الپاۋىت امانات ارقالايتىنىن ۇقتىرادى. سونىمەن قاتار، اماناتقا قيانات جاساۋدىڭ استە بولمايتىنىن اڭعارتادى. جانە دە مەرزىمى مىڭ جىلدىقتاردى القىمدايتىن ريم يمپەرياسىنىڭ، ەۋروپاداعى ەڭ ءىرى گرەكتەر، اعىلشىندار، فرانسۋزدار سىقىلدى باي شەجىرە بىزدە دە بولعانىن اۆتور ويعا ورالتادى.

قازاق – تاريح ساحناسىندا التىن قىلىشتاي ويناعان ساقتىڭ، ەۋروپا مەن ازيا ماتەريگىن ۋىسىندا ۇستاعان عۇنداردىڭ، سولاردىڭ جالعاسى كونە تۇركى يمپەرياسىنىڭ، وزىندىك سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، سارا-جولى قالىپتاسقان، يران باعى ورناعان التىن وردا مەن اق وردا حاندىقتارىنىڭ قارا شاڭىراقتا قالعان ءتول مۇراگەرى، ميراسقورى – قازاق. اۆتوردىڭ ءاردايىم شىعارمالارىنىڭ باسىنان اياق وسى اتالعان تۇجىرىمداردى كەلتىرۋى، ءوزىنىڭ كوزدەگەن وبەكتىسىنە جەتە بىلگەندىگى دەپ بىلەمىز. ول كوزدەگەندەرى، ەندىگى جەردە ەشكىمنەن قىمسىنباي، ەشبىر جەردە تاسادا قالماي، ءبىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ جاۋھارلارىنىڭ الدە دە اشىلماي جاتقان سىرلارى بارىن جانە دە وسكەلەڭ ۇرپاق ونى  الەمدىك ارەناعا شىعاراتىنىنا سەنىم بىلدىرەدى.

م.ءماعاۋيننىڭ «جوقتاۋ» اڭگىمەسىندە ءبىرقانشا ەتنوگرافيالىق  فولكلورلىق سارىنداردى، ونىڭ سىرتىندا حالىقتىق دۇنيەتانىمداعى، ارعى شەتىندەگى قازاقى ۇعىمداعى تاعىلىمدىق-تاربيەلىك مانگە يە «وبال»، «ساۋاپ»، «كيە» ت.ب تۇسىنىكتەردىڭ استارى قانشالىقتى تەرەڭ بولسا، سونداي-اق وقيعالار ىشىندە تۇسپالدانىپ تۇراتىن جەتى سانىنىڭ سەمانتيكاسىنا از-كەم توقتالۋدى ءجون كوردىك.

ەۋروپا، قالا بەردى يسپان تىلدەس حالىقتاردىڭ ايگىلى جازۋشىسى بالتاسار گراسيان «اقىل قالتا» كىتابىنادا «ەجەلگىنىڭ جەتى داناسىمەن سالىستىرعاندا، قازىرگىنىڭ ءبىر دانىشپانىنان كوپ نارسە تالاپ ەتىلەدى جانە ءبىر كەزدەگى تۇتاس حالىقپەن دۇرىس قاتىناستا بولۋدان بۇگىنگى ءبىر اداممەن قالىپتى ارالاسۋ كوپ شەبەرلىكتى قاجەت ەتەدى» دەپتى.

حالىقتىق دۇنيەتانىمداعى «جەتى» نارسەگە كەلەسىدەي جىكتەۋ مەن تالداۋلار ۇسىنىلادى:

         - جەتى اتا:

         - جەتى دانا؛

         - جەتى قات جەر.

جەتى اتا.   قازاقتا بالا شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشىپ، ءتىل شىعىپ، ەس ءبىلىپ كەلە جاتقان كەزدە اۋەلگى ۇيرەتەتىن وزىنە دەيىنگى، قايدان شىعىپ، قالاي وربىگەنى تۋراسىندا ءسىڭدىرىلىپ، جاتتالاتىنى – جەتى اتا.  قاراپايىپ تىلمەن ايتىلعاندا، ادامنىڭ تەگى. حالىق اراسىندا، تەگىڭ كىم؟ دەپ تەككە سۋرالمايتىنى انىق. دەمەك، اركىم بىزدەر الگىندە ايتىپ كەتكەن، شىعۋ-تەگى دەگەن وسى. وسىدان كەيىن جۇرتىمىز بالا تاربيەسىنە كەلگەندە وتە مىقتى ىجداھاتتىلىقپەن قاراعادىعىن اڭعارامىز. جەتى اتا بۇل سەنىڭ – اتا-تەگىڭ، شىعۋ شەجىرەڭ، تامىرىڭ، دىڭگەگىڭ، نەگىزىڭ، جانە تاعى باسقا.

