قوعامنىڭ  قاسىرەتى اشكوزدىك دەرتى  ەمەس...

ءسال شەگىنىس جاساپ، وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن قوعامدى دۇرلىكتىرگەن  وقيعالاردى ەسكە تۇسىرەيىكشى. 2020 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا الماتى قالاسىندا ءبىر توپ ادام نارازىلىققا شىقتى. ادامداردىڭ جان-ايقايىنىڭ شىعۋىنا شىمكەنتتەگى وقيعا سەبەپشى بولدى. 11 جەلتوقساندا شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىندە «گارانت 24 لومبارد»، «Estate لومبارد»، «ۆىگودنىي زايم» پيراميدالارىنىڭ جابىرلەنۋشىلەرى نارازىلىق وتكىزگەن بولاتىن.  ال 2022 جىلدىڭ 11 ساۋىرىندە استانادا Mudabarah Capital قارجى پيراميداسىنىڭ سالىمشىسى ءوزىن جاعىپ جىبەرمەكشى بولدى. 2022 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا اقتوبەدە بىرنەشە سالىمشىلار جوعارىداعى قارجى پيراميدالارىنىڭ زاردابىن ايتىپ نارازىلىققا شىعىپ ەدى. مۇنداي جاعداي ايتا بەرسە وتە كوپ.

بىر-بىرىنە ۇقساس بۇل وقيعالاردىڭ ءتۇپ توركىنى نەدە؟ ارينە، قارجى پيراميدالارىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرى. ولاردىڭ كەسىرىنەن سالىمشىلار قارجىسىنان قاعىلدى، پسيحولوگيالىق قىسىمعا ۇشىرادى. سوڭعى 3–5 جىلدا قارجى پيراميدالارى مەن ودان زارداپ شەككەن ادامدار تۋرالى اقپار كوپ ايتىلدى. جازىلىپ تا جاتىر. الايدا، ولار جاڭبىردان كەيىن شىعاتىن كەمپىرقوساق سياقتى نەگە كوبەيىپ كەتتى دەگەن سۇراققا جاۋاپ جوق. بازبىرەۋلەر حالىقتىڭ تەز بايىپ كەتۋگە دەگەن اشكوز نيەتى دەۋى مۇمكىن. ءبىراق ماسەلە بۇدان دا تەرەڭدە جاتىر...

قويشى كوپ بولسا...

بۇگىندە ەكونوميكالىق قىلمىس، ونىڭ ىشىندە قارجى پيراميدالارىمەن كۇرەس ماسەلەسى ءورشىپ تۇر. قوعامنىڭ دەرتىنە اينالدى. كەزىندە ماسەلەنى مەملەكەت ۋىسىنان جىبەرىپ العان. كوشتىڭ باسى قايدا بارسا، سوڭى دا سوندا بارادى. ەلدەگى كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشۋدىڭ ەڭ باستى جولى مەملەكەتتىك-ساياسي جىگەر. ونسىز باسقا امالدى قولدانۋ بوس ءسوز. بيلىك ماسەلەگە ءمان بەرىپ، ونىڭ سەبەبىن انىقتاپ ءتيىستى شارالار قولدانعان كەزدە عانا ءبىز كۇتكەن ناتيجە بولادى.

قارجى پيراميدالارىمەن كۇرەستەگى باستى كەمشىلىك جۇيەلى جۇمىستىڭ بولماۋىندا. مۇندايدا «قويشى كوپ بولسا، قوي ارام ولەدى»  دەگەن حالىق دانالىعى ويعا كەلەدى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قارجى پيراميداسى دەگەن ۇعىم بولمادى. ەكونوميكالىق قىلمىستار سالىقتان جالتارۋ تۇرعىسىنان عانا قارالاتىن ەدى. سەبەبى، جوسپارلى ەكونوميكادان نارىقتىق ەكونوميكاعا ەندى قادام باسقان كەز. 1991 جىلى 9 شىلدەدە «قازاق كسر مەملەكەتتىك سالىق قىزمەتىن قۇرۋ تۋرالى» پرەزيدەنت جارلىعى شىقتى. ول ەكونوميكا بويىنشا مەملەكەتتىك كوميتەتكە قاراستى مەكەمە بولاتىن. ءبىراق ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قايتادان قارجى مينيسترلىگىنىڭ قۇرامىنا ەندى. 1996 جىلى مەملەكەتتىك سالىق كوميتەتى قۇرىلدى. الايدا، اراعا ءبىر جىل سالىپ قايتادان قارجى مينيسترلىگىنە ءوتىپ كەتتى. سول ارالىقتا سالىق قىزمەتىندە ءبىرشاما وزگەرىس بولدى. 1994 جىلى قارجى مينيسترلىگىنىڭ سالىق قىزمەتىنىڭ ىشىندە «سالىق پوليسياسى» قۇرىلدى. وعان تەرگەپ-تەكسەرۋ مىندەتى جۇكتەلدى. ياعني سالىق سالاسى بويىنشا سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ جۇمىسىن سالىق پوليسياسى اتقاراتىن بولدى. ال 1998 جىلى «سالىق پوليسياسى كوميتەتى» قۇرىلدى.

