باتا بەرۋ - حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى ۇزىلمەي كەلە جاتقان ەڭ قاستەرلى سالت-داستۇرلەرىنىڭ ءبىرى. قازاق ءۇشىن باتا - جاي عانا تىلەك ەمەس، جاقسىلىقتىڭ باستاۋىن بەكىتۋ، ءومىر جولىنا باعىت بەرۋ، جاقسى نيەت پەن العىستىڭ زاڭداستىرىلعان كورىنىسى.
"اتالى ەل - باتالى ەل"، "جاڭبىرمەن جەر كوگەرەر، باتامەن ەل كوگەرەر"، "باتالى ەل ارىماس، باتاسىز ەل جارىماس" دەگەن ۇلاعاتتى سوزدەر وسى ءداستۇردىڭ قوعامداعى الار ورنىن ودان سايىن ايشىقتاي تۇسەدى. باتانى كىمدەر بەرەدى جانە ونىڭ ءمانى قانداي؟ بۇل ساۋال توڭىرگىندە Aqshamnews.kz ءتىلشىسى ىزدەنىپ كوردى.
ەتنوگرافتار مەن فولكلورشىلاردىڭ ايتۋىنشا، باتا - اتا-بابالارىمىزدان بەرى "كوزدىڭ قاراشىعىنداي" ساقتالىپ كەلە جاتقان ۇرپاققا رۋحاني تاربيە بەرۋ، ىزگىلىككە ۇندەۋ قۇرالى. باتا بەرۋ ءراسىمى يسلام ءدىنى ورنىققاننان كەيىن دە ءوز ءمانىن جوعالتپاي، ءدىني دۇعامەن ۇشتاسىپ كەتكەن.
باتانىڭ ءمانى جانە بۇگىنگى تۇسىنىك
باتا - جاقسىلىقتى شاقىرۋ ءارى باستاۋ. ەتنوگراف اقەدىل تويشان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ول ادامنىڭ بولاشاق ومىرىنە باعىت كورسەتۋ، تىلەك ايتۋ عانا ەمەس، سول تىلەكتى كوپشىلىك الدىندا "بەكىتۋ". قازاق حالقى ءاربىر يگىلىكتى ءىسىن باتا الۋمەن باستاعان. ساپارعا اتتاناردا، جورىققا اتتاناردا، ىسكە كىرىسەردە، ءتىپتى جاڭا تۋعان نارەستەگە دە ۇزاق ءومىر تىلەپ، باتا بەرگەن.
ەتنوگرافتىڭ بايقاۋىنشا، احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن سەرىك نەگيموۆ سىندى عالىمدار باتا سوزدەرىن ەرەكشە زەرتتەگەن. باتاگويلىگىمەن تانىلعان سەرىك نەگيموۆتىڭ ايتۋىنشا، شىنايى باتا - ادامنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ەڭسەسىن تىكتەيتىن كۇشكە يە. باتانىڭ اسەرىن حالىق "اق تىلەكتىڭ قۋاتى" دەپ تۇسىنگەن.
باتا بەرۋدىڭ ءتارتىبى
ەرتەدە باتانى كەز كەلگەن ادام بەرە بەرمەگەن. بالا دا، ازامات تا ەلگە سىيلى بي-جىراۋلاردان، باتىرلاردان ارنايى باتا الۋعا باراتىن بولعان. بۇل - ءبىر جاعىنان، بەلگىلى تۇلعالاردىڭ رۋحاني مەكتەبىنەن ءوتۋ، ءتالىم الۋ جولى بولعان.
ماسەلەن، باۋىرجان مومىش ۇلى جاس كەزىندە جامبىل جابايەۆقا بارىپ باتا العانى بەلگىلى. ال جازۋشى، عالىم مالىك عابدۋللين جامبىلدىڭ ۇيىندە قونىپ، باتاسىن العان دەسەدى. ءۇي يەلەرى باتىردىڭ اماندىعىنا الاڭداپ، ءتىپتى ءتۇن بويى كۇزەتىپ وتىرعانى تۋرالى دا اڭىز-دەرەكتەر بار. بۇل – باتانىڭ رۋحاني، تاربيەلىك ماڭىزىن كورسەتەتىن كورىنىستەر.
اقەدىل تويشان ۇلى اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى دە وسى ءداستۇردى جاڭعىرتۋ قاجەت-اق. بەلگىلى تۇلعالاردى ءجون-جورالعىسىن جاساپ، ۇيگە شاقىرىپ، بولماسا، ارنايى ىزدەپ بارىپ، اق باتاسىن الۋعا اسىعۋ كەرەك.
تەرىس باتا - تاربيەلىك كۇشى زور سيرەك كەزدەسەتىن جازالاۋ ءتۇرى
قازاقتا تەك اق باتا ەمەس، "تەرىس باتا" دەگەن تۇسىنىك تە بولعان. ەتنوگراف حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ جازبا دەرەكتەرىندە تەرىس بات - ەڭ اۋىر جازا، قارعىس رەتىندە بەرىلگەنى ايتىلادى.
تەرىس باتا كىمگە بەرىلگەن؟
- حالقىنا وپاسىزدىق جاساعانعا؛
- ار-ۇياتىن توككەن، اۋلەتتى قورلاعان ادامعا؛
- ەلدىڭ جولىن، ءداستۇرىن مانسۇق ەتكەندەرگە.
