استانادا 2-3 تامىز ارالىعىندا قازاقستان مەن اۋعانستان بيزنەس فورۋمى وتكەنى ءمالىم. وندا ساۋدا قاتىناسىن دامىتۋعا قوس تاراپ تا مۇددەلى ەكەنى انىق بولدى. قازىرگىدەي كۇردەلى جاعدايدا بارلىق ەلدەر ءۇشىن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى باستى ورىندا تۇر. اۋعانستان ءۇشىن قازاقستاندىق ەكسپورت سول ەلدەگى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلى. ال ءبىز ءۇشىن ەكسپورت باعىتىن ءارتاراپتاندىرۋ مەن كەڭ نارىققا جول ىزدەۋدە «ءتالىپتى تايانىپ، اۋعان جوتاسىنان اسۋ» كەرەك بولدى.
ءبىراق سوعان قاراماستان ءتالىپ وكىلدەرىنىڭ استاناعا كەلۋى، ولارمەن ءتۇرلى باعىتتاعى قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا بايلانىستى كەرەعار پىكىرلەر دە بولدى. سونىڭ ءوزى قازاق-اۋعان قاتىناسىندا قوس تاراپتىڭ بىردەي مۇددەلى تۇستارى قايسى دەگەن ماسەلەنى تەرەڭ قاۋزاۋ كەرەكتىگىن كورسەتكەندەي.
كورشىمىزدى بىزبەن باسەكەلەسكە اينالدىردى
استاناداعى بيزنەس فورۋمى اياسىندا ساۋدا-ىسكەرلىك قارىم-قاتىناستارىن دامىتۋعا مۇددەلى ەكەنىن ەكى ەل وكىلدەرى دە راستادى. ق ر پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى، ساۋدا جانە ينتەگراسيا ءمينيسترى سەرىك جۇمانعارين دە ءوز سوزىندە: «ءبىز اۋعانستانمەن قالىپتاسقان ساۋدا-ەكونوميكالىق، كولىك-لوگيستيكالىق جانە ەنەرگەتيكالىق بايلانىستاردى ساقتاۋعا مۇددەلىمىز»، – دەگەنى بار. ەگەر تەرەڭدەي قاراستىراتىن بولساق، بۇل قازاقستاننىڭ اۋعانستانمەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋداعى نەگىزگى باعىتى جانە كوزدەگەن مۇددەسى ەكەنىن كورەمىز. بىلايشا ايتقاندا، ەكسپورتتاعى نەگىزگى باعىتتارىمىز بويىنشا قازىرگى تاپ بولعان قيىنشىلىقتار بىزگە اۋعانستاندى باسىپ وتەتىن وڭتۇستىك باعىتتاعى ساۋدا ءدالىزىن اشۋ قاجەتتىلىگىن تۋدىرادى.
تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن ماسەلە – رەسەي فاكتورى. رەسەيگە سالىنعان سانكسيا جانە ونىڭ استىق كەلىسىمىنەن شىعۋى سەكىلدى جايتتەر سولتۇستىك كورشىمىزدى بىزبەن استىق نارىعىندا ءقاۋىپتى باسەكەلەسكە اينالدىردى. بىلايشا ايتقاندا، قازاقستاندىق استىق ەكسپورتىنىڭ «ءداستۇرلى ايماعىنا» اينالىپ كەلە جاتقان اۋعانستان، پاكىستان، وزبەكستان، تاجىكستان، شىعاناق ەلدەرى سىندى باعىتتا ەندى رەسەيلىك ساۋداگەرلەر دە جاڭا ەكپىنمەن ارالاپ ءجۇر (بۇل تۋرالى گازەتىمىزدىڭ وتكەن سانىندا ساراپشى ايبار ولجاي تەرەڭدەي ءتۇسىندىرىپ وتكەن بولاتىن). مىنە، وسىنىڭ ءوزى دە ءبىزدى اۋعانستان جانە ول ارقىلى وتەتىن ەكسپورتتىق ورنىمىزدى ەكىجاقتى بايلانىستاردى دامىتا وتىرىپ قايتا بەكەمدەۋ قاجەتتىگىن تۋدىردى.
ال اۋعانستاننىڭ بىزبەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستى دامىتۋعا دەگەن مۇددەسى نەدەن تۋىپ وتىرعانى جۇرتقا ءمالىم. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، ءبىز اۋعانستانداعى ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەل بولىپ سانالامىز. اۋعانستان – قازاقستاندىق استىق ونىمدەرىن يمپورتتاۋشى ۇلكەن نارىقتىڭ ءبىرى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك، 2021 جىلى اۋعان جەرىنە 895 مىڭ توننا ۇن ەكسپورتتاعان بولسا، بىلتىر 1،3 ميلليون توننا جەتكىزگەن. ءقازىر ەلدەگى تالىپتەردىڭ بيلىگى ءۇشىن ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ اسا ماڭىزدى. سەبەبى، بۇۇ-نىڭ وتكەن جىل سوڭىنداعى مالىمەتىندە اتالعان ەل حالقى اشارشىلىق قاۋپىندە ەكەنى ايتىلعان. بۇل تۇراقتىلىقتى ەندى عانا قامتاماسىز ەتە باستاعان ءتالىپ بيلىگى ءۇشىن باستى ماسەلە رەتىندە قاراستىرىلاتىنى ءسوزسىز. ونىڭ ۇستىنە، تالىپتەر ءتۇرلى بەلسەندى ديپلوماتيالىق، ساۋدا-ەكونوميكالىق ءىس-قيمىلدار ارقىلى ەل ىشىندە جانە سىرتىندا وزدەرىن لەگيتيمدى ەتكىسى كەلەدى. ءبىراق ءبىر نارسە انىق، ءبىزدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق مۇددە تۇرعىسىنان قارىم-قاتىناس ورناتۋىمىز تالىپتەردى رەسمي تۇردە مويىنداۋ دەپ سانالمايدى.
