ءبىر نارسە انىق: ەل باسقارعان ادامنىڭ ارتىندا مىندەتتى تۇردە ءسوز قالادى. ونىڭ جاقسى اتىنا دا، جامان اتىنا دا باعا بەرەتىن حالىق. حالىق – سۇزگى. بۇعان دەيىن اسا جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەر تىزگىنىن ۇستاعان، الماتىنى باسقارۋعا كەلگەن باقىتجان ءابدىر ۇلى ساعىنتايەۆ قالالىقتار ەسىندە نەسىمەن قالدى؟ ەندى وسى ءتوڭىرەكتەگى بىرنەشە لەپەسىمىزدى تارقاتىپ ايتايىق.
مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ مايىن ىشكەن باسشىنىڭ العاشقى قادامىن ەڭ الدىمەن ەل ىشىنە ءتارتىپ ورناتۋدان باستايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءتارتىپ بار جەردە تازالىق بار، مادەنيەت بار. كەز كەلگەن سالاداعى داعدارىستىڭ باستى سەبەبى وسى ءتارتىپ، تالاپتىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋىنان باستاۋ الىپ جاتادى. باقىتجان ءابدىر ۇلى دا الماتىعا كەلە سالاسىمەن ەڭ الدىمەن ءتارتىپ ماسەلەسىن قولعا الدى دا، تۇركسىب اۋدانىنا تارتتى. پوليسيانىڭ قىزمەتىن قاتتى سىنعا الدى. جاعا ۇستاتاتىن جاعدايلاردى ءوز كوزىمەن كوردى. پوليسيا وكىلى بۇعان دەيىن قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردىڭ كوپ جىلداردان بەرى وزەكتى بولىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.
– كوپ جىلداردان بەرى مە؟ ءسىز كوپتەن بەرى ىستەيسىز بە؟ وندا سىزدەر تۇك شەشپەيسىزدەر. وسىعان ۇيرەنىپ كەتكەنسىزدەر، – دەپ اكىم ءماسەلەنى قابىرعاسىنان قويدى. ايتقاندايىن، باكەڭ شاھاردا الدىمەن الەۋمەتتىك ءادىلەتسىزدىكتەردى، تەڭسىزدىكتەردى قالپىنا كەلتىرۋگە باسا كوڭىل ءبولدى. «شەتسىز قالا» باعدارلاماسى سول تىرلىكتىڭ حابارشىسى بولدى. ماقسات – قالانىڭ ورتاسى مەن شەتىندە ورنالاسقان تۇرعىندارعا كورسەتىلەتىن قىزمەتتىڭ ءوز دەڭگەيىندە بولۋى. ماسەلەن، تۇرعىندارعا سول تۇرعان جەرىندە الەۋمەتتىك جاعدايىنا، رۋحاني سۇرانىسىنا تالاپقا ساي جاۋاپ بەرىءلۋى كەرەك. بۇل ماسەلە ءوز كەزەڭىمەن بىرتىندەپ شەشىمىن تابا باستادى.
ارينە، ادامداردىڭ الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايىنا العاشقى كەزەكتە كوڭىل ءبولۋ – كەزەك كۇتتىرمەس مىندەت. قالالىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى رەتىندە بۇل باعىتتاعى شۇكىرشىلىك ەتەتىن جۇمىستاردىڭ باسى-قاسىندا بولعاندىقتان ونى بايانداپ جاتۋعا ۋاقىت كەتىرمەيىن. الگىندە ماقالانىڭ باسىندا ايتىلعان ءتارتىپ، مادەنيەت ماسەلەسىنە نازار اۋدارعاندى ءجون كوردىم. ەڭ باستىسى، شاھاردىڭ رۋحاني بولمىس-بىتىمىنە ءوزگەرىستەر ەندى.
راس، بۇعان دەيىن يمانعالي نۇرعالي ۇلىنىڭ تۇسىندا قالا رۋحانياتىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ، رۋحاني سەرپىلىس باستالعان ەدى. سول سوقپاقتى العا جالعاپ، ناقتى ىستەرىمەن سەرپىن بەرگەن بىردەن-بىر اكىم وسى – ساعىنتايەۆ بولدى.
