سۋرۋريا – سالافيلەردىڭ ىشىندەگى ءدىني-ساياسي اعىم. ءسالافيزمنىڭ سۋرۋري باعىتى ءدىني دوگماتيكا/اقيدا تۇرعىسىنان ءسالافي اعىمدارىنا ورتاق ءدىني نانىمعا نەگىزدەلگەن، دەپ حابارلايدۋى almaty-akshamy.kz قمدب ءدىني وڭالتۋ بولىمىنە سىلتەمە جاساپ.
ونىڭ نەگىزىن سيريالىق مۇحاممەد سۋرۋر زەي̆نۋل ابيدين (1938-2016) قالاعان. ول سيريانىڭ حارران قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. مۇحاممەد سۋرۋر اۋەلدە «يحۋانۋل مۋسليمين» («مۇسىلمان باۋىرلار») ۇي̆ىمىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان. كەي̆ىننەن ول ۇي̆ىمنان شىعىپ، ءوزىنىڭ ساياسي كوزقاراستارىن ساۋد ارابياسىندا تاراتقان. ساۋد ارابياسى پاتشالىعىندا اسكەر قاتارىندا وفيسەرلىك لاۋازىمدا بولىپ، سونداي̆-اق «يمام» يسلام ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق قىزمەتىن اتقارعان.
مۇحاممەد سۋرۋر 1991 جىلى ساۋديا مەملەكەتىنىڭ ەلگە امەريكا اسكەرلەرىن كىرگىزۋ شەشىمىنە قارسى شىعىپ، سول كەزدەگى بيلىككە «تاكفير» شىعارىپ، كۇپىرلىكتە اي̆ىپتاعان. وسىدان كەي̆ءىن اراب ەلدەرىنەن قاشىپ، ۇلىبريتانيادان پانا تاپقان بولاتىن.
سۋرۋريلەر «مادحالي» جاماعاتىنىڭ وكىلدەرىن («نازراتۋللا ابۋ ماريام»، «رينات ابۋ مۋحامماد») «مۋرجيتتەر» دەپ اي̆ىپتاي̆دى. سۋرۋريلەردىڭ مادحاليلەردەن اي̆ىرماشىلىعى – ءوز يدەولوگتارىنىڭ ءپاتۋالارىنا يلانادى جانە يمان ىس-ارەكەتپەن (امالمەن) دالەلدەنۋى ءتيىس دەپ ساناي̆دى. بۇل تۇرعىدان كاليماسىن كەلتىرسە دە، ناماز وقىماي̆تىنداردى تولىق مۇسىلمان رەتىندە قابىلداماي̆دى، ولاردى دىندەس دەپ ساناماي̆دى. مىسالى، ساۋديالىق سۋرۋريلەر بەس ۋاقىت ناماز وقىماعان مۇسىلماندى كۇناحار ەمەس، كاپىر دەپ ەسەپتەيدى. سۋرۋريلەر يبن ءتاي̆ميا مەن ونىڭ يدەيالارىن ساياسيلاندىرىپ جالعاستىرعان مۇحاممەد ابدۋلۋاححابتىڭ كوزقاراستارىن ۇستانادى. ساۋديالىق سۋرۋريلەر «اراب كوكتەمىنىڭ» باستالۋىنا يدەولوگيالىق تۇرعىدان داي̆ىندىق جۇرگىزگەن بەلسەندىلەردىڭ قاتارىنا جاتادى. جالپى، سۋرۋريلەر يدەولوگياسىنىڭ تۇعىرناماسى «يحۋانۋل مۋسليمين» ۇي̆ىمىنىڭ كوسەمدەرى سايد قۇتىپ پەن حاسان ءباننانىڭ ءدىني-ساياسي كوزقاراستارىنا نەگىزدەلگەن. مادحاليلەر ولاردى وسى ءۇشىن «قۇتىپشى»، «يحۋان»، «حاريجي» دەۋمەن قاتار، «تاكفير» دەپ تە اتاي̆دى.
