نەمەسە كورنەكتى عالىم، ەسىمى الەمگە تانىمال فيلوسوف جابايحان ءابدىلديننىڭ عيبراتتى جولىنا ۇڭىلگەندە
ەلىمىزدىڭ تاريحىنىڭ وتكەن عاسىرداعى رۋحاني كەڭىستىگىنىڭ جۇيەلى قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا اكادەميالىق عىلىم سالاسىنىڭ قوسقان ۇلەسى مەن الاتىن ورنى جانە اتقارعان قىزمەتى ەلەۋلى دەۋگە بولادى. مىنە وسى ابىرويلى ءىستىڭ بەل ورتاسىندا كورنەكتى عالىم، قوعام قايراتكەرى، ناعىز ۇستاز، ەلىمىزدىڭ وتانشىل ادال پەرزەنتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جابايحان مۇباراك ۇلى ءابدىلدين ءجۇردى. بيىل اقپان ايىنىڭ 16-دا الەمدىك عىلىمي ورتاعا تانىمال فيلوسوف اعامىزدىڭ 90 جاسقا تولعان مەرەيتويى وتەدى.
الدىمەن ايتا كەتەتىن يگىلىكتى ءجايت: ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى كوپتەگەن جىلدار بويى عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا ەلىمىزگە بەلگىلى تاريحى تۇلعالاردىڭ ءومىر جولىن، شىعارماشىلىعىنىڭ جەمىستەرىن ەلىمىزدىڭ رۋحانياتى ءۇشىن ءتيىستى دەڭگەيدە باعالاۋ ماقساتىندا «ونەگەلى ءومىر» سەرياسىن شىعارىپ كەلەدى. وسى كىتاپتار سەرياسىنىڭ 2013 جىلى جارىق كورگەن 29-شى شىعارىلىمى «جابايحان ءابدىلدين» دەپ اتالادى. بۇل ەڭبەكتە ج.م.ءابدىلديننىڭ عىلىمي، پەداگوگيكالىق جانە قوعامدىق قىزمەتىنە ارنالعان پروفەسسور مۇرات ءسابيتتىڭ ماقالاسىندا عالىمنىڭ شىعارماشىلىق جولىن ءتورت كەزەڭگە ءساتتى جىكتەمەلەنەدى: ءبىرىنشى – ءوقىپ-وسۋ كەزەڭى (1958 جىلعا دەيىن)؛ ەكىنشى – قارقىندى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە عىلىمدى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى (1959-1995)؛ ءۇشىنشى – قوعامدىق-ساياسي ومىرگە بەلسەنە قاتىناسىپ، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتىندە قىزمەت جاساۋى كەزەڭى (1995-2005)؛ ءتورتىنشى – 2006 جىلدان باستاپ استاناداعى ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى رەتىندە ءدارىس بەرىپ، ءبىلىم-عىلىم سالاسىنا قايتا ورالۋى كەزەڭى.
قاز كسر عا فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ ءبىرىنشى ديرەكتورى – وتاندىق زاڭ عىلىمدارىنىڭ پاتريارحى، اتاقتى اكادەميك س.ز. زيمانوۆ بولدى. فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتى فيلوسوفيا ماسەلەلەرىنە تەرەڭ دە بايىپتى قىزىعۋشىلىق تانىتۋ ارقىلى ۇلكەن بەدەلگە يە بولدى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن فيلوسوفيا ماماندىعى بويىنشا ۇزدىك بىتىرگەن، بولاشاق ۇلتتىق اكادەميانىڭ اكادەميگى جابايحان ءابدىلدين ءوزىنىڭ ارىپتەستەرى - ماميا باكانيدزە، اعىن قاسىمجانوۆ، ليەۆ ناۋمەنكو، گەراسيم يۋگايلارمەن جاستىق جىگەرلەرىمەن بىرىككەن عىلىمي ىزدەنىستەر جاسادى.
عىلىمدى دامىتۋداعى تالپىنىستارعا بارلىق كۇش-جىگەردىڭ مۇمكىندىگى سالىنسا عانا الەۋمەتتىك پراكتيكادا ادام ويىنىڭ تولىق جۇزەگە اساتىندىعى دالەلدەندى. ءسويتىپ، ەلىمىزدە ءوز الدىنا ءىرى فيلوسوفيالىق مەكتەپ قالىپتاستى. ونى كسىبي ماماندار كەڭەستەر وداعىنداعى «الماتى ديالەكتيكالىق لوگيكا مەكتەبى» دەپ اتادى. وسى وتاندىق فيلوسوفيالىق مەكتەپ اياسىندا تەك ءتوتاليتاريزمنىڭ تەوريالىق ۇستانىمىنىڭ توتالدىك ۇستەمدىگى جوققا شىعارىلىپ، ناقتى ويلاۋ نەگىزدەرى عانا جەتە زەرتتەلىپ قانا قويماي، فيلوسوفيالىق ويلاۋدىڭ، عىلىمي ىزدەنىستەر جاساۋدىڭ ەرەكشە ۇلگىلەرى ناسيحاتتالا باستادى.
