ورتالىق ازيا، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ۇلىق مەيرام بار. ول – ناۋرىز. بۇل – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلىپ، سامارقاننىڭ كوك تاسى ەريتىن شاق. پارسى تىلىنەن ءتارجىمالاعاندا، ناۋرىز «جاڭا كۇن» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. ەندەشە، قاستەرلى قۇندىلىعىمىزدىڭ قىر-سىرىن ءبىلۋ – بارىمىزگە پارىز. ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندە 14 ناۋرىزدان باستاپ كورىسۋ ءداستۇرى باستالىپ تا كەتتى. وسى رەتتە اڭىز تۇلعا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ كەلىنى، قوعام قايراتكەرى، جازۋشى زەينەپ احمەتوۆامەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
تامىرى تەرەڭدە
– زەينەپ اپاي، ءوزىڭىزدى قازاق رۋحانياتىن ناسيحاتتاۋشى التىن دىڭگەك دەپ بىلەمىز. جالپى، ناۋرىزدىڭ ءمان-ماعىناسى تۋرالى كەڭىرەك ايتىپ بەرسەڭىز؟
– ەرتەدەگى قازاقتار كوكەك ايىن ناۋرىز، جىلدىڭ باسى دەپ ەسەپتەگەن. سودان مىناداي ولەڭ جولدارى قالعان.
كوكەك كەلدى،
كوكتەم كەلدى.
كوكەك كەلسە،
كوكتەن بەر.
كوكتەن بەرسەڭ،
كوپكە بەر، – دەگەن.
ال كەيىن كەلە-كەلە جاڭاعى كوكەك ايىندا باستالاتىن توي ناۋرىز، اي اتىنا اينالىپ كەتكەن. اسىلىندە، كوكەك ايى بولاتىن. وسى ايدا باستالاتىن مەرەكە ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ناۋرىز يسلام دىنىنەن دە بۇرىن شىققان. وتە ەرتەدەن كەلە جاتقان ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ءتول مەرەكەسى سانالادى. قالا بەردى، بۇكىل تۇركى، پارسى، ءۇندىستاننىڭ ءبىراز بولىگى، قاپ تاۋلىقتارعا (كاۆكاز)، ت.ب. ورتاق ۇلى مەرەكە دەپ ايتۋعا بولادى. استرونوميالىق ەسەپ بويىنشا، سول كوكەك ايىنىڭ 21-ىنەن 22-سىنە قاراعان ءتۇنى اسپاندا ءبىر وزگەشە، ەرەكشە ءدىرىل، ءۇن، گۇرىل ەستىلگەن ەكەن. ءبىراق ءقازىر ەستىلمەيدى. ويتكەنى، جەر-الەمنىڭ بارلىعى تەحنيكانىڭ دىبىسىنا بولەنىپ كەتكەن. ال بۇرىن مۇنداي قۇرالدار جوق، اۋا مەن تابيعاتتىڭ تىنىق كەزىندە ەستىلگەن دەسەدى. سونى ەڭ الدىمەن قوي ەستيتىن كورىنەدى. قوي اسپانعا قاراپ ماڭىراپ، بەلگى بەرەدى ەكەن. سوندا قويشى «ءاز كەلدى» دەيدى. مىنەكي، سودان بارىپ «ءاز بولماي، جاز بولمايدى، جاز بولماي، ءماز بولمايدى» دەيدى. بىلاي ايتقاندا، ناۋرىزدىڭ كەلۋىن اشكەرەلەيتىن، پاش ەتەتىن بەلگى وسى. ءاز كەلگەننەن كەيىن عانا ناۋرىز كىرەدى دەپ ەسەپتەگەن. سونىمەن قوسا، بۇكىل جان-جانۋار، وسىمدىكتەرگە جان كىرىپ، قايتا تۇلەيدى. ءدال وسى ۋاقىتتاردا كۇن مەن ءتۇن، ىستىق پەن سۋىق، ءبارى تەڭەلەدى. استرونوميالىق عىلىمدا اسپان دەنەلەرى ءوزىنىڭ باستاپقى نۇكتەسىنە ورالاتىن كورىنەدى. سول كەزدە تەپە-تەڭدىك، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ەنەدى دەپ ەسەپتەگەن.