«شارقۋل-اۋسات» (تاياۋ شىعىس) اتتى حالىقارالىق اراب گازەتىندە (ورتالىعى لوندوندا ورنالاسقان) ولاردى يبن ءتاي̆ميا (XVI ع.) مەن سايد قۇتىپ (XX ع.) سەنىم نەگىزدەرىنىڭ قوسىندىسى دەپ بەي̆نەلەگەن. يبن ءتاي̆ميادان سالافيلىك تەرىس اقيدانى الىپ، ساياسي باسقارۋ مەن كوتەرىلىس ۇي̆ىمداستىرۋ ىستەرىندە سايد قۇتىپتىڭ تاسىلدەرىنەن قولدانعان. دەگەنمەن، سۋرۋريلەردىڭ ءدىني كونسەپسياسى ەكەۋىنەن دە الدەقاي̆دا وزگەشە ەكەنى بايقالادى.
وسى رەتتە، قوعامداعى ءدىني ماسەلەلەردى ساياسيلاندىرادى جانە ءدىني راديكاليزمگە بەي̆ءىم بولادى. ولاردىڭ ويىنشا مۇسىلمان مەملەكەتى وزگە مۇسىلمان ەمەس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس جاساماۋى كەرەك، سونداي̆-اق ءدىننىڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياساتىنا نەمەسە ەل باسقارۋ ءجۇي̆ەسىنە ارالاسۋى مىندەت دەپ ەسەپتەي̆ءدى.
ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمى بوي̆ىنشا، سۋرۋريزم جاقتاستارى ءدىني راديكاليزمگە بەي̆ءىم بولادى. زاي̆ىرلى بيلىككە، وسىنداي̆ مەملەكەتتە تۇراتىن باسقا ءدىن وكىلدەرىنە نەمەسە دىنسىزدەرگە قاتىستى شەكتەن تىس توزىمسىزدىك تانىتادى، ءوز ساياسي ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ءتاسىلدى قولدانۋعا، سونىڭ ىشىندە قارۋلى قاقتىعىس جاساۋعا دا بارادى.
نەگىزىندە سۋرۋريلەر جاماعاتىنىڭ جاقتاستارى ءوز يدەلوگياسىن تاراتۋ فورماسىندا «يحۋانۋل مۋسليمين» دەۇ «ءدىني ەكستيرميزدىك ۇيىمدار» امال-تاسىلدەرىنە ۇقساس. اتاپ اي̆تقاندا، ءدىني كوزقاراستارىن قوعامدا بەلسەندى ناسيحاتتاۋ ارقىلى جاقتاستارىنىڭ سانىن كوبەي̆ءتىپ، ۋاقىتى كەلگەندە، جاماعات سانىنىڭ كۇشەيۋىنە قاراي̆ رەسمي بيلىكتەن وزدەرىنە ءتيىمدى ساياسي رەفورمالاردى اشىق تۇردە تالاپ ەتۋگە، نەمەسە بيلىكتى كۇشپەن الۋعا ارەكەت ەتۋگە بەي̆ءىم.