الماتىدا بەلگىلى تۇلعالار اتىندا مۇراجاي بار. ولاردىڭ ءبارى مەملەكەت مەنشىگىندە. سولاردىڭ عانا ەمەس، جالپى ۇلت ۇستازى، ۇلى رەفورماتور، الاشتىڭ ارى مەن بارى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى مۇراجاي جەكەنىڭ قولىندا بولىپ، توزىپ بارا جاتقانىن «الماتى اقشامىندا» الدەنەشە رەت جازعانبىز. ءتىپتى، بەلگىلى ادامداردىڭ اتىنان ۇكىمەتكە حات تا جونەلتىلگەن. يمانعالي نۇرعالي ۇلىنىڭ تۇسىندا سەڭ قوزعالىپ، ءوزى كەتكەن سوڭ كەشەۋىلدەي بەرگەن. قىسقاسى، بۇل ماسەلە 30 جىلعا جۋىق ايتىلىپ كەلگەن. وعان ساعىنتايەۆتىڭ كەلۋىمەن نۇكتە قويىلىپ، مەملەكەت مەنشىگىنە ءوتتى. وسى راسىمدە سويلەگەن سوزىندە ول: «ءوز حالقىنا ولشەۋسىز قىزمەت ەتكەن تۇلعالارعا مەرەيتويىن كۇتىپ وتىرماي، ۇزدىكسىز قۇرمەت كورسەتىلىپ وتىرۋى قاجەت. بۇل مۇراجاي دا تاريحي ماڭىزىن ساقتاي وتىرىپ، قازىرگى زاماناۋي تالاپتارعا ساي جاڭا جوبالارمەن جاساقتالىپ، ەلگە قىزمەت ەتۋى كەرەك» دەدى. ايتىلدى. ورىندالدى. مۇراجاي اۋماعى تۇگەل اباتتاندىرىلىپ، قاسىنداعى ساياباققا احاڭنىڭ ەسكەرتكىشى قويىلدى.
ديمەكەڭنىڭ كەزىندە جازۋشىلارمەن ءجۇزدەسىپ تۇرۋدىڭ ءجيى بولعانىن اڭىزداي ەسءتيتىنبىز. م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، س.مۇقانوۆتار ول كىسىمەن تىكە تەلەفونىنا شىعىپ سويلەسە بەرەتىن بولعان ەكەن. دەمەك، جازۋشىعا ەسىك قاي كەزدە دە اشىق بولدى دەگەن ءسوز. بۇل ءۇردىس ۇلت ءۇشىن قىزمەت ەتتى. قالامگەرلەر قوعامنىڭ جۇرەك قاعىسىنداي عوي. جازۋشىعا قاراپ قوعامداعى وزگەرىستەر دە سۇزگىدەن ءوتىپ وتىرعان. قازىرگى مەملەكەت باسشىسى بولسا دا جازۋشىنىڭ بالاسى. بۇل كىسى دە العاشقى قادامىنىڭ ءبىرىن جازۋشىلار وداعىنا قامقورلىقتان باستاعان. وسى ءۇردىس اكىم تاراپىنان دا قولداۋ تاپتى.
قالاباسى دا شاھارعا كەلە سالىسىمەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، قاسيەتتى قارا شاڭىراق جازۋشىلار وداعىنا ات باسىن بۇردى. سول كەزدەسۋدىڭ جۋان ورتاسىندا وسى پاقىرىڭىز دا وتىرعان.
بۇل كىسىنىڭ اكەسى ءابدىر ەل باسقارعان، حالىققا سىيلى بولعان. الگى «اۋليەلەردى» جاستانىپ وقىعان (ول كەزدەگى باسشىلار ادەبيەتتى جاقسى بىلەتىن). تەگىندە بار تەگىن بولسىن با، سول تاربيە ونى جازۋشىلار وداعىنا الىپ كەلدى. بارىنەن دە سونداعى ساعىنتايەۆتىڭ ءسوزى سۇڭعىلا، سۇراپىل شىقتى. بىلاي دەدى-اۋ:
«مەن وسى جەرگە، سىزدەردىڭ الدارىڭىزعا كەلگەنشە، قاسيەتتى شاڭىراقتىڭ بوساعاسىن اتتاعاننان ايرىقشا تولقۋ سەزىمىن باستان كەشتىم. ۇلىلاردىڭ تابانىنىڭ ءىزى قالعان كيەلى جەر عوي. اكەم قالامگەرلەردى قاتتى قادىرلەۋشى ەدى. بالا كۇننەن كوڭىلىمىزدە قالىپ قويعان سۋرەت. سىزدەردىڭ جەر جارعان اتتارىڭىز بار، سول اتتارىڭىزعا ساي ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىكتەرىڭىز دە جوعارى بولۋى كەرەك».