2001 جىلى سالىق پوليسياسى ۇكىمەتتەن ەنشىسىن الىپ بولەك شىقتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سالىق پوليسياسى اگەنتتىگى قۇرىلدى. وسىلايشا سالىق پوليسياسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا العاش رەت پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىناتىن ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانعا اينالدى. وعان قارجى مينيسترلىگىنىڭ سالىق پوليسياسى كوميتەتى مەن مەملەكەتتىك كىرىستەر مينيسترلىگىنىڭ سالىق پوليسياسى اكادەمياسىنىڭ قىزمەتتەرى مەن وكىلەتتىكتەرى بەرىلدى.

مۇنىمەن سالىق پوليسياسىنداعى وزگەرىس اياقتالعان جوق. 2002 جىلى 4 شىلدەدە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارجى پوليسيا ورگاندارى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. زاڭ مەملەكەتتىك ورگاننىڭ وكىلەتتىگىن كەڭەيتتى. ولارعا سالىقتىق قىلمىستان باسقا، كاسىپكەرلىك قىزمەتكە زاڭسىز ارالاسۋ، جەمقورلىق پەن كونتراباندامەن كۇرەس قىزمەتتەرى جۇكتەلدى. بۇل 2003 جىلى مەملەكەتتىك-اكىمشىلىك رەفورماعا جالعاستى. مەكەمەگە جەمقورلىقپەن كۇرەس سەكىلدى كۇردەلى قىزمەت جۇكتەلىپ، ول ەندى  «ق ر ەكونوميكالىق جانە جەمقورلىق قىلمىستارمەن كۇرەس اگەنتتىگى» بولىپ وزگەردى.

اگەنتتىك وسى اتاۋمەن 2014 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى. كەيىن ونىڭ جەمقورلىقپەن كۇرەس قىزمەتى قايتا قۇرىلعان مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنە بەرىلدى. ال ونىڭ نەگىزگى قىزمەتى قايتادان قارجى مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە ءوتتى. وسىلايشا مينيسترلىكتە قارجى مونيتورينگى اگەنتتىگى قۇرىلدى. وعان «قىلمىستىق جولمەن الىنعان كiرiستەردi زاڭداستىرۋعا (جىلىستاتۋعا) جانە تەرروريزمدi قارجىلاندىرۋعا قارسى iس-قيمىل، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىمەن وسى ورگاننىڭ جۇرگىزۋىنە جاتاتىن قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋ، انىقتاۋ، جولىن كەسۋ، اشۋ جانە تەرگەۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىنا سايكەس وزگە دە فۋنكسيالار» بەرىلدى.

مەملەكەتتىك باقىلاۋ كۇشەيدى

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قارجى پيراميدالارى بەلسەندى بولعان جوق. سوندىقتان ولارمەن كۇرەسۋ كەرەك دەگەن تالاپ تا بولمادى. جوعارىدا جازعانىمىزداي، مەملەكەتتىڭ نازارىندا ەڭ باستىسى: سالىقتان جالتارۋ، جەمقورلىق، كونتراباندا جانە وزگە دە ماسەلەلەر بولدى.