«ۇزىنسارىنىڭ سىباعاسى»
– ءبىر قايران قالارىمىز، حالقىمىز وسىنىڭ ءبارىن قالاي بىلگەن؟
– ءبىزدىڭ قازاق حالقى ەرتەدەن كوپ تىرشىلىگىن ءتورت تۇلىكپەن بايلانىستىرعان. تابيعاتقا وتە جاقىن بولعان. ەرتەدەن اسپان الەمىنىڭ سىرىن ۇعىنعان. سوعان قاراپ كۇنتىزبەسىن جاساپ العان دانا حالىق قوي. بۇعان قازاقتار ەرتە باستان قامدانعان. مەنىڭ ەسىمدە، شەشەلەرىمىز «ۇزىنسارى كەلگەندە سالامىن» دەپ سوعىمنان شەكە، جىلىك، جامباس، قازىسىن بولەك ىقتياتتاپ تىعىپ جۇرەتىن. اجەلەرىمىز قارىنداعى مايىن، قۇرتىن، جەنتىن، ىرىمشىگىن ساقتايتىن. بالا-شاعاسىنان اۋلاقتاۋ جەرگە قوياتىن. سونىڭ ءبارىن قاستەرلى كۇن تاياعاندا اشا باستايتىن.
«ۇزىنسارىنىڭ سىباعاسى» دەيتىن سەبەبى، ناعىز جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ءۇزىلىپ تۇسەر كەزەڭى. مال ارىق. قىسقى سوعىم بىتكەن. ادامداردىڭ دا ءوڭى قۋقىلدانىپ، جادىراڭقى جازدى اڭساپ، سويتەتۇعىن كەزىن «ۇزىنسارىنىڭ شاعى» دەپ ايتادى ەكەن. وسىلايشا دايىندىقتى ەرتە كەزدەن قامدايدى. ەندى جاقىنداعان كەزدە قىستاۋدى، ءۇيدىڭ، قورا-قوپسىنىڭ اينالاسىنىڭ بارلىعىن تازالاپ، كۇل-قوقىس، جارامسىز كەتىك ىدىس - ءبارىن ورتەپ، كومەتىنىن كومىپ، وتپەن تازارتادى. سودان كەيىن ءۇي مەن قورا-قوپسىنى ادىراسپان نەمەسە ارشامەن تۇتىندەپ زالالسىزداندىرادى. ادىراسپاننىڭ قاسيەتىن يبن سينا دا ايتقان. قانشا تۇتىندەتسەڭ دە، كوزدى اشىتپايتىندىعىن بۇرىنعىلار بايقاعان. تىلەك تىلەپ ءجۇرىپ، الاشا، تەكەمەت، كىلەمدەردى قاعىپ، شاڭ-توزاڭدارىن تازارتىپ، كىر-قوڭدارىن جۋعان. سەبەبى، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى تازا جەرگە، تازا شاڭىراققا كىرسە، قۇت-بەرەكە اكەلەدى دەپ سەنگەن. سوندىقتان حالقىمىز ۇلىستى قابىلداپ، كۇتۋدى وسىنداي تازالىقتان باستاپتى.
تاعى ءبىر ۇمىتپاي ايتا كەتەتىن نارسە بار. ايتۋلى ۋاقىتتا كورسەتۋ ءۇشىن قىز-كەلىنشەكتەر نەشە ءتۇرلى قولونەر، بىرەۋى سىرماق، ەندى بىرەۋى تۇسكيىز سىرماق تىككەن. ءارقايىسىسى جاڭا بۇيىم جاساۋعا تىرىسادى ەكەن. ودان كەيىن مەرەكە كەلگەندە، جاڭاعى دۇنيەلەرىن ادەمىلەپ ءىلىپ قويعان. سودان سوڭ اۋىلداعى ۇلكەن كىسى، اپا-اجەلەر تىگىلگەن زاتتارعا قاراپ باعاسىن بەرىپتى. ءسويتىپ، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قولونەرگە دەگەن ىنتاسىن ارتتىرىپ، سولاردىڭ قول شەبەرلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا، ەكىنشى جاعىنان، ونەردىڭ وركەندەۋىنە وسىلايشا ۇلەس قوسقان.