قالامگەردىڭ قوعامداعى ورنىنا بۇدان ارتىق باعا بولا قويماس. قالامگەرلەرگە دەگەن قۇرمەتكە ەلگە دەگەن قۇرمەت ولشەمىمەن قاراتىپ ايتىلعان ءسوز. اكىم سوزىندە تۇردى. 1958 جىلدان بەرى جوندەۋ كورمەگەن شاڭىراققا قىرۋار قارجى ءبولدىرىپ، جاڭارتىپ بەردى. الماتىدا تۇراتىن 400-گە جۋىق جازۋشىلار وداعىنىڭ ءار مۇشەسىنە 500 مىڭ تەڭگەدەن گرانت ءبولدىردى. بۇل ماراپات جىل سايىن ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلەدى. بۇل سىي قالامگەرلەر تاراپىنان «ساعىنتاۆتىڭ سوعىمى» دەگەن بەينەلى سوزگە اينالىپ، تاسقا جازىلىپ قالدى. مۇنىڭ سىرتىنداعى باسقا دا قولداۋ شارالارى ءبىر توبە.
ەڭ باستىسى، ءتاجتاجال باستالعالى جارالى جولبارىستاي حال كەشكەن جازۋشىلار وداعى مەن ونىڭ مۇشەلەرى ينە-جىپتەن شىققانداي شىرايى كىرىپ قالدى.
شىن رۋحاني ءبۇتىن كىسىگە قاساڭ قاعيدالارعا قۇرىلىپ، قاتىپ قالعان نۇسقاۋلاردىڭ قاتىسى بولا بەرمەيدى. مۇنداي شابلونداردى ونداي باسشى كەز كەلگەن جاعدايدا بۇزا الادى. وسى شەكتەۋ، شەڭبەرلەردەن شىعا العان باسشى رۋحاني تۇلعاعا اينالادى. وسى دىلگىر قاسيەت ءوز تەگىنەن تامىر تارتاتىن باقىتجان ءابدىر ۇلى سونداي تۇلعا ەكەنىن الماتىنى باسقارعان از ۋاقىتتىڭ ىشىندە دالەلدەدى. ارينە، بىرەۋگە جاعىمپازداناتىن جاعدايىمىز جوق، دەيتۇرعانمەن دە كورگەندى، سەزىنگەندى ايتۋ پارىز. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن.
شەرحان مۇرتازا ومىردەن وزعان سوڭ، كوپ ۇزاماي ول كىسى تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىلدى. سوندا بىلاي دەدى-اۋ.
– بىزدە كوپ دۇنيە قاعازعا بايلانىستى شەشىلەدى. قاعازعا الدەنەنى جازامىز دا، سول سيانىڭ ارتىنداعى ازاماتتىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتىپ كەتەمىز. ءبىز ءبارىن تارازىعا سالىپ قويامىز. وكىنىشتى-اق. وسىنىڭ ءبارىن جاساپ جۇرگەن ءوزىمىز. ال شەراعامىزدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە جىل تولىپ جاتقان كەزدە، قاعازعا قاراپ قالامىز با؟ وسىلاي قاعازدىڭ ءبارىن ىسىرىپ تاستاپ شەشىم قابىلدادىق. مۇنداي شەشىم ءبىر جىلدان كەيىن ەمەس، بەس جىلدان كەيىن ەمەس، مارقۇم بولعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە قابىلدانۋى كەرەك. ويتكەنى، بۇل ازامات – ەلدىڭ ازاماتى. تەك «ەلىم» دەپ قانا ءوتتى. سول سەبەپتى، وسىنداي ىزگى شارۋانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەنىمە قۋانىشتىمىن.
ساعىنتايەۆتىڭ سوڭىندا قالعان سۇڭعىلا، سۇراپىل ءسوزدىڭ ءبىرسىپىراسى وسى. ونىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ جازۋعا شاعىن ماقالانىڭ كولەمى كوتەرە قويمايدى. وسىنىڭ وزىنەن-اق رۋحاني بيىك باسشى ەڭ الدىمەن ەلدىڭ باقىتى دەپ باتىل تۇجىرىم جاساۋعا بولادى عوي.
قايدا جۇرسەڭ دە بار بول، نار بول، باقىتجان ءابدىر ۇلى!
ق.قوشقار ۇلى.