كوپشىلىككە تانىس جالعىز مىسال – «سماگۋلوۆ جانە ك» قارجى پيراميداسى. ول 1990 جىلدارى ارەكەت ەتكەن. پيراميدالار سوڭعى 3–5 جىلدا بەلسەندى بولا ءتۇستى. وعان ءتۇرلى فاكتور اسەر ەتۋى مۇمكىن. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ تومەندەۋىنەن باستاپ بەبي-بۋمعا دەيىن. ءتىپتى 2019 جىلعى بيلىك ءترانزيتى دە اسەر ەتكەن بولار. ال اقپاراتتىق-تەحنولوگيالاردىڭ دامۋى جانە كوروناۆيرۋس ينفەكسياسىنىڭ تارالۋى وتقا ماي قۇيعانداي بولدى.

2019-2020 جىلدارى قارجى پيراميدالارىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردىڭ ءۇنى ەستىلە باستادى. ماسەلەگە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءمان بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە 2021 جىلدىڭ 28 قاڭتارىندا قارجى مونيتورينگى كوميتەتى قارجى مينيسترلىگىنەن قايتادان ءبولىنىپ شىقتى. تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ەكىنشى رەت پرەزيدەنتكە باعىناتىن «ق ر قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى» قۇرىلدى. وعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارجى مينيسترلىگىنىڭ قىلمىستىق جولمەن الىنعان كىرىستەردى زاڭداستىرۋعا (جىلىستاتۋعا) جانە تەرروريزمدى قارجىلاندىرۋعا قارسى ءىس-قيمىل سالاسىنداعى، سونداي-اق ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق قىلمىستار مەن قۇقىقبۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋ، ولاردى انىقتاۋ، جولىن كەسۋ، اشۋ جانە تەرگەپ-تەكسەرۋ بويىنشا فۋنكسيالارى مەن وكىلەتتىكتەرى» بەرىلدى. وسىلايشا  مەكەمە ءبىر ورتالىققا باعىنعان جەكە ۋاكىلەتتى ورگانعا اينالدى.

كۇرەس جانە وڭ ناتيجە

جاڭادان قۇرىلعان اگەنتتىك باسشىسىنا پرەزيدەنت قارجى پيراميدالارىمەن كۇرەستى جولعا قويۋدى تاپسىردى. بۇگىندە جۇمىستىڭ وڭ ناتيجەسى بار.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارجىلىق مونيتورينگ اگەنتتىگى سايتىندا سوت ۇكىمى شىققان قارجى پيراميدالارىنىڭ ءتىزىمى بار. تىزىمگە قارايتىن بولساق، 5 قارجى پيراميداسىنا – 2021 جىلى، 10-ىنا – 2022 جىلى، بيىلدىڭ وزىندە 13 قارجى پيراميداسىنا سوت ۇكىمى شىققان. جالپى ۇزىن سانى 28 جوبا قارجى پيراميداسى رەتىندە تانىلعان.

قارجىلىق ساۋاتسىزدىق  نەگىزگى فاكتور ما؟

ءبىز سوت ۇكىمى شىققان قارجى پيراميدالارىنىڭ ارەكەتىن ساراپتادىق. ساراپتاما ناتيجەسى كورسەتكەندەي، ولاردىڭ سوڭعى 3–5 جىلدا كوبەيۋىنە كەلەسى ىشكى فاكتورلار اسەر ەتكەن:

1. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ تومەندەۋى. مۇنىڭ اسەرىنەن نەسيە الۋ كولەمىنىڭ ارتۋى، باسپانانىڭ بولماۋى سەكىلدى ماسەلەلەر تۋىندادى. بيىل جازدا استانادا Kaspi بانكتىڭ ءبىر بولىمىنە بەلگىسىز ادام باسىپ كىرىپ، ونداعى ازاماتتاردى كەپىلگە الىپ ەدى. ول بانكتىڭ بارلىق اكتيۆتەرىن مۇگەدەك بالالارعا، الەۋمەتتىك وسال توپتارعا بەرۋدى تالاپ ەتكەن بولاتىن. وسى وقيعادان كەيىن حالىقتىڭ نەسيە الۋ كولەمىنىڭ ارتۋى ماسەلەسى قايتا كوتەرىلدى. حالىقتىڭ قارجى پيراميدالارىنا جاپپاي الدانۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى.   