جاڭا لوگيكانىڭ باستاپقى وي-نيەتى، العاشقى كىتاپ پەن ودان كەيىنگى جاريالانىمدار ءتورت تومدىق «ديالەكتيكالىق لوگيكا» اتتى ەڭبەكتە تۇجىرىمدالدى. جاراتىلىستانۋ جانە الەۋمەتتىك عىلىمدارىنىڭ دەرەكتەرىندە ديالەكتيكالىق ويلاۋدىڭ ءبىرتۇتاستىق، قايشىلىق، ناقتىلىق، ابستراكتىلىكتەن ناقتىلىققا قاراي اسقاقتاۋ ءتارىزدى ۇستانىمدارى جان-جاقتى زەرتتەلدى. ج.م. ءابدىلديننىڭ «تەوريالىق تانىمداعى باستاۋ ماسەلەسى» اتتى كىتابى ماماندار اراسىندا تانىمال ەڭبەككە اينالدى. 1959–1963 جىلدارى كورنەكتى قازاقستاندىق فيلوسوف ج.م. ءابدىلديننىڭ باسقارۋىمەن، عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن ينستيتۋت اۋقىمىندا ديالەكتيكالىق لوگيكا بويىنشا ءىرى فيلوسوفيالىق مەكتەپ قالىپتاستى.
1974 جىلى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ج.م. ءابدىلدين قازاق كسر عا فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. فيلوسوفيا الەمىندە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتقان ج.م. ءابدىلدين مەن ءا.ن. نىسانبايەۆتىڭ «تەوريانى قۇرۋدىڭ ديالەكتيكالىق-لوگيكالىق ۇستانىمدارى» «تەوريانى قۇرۋدىڭ ديالەكتيكالىق-لوگيكالىق ۇستانىمدارى» اتتى كولەمدى مونوگرافياسى ءۇشىن ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى قوعامدىق جانە گەوگرافيالىق عىلىمدار سالاسىنداعى ءبىرىنشى اكادەميالىق سىيلىقپەن ماراپاتتالدى. سول جىلدارى الماتى بىرتىندەپ ديالەكتيكالىق ويلاۋ تەورياسىن، لوگيكا جانە تانىم تەورياسى رەتىندەگى ديالەكتيكانى قالىپتاستىرۋ بويىنشا بۇكىلوداقتىق ۇيلەستىرۋ ورتالىعىنا اينالا باستادى.
كەزىندە ج. ءابدىلدين ءوزىنىڭ «كانت ديالەكتيكاسى» دەگەن ەڭبەگى ءۇشىن ورىنسىز قارالاۋلارعا ۇشىراپ، كەيبىر زامانداستارى تاراپىنان ءبىرشاما قىساستىقتاردى دا كوردى. ويشىل ي. كانت ءۇشىن «تازا زەردەنىڭ سىنى» پراكتيكالىق زەردە مەن پايىمداۋ قابىلەتىن تالداۋعا اپاراتىن ساتى بولعانى ءتارىزدى، قازىرگى فيلوسوفتار ءۇشىن ديالەكتيكا، لوگيكا، تانىم تەورياسى بويىنشا زەرتتەۋلەر بۇدان بىلاي ەتيكا جانە ەستەتيكا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋدىڭ باسى جانە شارتى رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس دەپ كەڭىنەن تۇجىرىمداعان ەدى.
ج.م. ءابدىلدين عىلىمي تانىمعا ارنالعان بىرنەشە ۇجىمدىق مونوگرافيانىڭ شىعۋىنا جەتەكشىلىك ەتەدى. سولاردىڭ ىشىندە ج.م. ءابدىلديننىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن جانە قۇرامىندا م.ي. باكانيدزە، ا.ا. يۆاكين، ل.ك. ناۋمەنكو، ءا.ن. نىسانبايەۆ جانە م.س. ءسابيتوۆ سياقتى بەدەلدى ورىنداۋشىلارى بولعان اۆتورلىق توپتىڭ «ماتەرياليستىك ديالەكتيكانىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن جانە ولاردىڭ عىلىمي تانىمداعى ءرولىن زەرتتەۋ» اتتى كولەمدى مونوگرافيالىق توپتاماسى ءۇشىن (1967–1982 جج.) عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى قازكسر-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى.