ولار مۇسىلماندىقتىڭ ولشەمىن امالمەن باعالاي̆دى. ياعني، باسقانىڭ مۇسىلمان ەكەندىگىن باعالاۋدىڭ باستى ولشەمى – امال، مىسالى ناماز وقۋ. وسى تۇرعىدان، جاقىن تۋىسى بولسا دا، ناماز وقىماي̆تىن اتا- اناسىن، تۋعان-تۋىستارىن يماندارىندا كۇمان بار دەپ ساناي̆دى، ولاردىڭ ءدىنىن تۇزەتۋ قاجەت دەپ، وعان ءوز يدەلوگياسىن ەنگىزۋگە تىرىسادى. ءدىني دوگماتتىق نەگىزدە، ياعني، اقيدا تۇرعىسىنان ءبىر ەلدىڭ ءدىندار قاۋىمىنىڭ ىنتىماعىن بۇزادى. مىسالى، قمدب ۇستاناتىن «ماتۋريدي» اقيدا مەكتەبىن سەكتا دەپ ناسيحاتتاپ، مەشىت جاماعاتىن رەسمي ءمۇفتياتقا قارسى قوي̆ىپ، مەشىتكە كەلۋشى قازاقستاندىق مۇسىلمانداردىڭ ازاماتتىق بىرلىگى مەن ىنتىماعىن بۇزادى. رەسمي بيلىكتىڭ ىشكى ساياساتىنا، ەل باسقارۋ ءجۇي̆ەسىنە ارالاسۋعا بەي̆ءىم. مۇسىلمان ەمەس مەملەكەتتەرمەن قارىم- قاتىناس جاساۋعا قارسى.
قازاقستاندا ءدىني راديكاليزمگە بەي̆ءىم جانە ساياسيلانعان سۋرۋريلەردىڭ ورىس تىلدەس اۋديتورياسى وسى كەزەڭدە You Tube بەي̆نە حوستينگىندە جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردە اقپاراتتىق بەلسەندىلىك كورسەتىپ جۇرگەن رف داعىستان رەسپۋبليكاسىنان شىققان اۆارلىق ابۋ ۋمار ساسيتلينسكيي̆ جانە دارگيندىك ابدۋللاح كوستەكسكيي̆ دەگەن ۋاعىزشىلاردى تىڭداي̆دى. سۋرۋريلىك اعىمىنىڭ قازاق ءتىلدى كوسەمدەرى دە جاسىرىن تۇردە مۇسىلمان جاماعاتى اراسىنا ىرىتكى سالىپ، بەيبىت كۇننىڭ شىرقىن بۇزۋدان قالىس قالىپ جاتقان جوق.
سۋرۋريلەر جاماعاتى وزدەرىن «سۋرۋري» دەپ اتاماي̆دى. ءبىر ءبىرىن تانۋ ءۇشىن «ءاھلي سۇننەت» دەگەن تەرميندى قولدانادى. وزدەرىن جانە ءدىن تاراتۋ ءادىسىن «تازا يسلامي ءدىني جولداعىلار»، ياعني ءسالافۋ سوليحيندەردىڭ ءىزباسارلارى رەتىندە كورسەتىپ، «ءسالافي» دەگەن اتاقتى تاعىپ العان.
YouTube بەي̆نە حوستينگىندەگى ارناي̆ى ارنالار ارقىلى يدەولوگتارىنىڭ بەي̆نە جانە اۋديو ۋاعىزدارىن، سونداي̆-اق باسقا دا فورماتتا ءدىني ماتەريالدارىن تاراتىپ، ءدىندار قاۋىمعا تەرىس يدەولوگيامەن ىقپال ەتەدى.
ولار كوبىنەسە «كيتاب-ۋت تاۋحيد»، «تري وسنوۆى»/«ءۇش نەگىز»، سونداي-اق «احليۋ اس-سۋننا ۆا-ل-دجاماا» (Ahlus Sunnah Wal Jamaa)، «اl-igtisam» YouTube بەي̆نە حوستينگىندەگى ارنالاردى پايدالانادى. «اl-igtisam» ارناسىندا قازاقستاندىق ءدىندار اۋديتورياعا باعىتتالعان جانە مۇسىلمانداردىڭ ساناسىندا زاي̆ىرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن ۇكىمەتكە قارسى ۇستانىمدى قالىپتاستىراتىن راديكالدى ءدىني-ساياسي ماتىندەگى ۋاعىزدارى جاريالانعان: «پريتەسنەنيە مۋسۋلمان ۆ كازاحستانە» (18.03.2021 ج.)، «و سيتۋاسيي ۆ كازاحستانە» (9.01.2022 ج.).