جاسىرىن نارىق نەمەسە ەلەۋلى دە ەلەۋسىز اۋعانستان
اۋعانستانمەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا بايلانىستى كەرەعار پىكىردىڭ بولاتىنى راس، ءارى ونىڭ دا وزىندىك نەگىزى بار. ەڭ الدىمەن، «تاليبان» ۇيىمىنىڭ بىزدەگى رەسمي ستاتۋسى. بۇل بىزگە عانا ەمەس، رەسەي، جۇڭگو، اراب ەلدەرى سەكىلدى اۋعان جۇرتىمەن ءوز ءمۇددەسى تۇرعىسىنان قالايدا قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ءماجبۇر بارلىق تاراپتار ءۇشىن ىڭعايسىز جاعى. سونىڭ وزىندە ءبىز مويىنداساق تا، مويىنداماساق تا، اۋعان جەرىندەگى قازىرگى رەاليستىك تۇزىلىستە تالىپتەردەن اۋقىمدى بيلىك پلاتفورماسى جوق.
ورتا ازيا ءۇشىن ماڭىزدى
سونىمەن بىرگە، اۋعانستانمەن بايلانىستى دامىتۋ قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋعا قاتىستى ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. قازىرگى سىرتقى الەمدەگى گەوساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى قازاقستاننىڭ وسىعان دەيىن سۇيەنىپ كەلگەن ەكسپورتتىق دالىزدەرى ۇلكەن قيىندىققا ۇشىراپ وتىرعانى جۇرتقا بەلگىلى. ەل ەكونوميكاسىنىڭ كۇرە تامىرى ءبىر باعىتقا عانا تاۋەلدى بولۋى ءتۇبىرلى مۇددەمىزگە ۇلكەن زيان جەتكىزەرىن انىق تۇسىندىك. سوندىقتان دا ءقازىر مەملەكەت تارابى ءتۇرلى ەلدەرمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى العا تارتا وتىرىپ، نەگىزگى ەكسپورت جولدارىن، تەڭىزگە شىعاتىن ءقاۋىپسىز، سەنىمدى، ءارى بارىنشا جىلدام نۇسقالارىن قاراستىرۋ ۇستىندە.
ارينە، اۋعانستان ەندى عانا سالىستىرمالى تۇردە ىشكى تۇراقتىلىققا يە بولىپ كەلەدى. تالىپتەر ۇزاق مەرزىمگە ەلدىڭ زاڭدى بيلىگى بولىپ قالا ما، قالماي ما دەگەن ساۋالدار ءالى دە وزەكتى. ونىڭ ۇستىنە ىشكى ساياسي جاعدايلار، ەسىرتكى جانە تەرروريزم ءقاۋپى، الەۋمەتتىك داعدارىس باتپاعىنداعى ەلدىڭ قال-احۋالى جانە ت.ب. سەبەپتەر اۋعانستانمەن باياندى قارىم-قاتىناس ورناتۋ قيىن دەگەن وي تۋدىرادى. ءبىراق ءبىز اۋعانستاننىڭ ورتا ازيا ءۇشىن، ءتىپتى ەۋرازيا ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەل ەكەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. اۋعانستاندى مۇنداي ماڭىزدى ەتكەن نارسە ەڭ الدىمەن ونىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنداعى ارتىقشىلىق. تۇتاس تاريح بويىندا وركەنيەتتەردى، ەل مەن ەلدى، ايماق پەن ايماقتى تۇتاستىرىپ جاتقان «ازيا جۇرەگى» دەگەن اتقا يە وڭىردەگى ەل. الىس قۇرلىقتان اقش-تىڭ 20 جىل بويى بۇل ەلدە اسكەر ۇستاپ وتىرۋى تەگىن ەمەس. اۋعانستانعا ىقپال ەتۋ ارقىلى ۆاشينگتون بەلگىلى دەڭگەيدە ازياداعى ءىرى ويىنشىلارعا ىقپال ەتكەن ەدى.
اۋعان جەرىندەگى 40 جىلدىق سوعىس مەملەكەت ەكونوميكاسىن تۇرالاتىپ، حالىقتىڭ ءال- اۋقاتىن ناشارلاتتى. دەگەنمەن، اۋعانستانداعى وسى تۇراقسىزدىق كەزەڭىندەگى دەموگرافيالىق ءوسىمى تاڭداندىرادى. سوعىس باستالماس بۇرىن 17 ميلليون شاماسىنداعى اۋعان حالقى، ءقازىر 41 ميلليونعا جەتتى. بۇل ەڭ اۋەلى ۇلكەن نارىق رەتىندە مەنمۇندالايدى. ونداعى حالىقتىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتى قازىرشە تومەن بولعانىمەن، اۋعان جۇرتىن «اش نارىق» دەپ سيپاتتاۋعا بولادى. استاناداعى فورۋمدا قازاقستاندىق وڭدەلگەن ءونىمدەردى ەكسپورتتاۋدى باسا قاراستىرۋ سەبەبى دە سوندىقتان. مىنە، مۇنىڭ ءبارى قازاق-اۋعان قارىم-قاتىناسىن دامىتۋ ماسشتابتى ءارى سالماقتى سەبەپتەردەن بولىپ تۇرعانىن كورسەتەدى.
«اlmaty-akshamۋ»، №93، 5 تامىز، 2023 جىل