قازاقستاننىڭ كاسىبي فيلوسوفتارىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە راسيوناليستىك باستاۋلار باسىم بولدى، ءبىراق بۇل كەزەڭدە ادام بولمىسىنىڭ رۋحاني اسپەكتىلەرى دە ۇمىت قالا قويعان جوق. سەبەبى ديالەكتيكالىق لوگيكا ستراتەگيالىق مىندەرتتەرگە باعدارلانعان ەدى: ادامزات باۋىرمالدىعى قاعيداسىنا نەگىزدەلگەن قوعام قۇرۋ جانە جان-جاقتى، ءبىرتۇتاس ادامدى تاربيەلەۋ. سوناۋ عاسىرلار قاتپارىندا قالىپ قويعان ءال-فارابي مەن قورقىت، اسان قايعى مەن قازاقتىڭ بي-شەشەندەرى، حح عاسىر باسىنداعى زيالىلارى مەن داناگوي اباي مەن شاكارىمدەر كوتەرگەن كوتەرگەن رۋحانيلىق ماسەلەسى تەرەڭىنەن پايىمدالا باستايدى.
اكادەميك جابايحان مۇباراك ۇلى ءابدىلدين تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزدىڭ قازاقستان پارلامەنتىنىڭ سەناتىندا ۇلكەن جالپىمەملەكەتتتىك قىزمەتتەر اتقاردى، جاڭادان قالىپتاسقان ەگەمەن ەلدىڭ دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارىنىڭ ورنىعاپ كەتۋىنە ەلەۋلى ۇلەس قوستى، رۋحاني، ۇلتتىق، اسكەري قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ نىعايۋىنا بارىنشا ەڭبەك ءسىڭىردى. قوعام قايراتكەرى رەتىندە جاكەڭ تاۋەلسىزدىككە دەيىن-اق بەلسەندى جاسامپاز ارەكەتتەرىمەن تانىلدى. اسىرەسە، حح عاسىردىڭ 80-شى جىلداردىڭ اياعىندا اشىلعان ساياسي مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، الاش ارىستارىن اقتاپ الۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى اتاپ وتەرلىكتەي بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان ادىلەتسىز قۋدالاۋعا ۇشىراعان قازاق رۋحانياتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى - ا.بايتۇرسىنوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، م. دۋلاتوۆ، م.جۇمابايەۆ، ش. قۇدايبەردييەۆتەردى اقتاۋ كوميسسياسىن باسقارىپ، ولاردىڭ اتتارىن اراشالاپ الۋعا كومەكتەستى. سونىڭ ارقاسىندا قازاق زيالىلارىنىڭ شىعارماشىلىعى قالىڭ جۇرتشىلىققا بەلگىلى بولا باستادى.
ءوزىنىڭ وتباسىنداعى عۇمىرى ومىرلىك جارى مايدان جەڭگەمىزبەن بىرگە ءتاتۋ-تاتتى تىرشىلىگىمەن ورنەكتەلگەن ەدى. عالىمنىڭ قىزدارى راۋشان، باقىت، جانار دا قوعامنىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىندا قىزمەت اتقارىپ، ۇلكەن تابىستارعا جەتىپ كەلەدى. راۋشان ءابدىلدينا ق ر ۇعا اكادەميگى، پروفەسسور ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىن وسى فيلوسوفيا سالاسىنا ارناعان بىلىكتى مامان. جابايحان مۇباراك ۇلى ەكەۋى بىرلەسىپ جازعان حالقىمىزدىڭ ەرەكشە تۇلعالارى - شوقان ءۋاليحانوۆ پەن اباي قۇنانبايەۆ تۋرالى كولەمدى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرى حالقىمىزدىڭ رۋحاني تاريحىنا جانە كورنەكتى تاريحي تۇلعالارىنا ارنالعان ناعىز كونسەپتۋالدى، ىرگەلى ەڭبەكتەر.
بيىل فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنا 65 جىل تولىپ وتىر. ينستيتۋت تاريحىندا كورنەكتى عالىمىمىز جابايحان مۇباراك ۇلىنىڭ العان ورنى قوماقتى جانە كورنەكتى. سوندىقتان جاقىندا ينستيتۋت قابىرعاسىندا اشىلعان ارناۋلى مۇيىسكە قويىلاتىن «قۇرمەت كىتابىنا» ج.م. ءابدىلدين ەسىمى ەنگىزىلدى. ارينە، جابايحان اعامىز مەملەكەت تاراپىنان كوپتەگەن ماراپاتتاۋلارعا يە بولعانى جۇرتشىلىققا بەلگىلى. عالىمنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن اسىرەسە ارىپتەستەرى ۇزدىكسىز باعالاي ءبىلۋ كەرەك. سوندىقتان عىلىم سالاسىنداعى جاس ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزدى ناقتى مالىمەتتەر بەرەتىندەي اقپاراتتار جيناقتالدى. ءسويتىپ، ۇرپاقتار ساباقتاستىعى عىلىم مەن بىلىمدە ءوزىنىڭ جالعاستىعىن تاباتىنىنا كۋا بولۋدامىز. رۋحانياتتاعى، عىلىم مەن بىلىمدەگى عيبراتتى ءومىر جولى دەگەنىمىز وسى ەكەنى انىق.
Cەرىك Cەيدۋمانوۆ،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى اكادەميگى،
فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى