«سالتانات» زاڭى مەن قازاق قوعامىنداعى گەندەرلىك ستەرەوتيپتەر:وزگەرىستەر ءداۋىرى مە، الدە يلليۋزيا ما؟
قازاق قوعامىندا قىز بالانىڭ تاربيەسىنە ەجەلدەن ەرەكشە كوڭىل بولگەن. «قىز جات جۇرتتىق»، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەگەن تىيىمدار ۇلتتىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە ناقىل ءارى اقىل رەتىندە تاربيەلىك مانگە يە. الايدا بۇگىنگى كۇنى بۇل تىيىمداردىڭ كوبىنە شەكتەن تىس، ءتىپتى ايەل مەن ەر اراسىنداعى تەڭسىزدىككە جول بەرىپ وتىرعانداي كورىنەدى.
قىز بالاعا ەرتە باستان: «سەن بۇل ءۇيدىڭ قوناعىسىڭ. مىنەزىڭدى تۇزە، ايتپەسە سەنى باي دا، قۇداي دا المايدى» دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلسا، ۇل بالاعا كەرىسىنشە: «قاتىندى باستان»، «ايەلدى باسقا شىعارما» دەگەن سياقتى كەرى نەگاتيۆتى پىكىرلەر تەلىنەدى. ءتىپتى جاڭادان وتاۋ قۇرىپ جاتقان جاس جۇبايلارعا تىلەك ايتقان كەزدە استارىنا ءمان بەرسەك، كەلىنگە كوبىرەك مىندەت ارتىلاتىنداي. «قىز باقىتتى بولامىن دەپ ەمەس، بارعان جەرىن باقىتتى ەتەمىن دەپ بارادى»، «تەكتى جەرگە كەلگەنىڭدى ۇمىتپا» دەگەن سياقتى ەسكەرتۋ يا ەسكە سالۋ-تىلەكتەرى ايتىلادى. بۇل كەلىندى تومەندەتۋ ەمەس شىعار، ءبىراق وعان كەلمەي جاتىپ تەڭ دارەجەدە قاراماۋ بەلگىسى ىسپەتتى.
بۇل تاقىرىپتى قوزعاۋىمىز تەگىن ەمەس. وسىنداي گەندەرلىك ستەرەوتيپتەر دەندەپ تۇرعان قوعامدا ايەلدەر مەن بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا قابىلدانعانىنا ءبىر جىل بولعان «سالتانات» زاڭى ءوز سالماعىن قالاي كورسەتىپ جاتىر؟ زاڭ سالتانات قۇرىپ جاتىر ما، الدە سالتاناتى تەك اتاۋىندا عانا ما؟ بۇل تۋرالى Aqshamnews.kz ءتىلشىسى قوزعاپ كوردى.
«سالتانات» زاڭى قانشالىقتى سالتانات قۇردى؟
2024 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىنان باستاپ كۇشىنە ەنگەن، رەسمي اتاۋى «ايەلدەر قۇقىعى مەن بالالار قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» زاڭ قوعامدا «سالتانات» زاڭى دەگەن اتاۋعا يە بولدى. اتالعان قۇجاتتىڭ قابىلدانۋىنا مارقۇم سالتانات نۇكەنوۆانىڭ تراگەديالىق ءولىمى سەبەپ بولدى. بۇل وقيعا ەلدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقپەن كۇرەسكە جۇيەلى وزگەرىس قاجەتتىگىن ايقىن كورسەتتى.
ناقتى وزگەرىستەر قانداي؟
ەندى ۇرىپ-سوعۋ مەن جەڭىل دەنە جاراقاتىن كەلتىرۋ قىلمىس بولىپ سانالادى؛
قول كوتەرگەن ادامعا:
- 80 اەك (شامامەن 658 دوللار) ايىپپۇل،
نە 80 ساعات قوعامدىق جۇمىس،
نە 25 كۇنگە قاماۋ جازاسى تاعايىندالادى؛
ال دەنساۋلىققا جەڭىل زيان كەلتىرسە:
- 200 اەك ايىپپۇل،
نە 200 ساعات قوعامدىق جۇمىس،
نە 50 كۇنگە دەيىن قاماۋ جازاسى قاراستىرىلعان.
بالالارعا جاسالعان زورلىق ءۇشىن:
- قاساقانا ارەكەتتەر جاسالسا - 2 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ؛
- پەدوفيليا ءۇشىن - ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ؛
- ادامدى سۋيسيدكە يتەرمەلەۋ - 5 جىلدان 9 جىلعا دەيىن تۇرمە؛
- ءسۋيسيدتى ناسيحاتتاعاندارعا - 200 اەك ايىپپۇل.
قوس تراگەديا - ءبىر شىندىق: ايسۇلۋ مەن سالتاناتتىڭ ءۇنسىز ايقايى
«سالتانات» زاڭى سىندى قوعامدا رەزونانس تۋدىرعان وقيعا بيىل كورشى قىرعىزستاندا دا تىركەلدى.
27 قىركۇيەكتە ىستىقكول وبلىسىندا 17 جاستاعى ايسۇلۋ مۇقاشيەۆا زورلانىپ، قاتىگەزدىكپەن ءولتىرىلدى. ول بارسكوون اۋىلىنان قاراقولعا بارا جاتقان جولدا جوعالىپ كەتكەن. بەينەباقىلاۋ كامەرالارى ونىڭ 41 جاستاعى ەر ادامنىڭ كولىگىنە وتىرعانىن تىركەگەن. ەكى كۇننەن كەيىن ونىڭ دەنەسى بووم شاتقالىنان تابىلدى. تەرگەۋ دەرەكتەرىنە سايكەس، بويجەتكەندى زورلاپ، بۋىندىرىپ ولتىرگەن.
كۇدىكتى بۇرىن دا بىرنەشە رەت سوتتالعانى انىقتالدى. ونى بىشكەكتەگى تۇرعىن ءۇيدىڭ بىرىنەن ۇستاعان. بۇل قىلمىس قوعامدا ۇلكەن اشۋ-ىزا تۋدىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءولىم جازاسىن قايتارۋ تۋرالى تالاپتار كۇشەيدى. كوپشىلىك بۇل ىسكە بايلانىستى «ايسۇلۋ زاڭى» قابىلدانۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ بۇل ءىستى جەكە باقىلاۋىنا العانىن مالىمدەدى. ول كامەلەتكە تولماعاندارعا قارسى جاسالعان اۋىر قىلمىستار ءۇشىن ءولىم جازاسىن قايتارۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ جاتقانىن ايتتى.
«مۇنداي اۋىر قىلمىستار ءۇشىن قاتال جازا كەرەك. ءبىراق بۇل تەك ناقتى دالەلدەنەتىن ىستەرگە قاتىستى بولۋى ءتيىس»، — دەدى ول.
بۇل وقيعا دا «سالتانات» ءىسى سەكىلدى، زاڭنىڭ عانا ەمەس، قوعامدىق سانا مەن تاربيە جۇيەسىنىڭ ءالسىز تۇستارىن اشىپ بەردى. ەكى جاعداي دا ايەلدەر مەن بالالارعا قارسى زورلىق-زومبىلىق ماسەلەسى بۇكىل وڭىرگە ورتاق ەكەنىن كورسەتتى.
مارگاريتا ءىسى: زاڭنىڭ شىنايى بەتى
دەسە دە، قابىلدانعان زاڭنىڭ كەي تۇستا قاعاز جۇزىندە قالىپ وتىرعانىن كورسەتەتىن ناقتى مىسالدار ءالى دە بار. سونىڭ ءبىرى، وتكەن اپتادا كوپتەگەن اقپارتتىق باسىلىمداردا جاريا بولعان الماتىلىق مارگاريتا زۆياگينسيەۆانىڭ وقيعاسى.
ول بۇرىنعى كۇيەۋىنەن اۋىر تۇرمىستىق زورلىق كورىپ، ومىرتقاسىنا زاقىم العان. سوعان قاراماستان، ەر ادام بار بولعانى ءبىر جىلعا سوتتالىپ، ءىس ءبىرشاما ۋاقىتقا سوزىلىپ كەتكەن. مارگاريتا ارىزىن بەرگەنىمەن، پوليسيا وعان كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا تاتۋلاسۋعا كەڭەس بەرىپ، ءىس قوزعاۋعا اسىقپاعان.
بۇل جاعداي «سالتانات زاڭى» ارەكەت ەتىپ جاتىر ما، جوق پا؟ دەگەن زاڭدى سۇراق تۋدىرادى.
زاڭ شىنىمەن جۇزەگە اسا باستادى ما؟
2025 جىلدىڭ العاشقى 5 ايىندا:
- بالالارعا قاتىستى جىنىستىق قىلمىستار 21،3%-عا ازايدى؛
- اۋىر قىلمىستار 8%-عا، اسا اۋىر قىلمىستار 19%-عا تومەندەدى؛
- 58 مەكەمەدە تەكسەرۋ جۇرگىزىلىپ، 1 500 بالانىڭ قۇقىعى قالپىنا كەلتىرىلدى،
24 باسشى مەن 78 مامان جاۋاپقا تارتىلدى؛ - 50 مىڭنان استام ادامعا، سونىڭ ىشىندە بالالار مەن اتا-انالارعا پسيحولوگيالىق كومەك كورسەتىلدى؛
- «111» بايلانىس ورتالىعى — 88 مىڭنان استام ءوتىنىش قابىلدادى؛
بۇل رەسمي دەرەكتەردى وسى زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا ءوز ومىرىمەن سەبەپكەر بولعان سالتانات نۇكەنوۆانىڭ اعاسى ايتبەك امانگەلدى ءوزىنىڭ ينستاگرامداعى پاراقشاسىندا كەلتىرگەن:
سالتانات نۇكەنوۆانىڭ ەسىمىن ماڭگى قالدىرۋ جولىندا ونىڭ اعاسى ايتبەك امانگەلدى قارىنداسىنىڭ اتىمەن اتالعان قور قۇرۋدى قولعا العان ەدى. الايدا، بۇل باستامانى زاڭدى تىركەۋ بارىسىندا ايتبەك بەس رەت ءتۇرلى سەبەپتەرمەن باس تارتۋعا تاپ بولدى. قوردىڭ ماقساتى - زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا قولداۋ كورسەتۋ جانە ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ. قوردى قۇرۋ مۇمكىن بولماسا دا، ايتبەك ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەستى جالعاستىرىپ كەلەدى.
سالتانات نۇكەنوۆانىڭ ولىمىنەن كەيىن قابىلدانعان بۇل زاڭ قوعامدا قانشا جىلدان بەرى تۇنشىقتىرىلىپ كەلگەن ەسكى جارانىڭ اۋزىن اشقانى انىق. جىلدار بويى ابيۋزەر، تيران كۇيەۋدىڭ تاياعى مەن مازاعىنا شىداپ، قورعانسىزدىڭ كۇنىن كەشىپ كەلگەن ايەلدەر اراسىندا باس كوتەرۋگە باتىلى جەتكەندەر دە جوق ەمەس.
سۋرەت: ايتبەك امانگەلدىنىڭ ينستاگرام پاراقشاسىنان
بالالارعا قاتىستى قىلمىس – ءۇنسىز تراگەديا
بالالارعا باعىتتالعان زورلىق كوبىنە وتباسىندا، تانىس ادامدار تاراپىنان جاسالادى. ءجابىر كورگەن بالا ءۇنسىز قالادى، ال كەيدە اناسىنىڭ ءوزى «ۇيات بولادى» دەگەن سەبەپپەن قىلمىستى جاسىرادى. بۇل - ءبىزدىڭ قوعامداعى ەڭ ءقاۋىپتى ستەرەوتيپتەردىڭ ءبىرى.
قۇقىق قورعاۋشى - ساراپشى حاليدا ءاجىعۇلوۆا ايتۋىنشا، پەدوفيليا - جازىلمايتىن، ءبىراق مەديسينالىق باقىلاۋعا الۋعا بولاتىن پسيحيكالىق اۋىتقۋ. دامىعان ەلدەر مۇنداي تۇلعالاردى ەرتە انىقتاپ، ارنايى تەراپيامەن جۇمىس ىستەيدى. قازاقستاندا مۇنداي جۇيە جوق.
ەسەسىنە، «سالتانات» زاڭى قابىلدانعالى مەكتەپتەردە:
- QR-كود ارقىلى جاسىرىن حابار بەرۋ جۇيەسى،
- «دوسبولLiKe» انتيبۋللينگ باعدارلاماسى،
- جەدەل ارەكەت ەتۋ الگوريتمدەرى ىسكە قوسىلدى.
«سالتانات» زاڭى – جاي عانا زاڭ ەمەس، ول قوعامداعى ايەل مەن بالانىڭ قاۋىپسىزدىگىن كەشەندى قورعاۋعا باعىتتالعان جاڭا بۋىنداعى الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزى. زاڭ قاتايدى، قۇرىلىم پايدا بولدى. الايدا بۇل جەتكىلىكتى ەمەس.
قۇقىق قورعاۋشى حاليدا ءاجىعۇلوۆا ايتقانداي:
«زاڭ – شەشىمنىڭ ءبىر بولىگى عانا. ناقتى وزگەرىس ءۇشىن قوعامدىق سانا وزگەرۋى قاجەت. ۇيات پەن ستەرەوتيپتەردەن ارىلماي، زورلىقپەن كۇرەس مۇمكىن ەمەس».
شىن مانىندە، زاڭ ۇستەمدىككە يە بولعانمەن، شىنايى الەۋمەتتىك سانادا وزگەرىس ورىن الماسا، زورلىق-زومبىلىق توقتامايدى.
بۇگىندە ءبىز تەك زاڭعا ەمەس، قوعامدىق تاربيەنىڭ جاڭا مودەلىنە، ستەرەوتيپتەرمەن كۇرەسكە، اشىق ديالوگ پەن قولداۋعا نەگىزدەلگەن جۇيەگە مۇقتاجبىز. بۇل – تەك قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم سالىپ قانا ەمەس، ۇلعا دا وتباسىلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ۇيرەتەتىن كەزەڭ دەي كەلە، ەل اۋزىنداعى «ايەلدى تەپپە اياقپەن - ساعى سىنار، بالانى ۇرما تاياقپەن - باعى سىنار» دەگەن ناقىلمەن اياقتاعاندى ءجون كوردىك.