جەتى دانا. ولار: فالەس، پيتتاك، سولون، كلەوبۋل، پەرياندەر، حيلون، بيانت. كۇللى دۇنەجۇزىنە تانىمال جەتى دانا ويشىلداردىڭ ەسىمىن، تەگىس ەۋروپا بىلەدى. تەگىندە، عىلىم مەن ءبىلىمدى بويلارىنا جيناقتاعان، اقىلماندار، بار عۇمىرىن اينالانى، تابيعاتتى، تاريحاتتى، مادەنيەتتى، تاربيەنى، ونەگەنى ت.ب دۇنيەنىڭ قالىپتاستىرۋشى ىلىمدەردىڭ توڭىرەگىندە ويلاردى، بۇگىنگى كەزگە تۋرالاپ ايتقانداي كورىنەدى. اقىلمانداردىڭ ءاربىر كەلتىرگەن دايەكتەمەلەرىن اۆتوردىڭ پروزالارىنان كورۋ قيىن ەمەس-تى.

جەتى قات جەر. اۆتور شىعارمالارىندا ۇدايى بوي كورسەتىپ، قىلاڭ بەرەتىن فولكلورلىق سارىن دەۋگە بولادى. سوزبە-سوز كەلتىرىلە قويماسادا، شىعارمالار ىشىندە تۇسپالدانىپ كەدەسەدى. جەتى قات جەر كوبىنە ەسكىلىكتەن قالعان، كونەرگەن ارحايكالىق سوزدەي ەلەستەيدى. سولاي دا بولۋى بەك مۇمكىن. دەگەنمەن بۇنىڭ سيمۆوليكالىق ويى اۋىر. كىسى ەنكىنشى بىرەۋگە كەيىگەندە «جەتى قات جەر جۇتسىن سەنى» دەيدى. ياعني نارازىلىق، رەنجۋ ءتىپتى اسقاندا ماگيالىق فولكلورداعى قارعىسپەن بارا-بار. سوندىقتان اتالعان تىركەستى كوپ جاعدايدى قولدانا بەرمەيدى. ويتكەنى قازاق حالقى ءسوزدىڭ كيەسى بار دەپ سەنگەن.

جازۋشى شىعارمالارىنىڭ پروزالارىنىڭ نەگىزگى وبەكتىسى حالىقتىق دۇنيەتانىمدى بارشاعا تانىتۋ. تانىتىپ قانا قويماي، بارىنشا، وسكەلەڭ ءجاسوسپىرىم ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭدىرۋ بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ بويىندا وتانشىلدىق، داستۇرگە، تاريحقا، ادەبيەتكە، مادەنيەتكە دەگەن قۇشتارلىقتى وياتۋ باستى ماقسات ەكەنى اڭدالادى.

جارقىن بولاشاقتى شەجىرەنى سەنزىنگەن جان جالعايدى

ۋاقىتتىڭ زىرعۋىندا شەك جوق. ۋاقىت سۋداي سىرعىپ، ساعات ءوز باعىتىمەن ءجۇرىپ جاتىر. اتا-بابامىز قانشاما جەتىستىككە جەتسەڭ، ءبىر ءسات وتكەنگە زەر سال، كوز جۇگىرت دەپتى. قالاي كەرەمەت، تاۋىپ ايتىلعان دانا ءسوز دەسەڭىزشى. قازاق ەلىنىڭ ىلگەرىلەپ، وسىنشاما تاريحتى جالعاپ، قيىنشىلىقتى باستان وتكەرىپ كەلە جاتقانىنا قايران قالاسىز. ءبىر جاعىنان تاۋبە! بولاشاق ەلىمىزدىڭ قارىشتاپ دامۋىنا قۇرالسىن. الار اسۋىمىز الدا بولسىن دەمەكپىز.