مۇنى شارتتى تۇردە جەتى جۇلدىز دەپ وتىرمىز. ءقازىر استرونوميا عىلىمى ۇركەردىڭ ءۇش جۇزدەن استام نەمەسە ودان دا كوپ جۇلدىز شوعىرى ەكەنىن انىقتادى. كوزگە كورىنەتىن التاۋى دا نەمەسە جەتەۋى دە ۇلكەن-ۇلكەن كۇن ءتارىزدى جۇلدىزدار. سولاردىڭ ىشىندە سارعىش نۇر شاشاتىن كۇننەن بىرنەشە ەسە ۇلكەن جۇلدىز بار. ساقىلداعان سارى ايازدى قىستا تاس توبەگە شىعىپ، سارعىش نۇر شاشىپ جارقىرىپ تۇراتىن سول جۇلدىز ەكەن.
قازاق ەسەپشىلەرى كۇننىڭ تۇنگە قاتىستى ۇزارۋ، قىسقارۋ قۇبىلىستارىن ۇركەر توپ جۇلدىزىنا قاراپ ەسەپتەگەن. كۇن جەلتوقساندا – تورعاي ادىم، قاڭتاردا – قارعا ادىم، اقپاندا – ات ادىم ۇزارسا، شىلدەدە – ءشىل ادىم قىسقاراتىنىن انىقتاعان. قازاق كۇنتىزبەسىندە ۋاقىت ەسەبىنىڭ ۇركەر شوقجۇلدىزى بويىنشا جۇرگىزىلەتىن جۇيەسىن توعىس ەسەبى دەپ اتايدى.
ۇركەردىڭ قازاق استرونومياسىندا ماڭىزى زور. قازاقتىڭ توعىس ەسەبىنىڭ ءوزى اي ساناۋ ەسەبى ءتارىزدى نارسە. ۇركەر كوتەرىلگەن سوڭ مال كوتەرىلەدى، ەگىن كوتەرىلەدى، قوزى-لاق كوتەرىلەدى. وسى كەزدە سولتۇستىك وڭىرلەردە بيداي كوتەرىلىپ، ءدان بايلايدى. كوتەرىلگەن مال سەمىرەدى، قوزى- لاق سويۋعا جارايدى.
ءيا، سونىمەن كوپتەن تولعاتىپ جاتقان جەتى شوق جۇلدىزىنان تۇراتىن ۇركەر تۋدى. الداعى ۋاقىتتا كۇن رايىنىڭ بىرتە-بىرتە سالقىنداي بەرەتىن كەزى باستالدى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ۇركەر سۋىقتىڭ، سالقىندىقتىڭ بەلگىسى. ۇركەر مەن ايدىڭ ءجۇرۋ باعىتى ۇقساس، ەكەۋى دە شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجيدى. ۇركەر ءار ايدا ءبىر رەت ايدان وزىپ شىعىپ وتىرادى. ءارى ءبىر رەت ءبىر اۋماققا كەلىپ، ايمەن قاتارلاسادى. مۇنى ايدىڭ توعاۋى دەيدى. وسىدان ايدىڭ توعىس ەسەبى شىققان. بۇل ءار ايدىڭ تاق كۇنىنە تۋرا كەلىپ وتىرعان.
...سونىمەن، ۇركەر كوككە كوتەرىلىپ بارا جاتىر. ۇركەرگە قاراپ اۋا رايىن بولجاۋشىلار ءۇشىن بۇل ءبىر ءساتتى كەز. ويتكەنى، كوبىندە اۋا رايىن ۇركەر مەن اي توعىسىنا قاراي ايىرادى. ۇركەردىڭ ءار جارىق جۇلدىزبەن توعىسۋى دا اۋا رايىنا ىقپال جاسايدى. ۇركەر اسا تەز، شاپشاڭ جۇرەتىن جۇلدىزدار توبى.
وسى امالعا قاتىستى مىنانداي اڭىز-اڭگىمە دە بار (بۇرىندارى دا جازعان بولۋىمىز كەرەك): ەرتەدە اسپاندا ون ەكى ۇركەر تۇرىپ، ۇنەمى قىس بولىپ، جاز بولمايدى ەكەن. جان-جانۋارلار قاتتى قينالعاندىقتان، جاراتۋشى يەمىز ءبىر جىلى ون ەكى ۇركەردى جەرگە ءتۇسىرىپ، جانۋارلارعا ۇركەردى قايتا اسپانعا شىعارماي قويۋعا ەرىك بەرەدى. تۇيە ۇلكەن تابانىمەن ۇركەردى باسپاقشى بولعاندا، سيىر ونان بۇرىن ۇمتىلىپ باسا قالادى دا، تۇياعىنىڭ اراسىنان التى ۇركەر اسپانعا شىعىپ كەتەدى. التى اي جاز، التى اي قىس وسىدان قالىپتى دەيدى. ءالى كۇنگە جانۋارلار «شىركىن، سوندا ۇركەر سيىردىڭ جىرىق تۇياعىنىڭ استىنا تۇسپەي، تۇيەنىڭ ساڭلاۋى جوق تابانىنىڭ استىنا تۇسكەندە، ءومىرى قىس دەگەندى بىلمەس ەدىك-اۋ» دەپ ارماندايتىن كورىنەدى...
شىلدەنىڭ سوڭعى ونكۇندىگى باستالدى. الدىمىزدا – تامىز ايى. تامىز ءسوزى قازاق تىلىندە «سارى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. قازەكەڭ بۇل ايدى «سارشا تامىز» دەپ تە اتايدى. سارى سارشا – سارعايۋ، جەردىڭ قۇرعاپ، وسىمدىكتەردىڭ سارعاياتىن كەزى. تامىزدا ەگىن پىسەدى. مال- جانعا جايلى جاڭبىر جاۋادى... ارى قاراي تارازى تۋادى، اۋا رايى سالقىن تارتىپ، كۇز نىشانى بىلىنەدى. بۇگىن قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، شىلدەنىڭ 20-سى. اي ەسەبىمەن جاڭا ايدىڭ 2ء-سى. قازاقشا تۇجىرىمعا سۇيەنسەك، وسى ايدىڭ 7ء-سى. الداعى اپتادا: (20–26 شىلدە ارالىعىندا) كۇننىڭ قىزۋى قايتىپ، ەپتەپ جاڭبىر كورىنىس بەرەدى. بۇل كۇن سالقىندايدى، كۇز كەلدى دەگەن ءسوز ەمەس. جالىنداي شارپىپ، وتتاي قاريتىن كەزدەر بار الدا...