ءبىر جاعىنان، بۇل - قوعامنان الاستاتۋ ەمەس، قايتا قورقىتۋ، جاماندىقتان جيرەندىرۋ ارقىلى دۇرىس جولعا ءتۇسىرۋ ماقساتىندا قولدانىلعان تاربيە ءتاسىلى.
قولدى تەرىس جايىپ بەرۋ - وسى تەرىس باتانىڭ بەلگىسى. ادەتتە اكە قىزىن تۇزەتۋ ءۇشىن "بۇلاي جاساساڭ، تەرىس باتامدى بەرەمىن" دەپ ەسكەرتۋ جاساپ، قورقىتقان. ياعني بۇل – اۋىر قارعىس ەمەس، تاربيە قۇرالى رەتىندە ورىن العان سيرەك جورالعى.
تەرىس باتاعا مىسال رەتىندە "قىز جىبەك پەن تولەگەن" جىرىن قاراستىرۋعا بولادى. اتالعان جىردا تولەگەننىڭ تەرىس باتا العان جەرى سيپاتتالعان. وسىدان كەيىن ونىڭ ءىسى وڭعا باسپاي، اقىرىندا جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىستى. ياعني حالقىمىز تەرىس باتانىڭ اسەرى كۇشتى دەپ ەسەپتەگەن.
كىم باتا بەرە الادى؟
قازاقتا باتا بەرۋدىڭ وزىندىك ەرەجەسى بولعان:
- باتانى كوبىنە جاسى ۇلكەن، ەلگە سىيلى ادام بەرەدى.
- ءالى اكەسى بار ادام باتا بەرمەگەن.
- كۇيەۋ بالا توردە وتىرمايدى جانە باتا بەرمەيدى. ونىڭ ورنى - ءاردايىم وزگەشە، "كۇيەۋ"، "جەزدە" مارتەبەسى.
- كەلىن دە باتا بەرمەيدى.
- اجەلەر تەك ەر ازامات بولماعان جاعدايدا عانا باتا بەرگەن.
باتانىڭ وسىنداي جۇيەسى وتباسى يەرارحياسىن، ۇلكەندى سىيلاۋ ءداستۇرىن ساقتاپ كەلگەن.
باتانىڭ شىعۋ توركىنى
فولكلورشىلار باتانىڭ شىعۋىنا قاتىستى بىرنەشە پىكىر ۇسىنادى. كەيبىر عالىمدار ونىڭ نەگىزى ارابتىڭ "فاتيحا" نەمەسە "فاتەكە" سوزىمەن بايلانىستى ەكەنىن ايتادى، ياعني العىس ايتۋ، دۇعا وقۋ، اق تىلەك ءبىلدىرۋ. "باتا" دەگەن ءسوزدىڭ تۇپ-توركىنى "فاتيحا" سوزىنەن شىققان دەپ تە ايتىلادى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.س) حاديستەرىندە "فاتيحا" سۇرەسى - ەڭ كۇشتى دۇعا-تىلەك (باتا) ەكەندىگى ايتىلعان. سەبەبى "فاتيحا" قۇراننىڭ بارلىق مازمۇنىن بويىنا قامتىپ، "اشۋشى، بەتاشار" دەگەن قاسيەتتى اتقا يە بولعان.
1905 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن ەتنوگراف-فولكلورشى الەكساندر ۆاسيليەۆتىڭ ەڭبەگىندە:
«كىمدە-كىم قازاق دالاسىندا بولسا، باتانىڭ حالىق ءۇشىن قانداي ەرەكشە ماڭىزعا يە ەكەنىن بىلەدى. باتا - قازاق پوەزياسىنىڭ ەرەكشە ءتۇرى. وندا ادام شىن جۇرەكتەن شىققان ىقىلاسىن ولەڭمەن ورنەكتەپ ايتادى»، - دەپ جازىلعان.
باتا قالاي بەرىلەدى؟
ءداستۇر بويىنشا استان كەيىن بەرىلەتىن باتا كوبىنە تاباقتى جيناماي تۇرىپ جاسالعان. جاسى ۇلكەن ادام ەكى الاقانىن بەتىنە قاراتىپ جايىپ، اللادان جاقسىلىق تىلەگەن. داستارحان باسىنداعىلار باتا كەزىندە تۇرەگەلىپ تۇرۋى دا قالىپتى جورالعى بولعان.
باتانىڭ مازمۇنى كىمگە ارنالعانىنا قاراي وزگەرىپ وتىرعان. ماسەلەن، جاس ادامعا - تىل-كوزدەن ساق بولۋىن، ۇزاق جولعا شىققانعا - اماندىق، ءۇي يەسىنە - بەرەكە، جاس جۇبايلارعا - ىنتىماق تىلەگەن.
باتا قاي زاماندا بولماسىن ادامدى ىزگىلىككە ۇندەۋ، ۇلكەنگە قۇرمەتتى ءسىڭىرۋ، جاماندىقتان تىيىپ، جاقسىلىققا باستاعان. ونىڭ ءار ءسوزى رۋحاني تاربيەنىڭ كوركەم ۇلگىسىنە اينالعان. بۇگىنگى تاڭدا دا باتا ءداستۇرىن ساقتاۋ - ۇلت بولمىسى مەن تاربيەسىنىڭ جالعاسى. قازاقتىڭ "باتامەن ەل كوگەرەر" دەپ بەكەر ايتپاعانى انىق.