اركىمنىڭ ءوز ميسسياسى بولعان
– تاعى قانداي ءجون-جورالعىلار بولعان؟
– ناۋرىز كۇنى جاقىنداعان كەزدە ەر-ازاماتتار ساقال-مۇرتىن باسىپ، شاشىن العان. اپالار بالالارىن جۋىندىرىپ، تىرناقتارىن العان. قاراپايىم بولسا دا، ءبىر-بىر جاڭا كيىم كيگىزگەن. ءسويتىپ، ەرتەڭ ناۋرىز دەگەن كۇنى قىزىر ءتۇنىن كۇتەدى. ءبىر جەردە قىدىر بابا، ەكىنشى ءبىر ايماقتا قىزىر بابا دەپ جاتادى. ونى ادامداردى قولداپ، قورعاپ جۇرەتىن جاراتقاننىڭ ەرەكشە جاراتقان پەندەسى رەتىندە كورگەن. وسى ءتۇنى وتى جانىپ، جارىعى سونبەي تۇرعان شاڭىراققا قىزىر بابانىڭ نازارى تۇسەدى، قۇت-بەرەكەلى بولادى دەپ ويلايدى. اتالعان ءتۇندى كۇزەتكەندە ۇيىقتايتىندار سيرەك بولادى. ۇلكەن كىسىلەر وتكەن-كەتكەن تاريحتان اڭگىمە قوزعايدى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ومىردەن وتكەن ادامداردى ەسكە الادى. ولاردىڭ ىستەگەن يگى ىستەرىن تىلگە تيەك ەتىپ، وسى كۇنگە جەتكەنىمىزگە تاۋبە دەسىپ، بىر-بىرىمەن ارقا-جارقا اڭگىمەلەسىپ وتىرادى.
ايەلدەر كوجەلەرىن بۇقتىرىپ، ءسۇتىن ءپىسىرىپ دايىنداپ جاتادى
– ال وسى ۋاقىتتا جاستار جاعى نە ىستەيدى؟
– جاستىڭ اتى جاس قوي. وتتان جەيدە كيگەندەي لاپىلداپ تۇرعان وڭكەي قىزۋقاندى جىگىتتەر، جاس قىز-كەلىنشەكتەر بار دەگەندەي، ولاردىڭ ساۋىق-سايرانى ءتىپتى ايرىقشا بولادى. قىز-كەلىندەر قاريالارعا «بەل كوتەرەر» دەيتىن ءدام جاساپ بەرەدى. ونى مايلى قازى، سوك، ىرىمشىك، بال، مەيىز، ازداعان ءسۇت قاتىپ، كەلىگە ءتۇيىپ، ادبەن مىجىپ جاسايدى. ءسويتىپ، اتا-اجەلەردەن جاستار باتا الىپتى.