«ەلىماي-2019» تك، «Finiko»، «Investment Consulting Agency»، «سەمەينىي كاپيتال»، «اتا-مەكەن 2021» تك، «سۆوي دوم»، «GAP» تك سياقتى قارجى پيراميدالارى از ۋاقىتتا ءۇي الدە كولىك الۋعا ۋادە بەرىپ، ادامداردى سالىمشى بولۋعا ۇگىتتەگەن. مىسالى، «Finiko» سالىمشىلارعا ءۇي الدە كولىك باعاسىنىڭ 35%-ىن  قۇيسا، 3-4 ايدا ءۇي، كولىك الىپ بەرەمىز دەپ ۋادە بەرگەن. وسىلايشا پيراميدانى ۇيىمداستىرۋشىلار حالىق قانداي نارسەگە مۇقتاج بولسا سونى ۇسىنۋعا تىرىسقان.

2. دەموگرافيالىق داعدارىس پەن گەندەرلىك تەڭسىزدىك (بەبي-بۋم مەن كوپبالالى انالار سانىنىڭ ارتۋى). قارجى پيراميدالارىنا الدانعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ايەلدەر. مۇنداي اقپاراتتى Finprom.kz ساراپتاما ناتيجەسى كورسەتتى. بيىل قاڭتار–ءساۋىر ايىندا زارداپ شەككەندەردىڭ 71%-دان استامى، ياعني 273ء-ى ايەلدەر دەيدى ساراپشىلار. قاراپ تۇرساق، مۇنداي قورىتىندىنىڭ ءمانى بار. استانادا ءوزىن جاعىپ جىبەرۋگە ۇمتىلعان ايەل، شىمكەنت، الماتى جانە اقتوبەدە نارازى بولعان جابىرلەنۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى دە ايەلدەر. مۇنىڭ سەبەبى نە؟

2019 جىلى استانادا 5 ءسابيدىڭ قازاسىنان سوڭ ەلدە كوپبالالى انالار نارازىلىعى كۇشەيدى. ولار وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ناشار ەكەنىن ايتا باستادى. كوپ ۇزاماي مەملەكەت تاراپىنان كوپبالالى انالارعا الەۋمەتتىك قولداۋ كۇشەيدى. ءار بالاعا تولەمدەردەن بولەك، انالاردى الەۋمەتتەندىرۋ بويىنشا باستامالار قولعا الىندى. «باقىتتى وتباسى» جوباسى باستاۋ الدى. الايدا، بۇل جۇمىس كوروناۆيرۋس ىندەتى كەزىندە توقتاپ قالدى. سەبەبى، ءبارىمىز جاپپاي وقشاۋلاندىق. الەۋمەتتىك جەلىلەر ادامدار اراسىنداعى بايلانىستىڭ باستى قۇرالىنا اينالدى. ءدال سول ۋاقىتتا قارجى پيراميدالارى بەلسەندى ارەكەتكە كوشتى. ولار WhatsApp، Telegram مەسسەنجەرلەرى ارقىلى ونلاين بىرلەستىك قۇرا وتىرىپ، سالىمشىلاردى ۇگىتتەدى. اسىرەسە، قوعامدا الەۋمەتتەنۋ پروسەسى توقتاپ قالعان ايەلدەر قاۋىمى زارداپ شەكتى. بۇل جەردە تەك كوپبالالى انالار عانا ەمەس، شامامەن 2008 جىلدان بەرى كەلە جاتقان «بەبي-بۋم» فاكتورى دا اسەر ەتتى. مۇنىڭ ءبارى الەۋمەتتەنۋ ماسەلەسىنە مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى.

3. قارجىلىق ساۋاتتىڭ تومەندىگى. قارجى پيراميدالارى وڭاي جولمەن پايدا تابۋدى ۇسىنعان. سالىمشىلارعا ءتۇرلى ينۆەستيسيالىق جولداردى كورسەتكەن. مىسالى، «Sincere Systems» جانە «Finiko» كريپتوۆاليۋتالار قىزمەتىن ۇسىنعان. «مەبەلنىي پروەكت نۋر»/ «نۇر-جيھاز» جيھازداردى ويناتسا، «Innova Gold» التىننان جاسالعان قۇيمالار مەن اشەكەي بۇيىمدارعا ينۆەستيسيا قۇيۋعا ۇگىتتەگەن. ال وزگە پيراميدالار سالىنعان اقشانى قىسقا مەرزىمگە ەسەلەپ قايتارۋعا ۋادە ەتكەن. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى حالىقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قارجىلىق ساۋاتى تومەن. دەسە دە، بۇل نەگىزگى فاكتور ەمەس.