قىزىر تۇنىندە دۇعا-تىلەكتەر تىلەنگەن
– قىزىر تۇنىندە قانداي تىلەكتەر تىلەگەن، قانداي امالدار جاسالعان؟
– قىدىر ءتۇنىن كۇتكەندە يگى تىلەكتەر مول بولعان. باستىسى، جاقسى نيەتتەردەن جاقسى تىلەكتەر تۋعان. قازاقتىڭ ىرىمى دا، تىيىمى دا، بارلىعى تەك جاقسىلىققا ارنالعان. سول تۇندە 7 ىدىسقا ءدام قويادى ەكەن. بىرەۋىنە ءسۇت، ەندىگىسىنە ايران، تازا سۋ قۇيىپ، بيداي، ارپا سياقتى نارسەلەردى سالىپ قويادى. بۇل – كوكتەن جاۋدىرسىن، جەردەن ءوندىرسىن، ەلدىڭ ىرگەسىنە ىرىس ۇيالاسىن، اينالامىز بەرەكەلى، داستارحانىمىز تولىمدى بولسىن دەگەن ىزگى تىلەكپەن جاسالاتىن دۇنيە. سەنىم دەگەنىمىز ۇلى كۇش قوي. مىنە، وسىنداي جاقسىلىقتارعا سەنىپ، الگىندەگىدەي ىستەردى جاسايدى. ەندى جاڭاعى تاڭ راۋانداپ اتىپ كەلە جاتقاندا كۇننىڭ قىزۋىن كورسەتۋ ءۇشىن، مەنىڭ كىشكەنە كەزىمدە اتا-انالارىمىز العاشقى كۇننىڭ ساۋلەسىنە ماڭدايىمىزدى توساتىن. ويتكەنى، ناۋرىزدىڭ ءبىرىنشى كۇنىندە كۇننىڭ شۋاعىنا، قىزىلىنا ماڭدايىڭدى توسساڭ، دەنىڭ ساۋ بولادى. بويداعى ءارتۇرلى كەسىر-كەساپات كەتەدى دەپ ىرىمدايتىن كورىنەدى. بۇل دا ءبىر جاقسىلىقتان تۋىنداپ جاتقان نارسە ەدى. ناۋرىز كىرگەندەگى امانداسۋ جايشىلىقتاعىدان بولەك بولعان. بىرىنە-بىرى «ۇلىس وڭ بولسىن، قايدا بارساڭ جول بولسىن، جاسىڭ قۇتتى بولسىن» دەيدى. نەگە؟ ويتكەنى، ادامنىڭ جاسى بىزدە مۇشەلمەن ەسەپتەلگەن. ءتوس قاعىسىپ قاۋىشادى. انشەيىندە امانداسپايتىن ەر مەن ايەلدىڭ ءوزى امانداسىپ جاتادى.
ءاربىر ۇيدە كوجە پىسىرىلەدى. اۋىلدىڭ اقساقالدارى كەزەك- پەن سول ۇيلەرگە كىرىپ شىعادى. كەيبىرەۋلەر ويلايدى، «ءبىر كۇندە بىتەدى» دەپ. ول ايعا سوزىلادى. وسىلاي-وسىلاي اۋىل- داعىلار كەزەك-كەزەگىمەن ناۋرىزكوجە بەرەدى. بىلاي قاراپ تۇرساڭىز، ناعىز كوكتەمنىڭ كوكوزەك كەزىندە كۇندە ءار ۇيدەن كوجە ءىشىپ، انە-مىنە، دەگەنشە ءتورت تۇلىك تولدەپ، ۋىزعا دا اۋىزدارى جارىپ قالادى. ءوستىپ بىرىنە-بىرى سۇيەۋ-دەمەۋ بولعان. وسى كۇنى كوپشىلىگى قاتەلەسىپ، قوي سويىپ جاتادى. بۇل كەزەڭدە قان شىعارمايدى. مىلتىق اتىلمايدى. قاقپان قۇرمايدى. ويتكەنى، وسەتىن تولگە، الداعى كۇنگە زيان تيەدى دەپ بىلگەن. ءتىپتى، ناۋرىزدا تىرناق كەسىپ، شاش الماعان. قۇرىلىس باستاماعان. سەبەبى، بۇل كۇنى بارشاسى جاڭارادى دەپ تۇسىنگەن.
ناۋرىزكوجەنىڭ ءوز ءادىسى بار
– ناۋرىزكوجە ازىرلەۋدىڭ وزىندىك سىرى بار ما؟
– ناۋرىزكوجەنى ءسۇردىڭ سورپاسىنا جاسايدى. ءقازىر كوپشىلىگى جاس ەتتىڭ سورپاسىنا كۇرىشتى سالادى دا دايىنداي سالادى. نەگىزى، ولاي ەمەس. ناۋرىزكوجەنى تەك قانا ەتتىڭ سورپاسىنا جاسايدى. ونى قىستان باستاپ ساقتايدى. مۇنىڭ قازىردە دە ەش قيىندىعى جوق. ءبىر جىلىكتى تۇزداپ قويساڭىز، سۇرلەنىپ تۇرادى. سودان كەيىن ودان ءبىر قازان كوجە جاساۋعا بولادى ەمەس پە؟! وتكەندە تەلەارنالاردان كوزىم شالىپ قالدى. الگى قۇيرىق مايدى پيازبەن قۋىرىپ، سوعان سۋ قۇيىپ، كۇرىش سالىپ، اجەلەرىمىز وسىلاي جاساعان دەيدى. ءويتىپ وتىرىكتەن ءداستۇر جاساۋدىڭ كەرەگى جوق. بىلمەسەڭ، ۇندەمەگەن ءجون. ەلدى شاتاستىرىپ كەرەگى جوق.
كوجەگە سۋ مەن تۇزدان باسقا جەتى ءتۇرلى ءدام قوسادى. اركىم قولىندا بارىن سالعان. بۇگىندە مۇمكىنشىلىك كوپ. كەيبىرەۋلەر كوكونىس سالىپ ءجۇر. ول دا دۇرىس. ويتكەنى، جەردەن ءونىپ شىعادى. بۇرىنعىلار اقتالىپ تۇيىلگەن بيدايدى ءسۇر ەتكە قوسقان. سونداي-اق، ارپا، قاراقۇمىق، اسبۇرشاق، تارى، ت.ب. وسى سەكىلدىلەردى پايدالانعان. ايتەۋىر، جەتىگە تولۋى كەرەك. دەگەنمەن وسىلاردىڭ بارلىعىن قوسارلاي بەرۋ مىندەت ەمەس. بىرەۋلەر بيدايدان جاسالعان كوجەگە كەسپە سالادى. ونى دا سانعا ەسەپتەيدى. ول دۇرىس ەمەس. سەبەبى، كەسپە ۇننان، ۇن بيدايدان جاسالعان. مىنە، وسىنى ەسكەرۋ كەرەك.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن نارسە بار. ۇلكەندەر جاعى بىلەتىن شىعار. ال جاستارعا ايتارىمىز، كەز كەلگەن تاعام ءتۇرىن بىردەن سورپاعا سالمايدى. ولاي بولاتىنى، جارىلۋعا قيىن. الدىمەن بۇقتىرادى. بۇقتىرۋ دەگەن نە؟ ونى سۋ قۇيىپ، ءبىر قايناتىپ الىپ، استىنداعى وتىن ءوشىرىپ، بەتىن جاۋىپ تاستاسا، سۋدىڭ ءبارىن سورىپ الادى. سول كەزدە عانا سورپاعا سالىپ قايناتسا، وتە دامدىرەك بولادى. ءبىز باياعىدا قۇرتتى ەزىپ قاتاتىنبىز، ءقازىر قاتىق-ايراننىڭ نەشە ءتۇرى دايىن تۇر.
– اپا، ءوزىڭىز ناۋرىزدى قالاي كۇتەسىز؟
– ءوز باسىم مىندەتتى تۇردە بالا-شاعاممەنەن قىزىر ءتۇنىن كۇزەتەمىن. شامدى وشىرمەيمىن. تۇنىمەنەن جارىق جانىپ تۇرادى. دۇنيەدەن وتكەن-كەتكەن اتا-بابالارىمىزدى ەسكە تۇسىرەمىز. جاراتقاننان جاقسى تىلەك تىلەيمىز. العاشقى ناۋرىزكوجەنى وتباسىمىزبەن ىشەمىز. سودان كەيىن بارىپ كورشى-قولاڭ، تۋعان-تۋىسقانداردى شاقىرامىز. مەن قۇرىعاندا ەكى-ۇش رەت بەرەمىن. ويتكەنى، بىزدىكى – ۇلكەن شاڭىراق. اتانىڭ قاراشاڭىراعى. ول سولاي بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ارينە، اركىم ءوزىنىڭ ىڭعايىنا، جاعدايىنا قارار. ءبىراق مۇمكىن بولعانشا، وتىڭىزدىڭ باسىندا، بالا-شاعاڭىزدىڭ قاسىندا، ۇيىڭىزگە شاتتىق پەن قۋانىش تىلەڭىز. ەل-جۇرت، حالىق امان، تىنىش زامان بولسىن!
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!