جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىدەن «ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرى قۇجاتىنا ۇلتى دەگەن جەرگە «قازاق» دەپ جازدىرۋ كەرەك» دەگەن جازبانى وقىپ قالدىم. بۇل ۇسىنىس ەندى عانا ايتىلىپ جاتقان جوق. ەستەرىڭىزدە بولسا، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن اسسامبلەيا تاراپىنان «كەز كەلگەن باسقا ۇلت وكىلى ەگەر قالاسا، ءتولقۇجاتىنا قازاق، يا قازاقستاندىق دەپ جازسا» دەگەن ۇسىنىس ايتىلدى. قوعامدىق ورتادا قىزۋ تالقىلانىپ، باق-تىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالعان ماسەلەگە ءبىز دە توقتالىپ كوردىك.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتىنىڭ جەكە كۋالىگى 16 جاستان باستاپ بەرىلەدى جانە ول رەسپۋبليكا اۋماعىندا جارامدى. ال ءتولقۇجات العانشا، اناسىنىڭ ۇلتى بويىنشا جازىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسياسىنىڭ 19-باپ 1-تارماعىندا: «اركىم ءوزىنىڭ قاي ۇلتقا، قاي پارتياعا جانە قاي دىنگە جاتاتىنىن ءوزى انىقتاۋعا جانە ونى كورسەتۋ-كورسەتپەۋگە حاقىلى» دەپ جازىلعان. ەندەشە، اركىمنىڭ قۇجاتتا ۇلتىن جازۋعا قاتىستى ازاماتتىق كوزقاراسىن بىلدىرۋگە قۇقىعى بار.
الەمدە 256 ۇلت بولسا، سونىڭ 150-دەن استامى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءومىر سۇرەدى. جالپى، ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر ۇلتقا ءسىڭۋى عىلىم تىلىندە اسسيميلياسيا دەپ اتالادى. مۇنداي ءۇردىس الەم ەلدەرىندە كوپ كەزدەسەدى. اشىق دەرەككوزدە ۇلتتىق اسسيميلياسيا ۇعىمىنا مىناداي انىقتاما بەرىلگەن: ءبىر ەتنوستىڭ باسقا ءبىر ەتنوستىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ جانە مارگينالدىق ساتىسىنان ءوتىپ، سول ەتنوسقا ءسىڭىپ، ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن جوعالتۋ ءۇردىسى ارقىلى ەتنيكالىق بىرىگۋلەردىڭ ءتۇرى ۇلتتىق اسسيميلياسيا دەپ اتالادى. ۇلتتىق يدەنتيفيكاسيا – قانداي دا ءبىر بايلانىستاردىڭ نەگىزىندە ءوزىن ۇلتپەن تەڭەستىرۋ، سونداي-اق وسى ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىن، نورمالارىن جانە ۇلگىلەرىن ءوزىنىڭ رۋحتىق الەمىنە قابىلداۋ ءۇردىسى» دەپ جازىلىپتى.
قازاقستانداعى ەتنوسارالىق قاتىناس اسسيميلياسياعا جاتا ما؟ بۇل تۋرالى قحا عىلىمي-ساراپشىلىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، قولدانبالى ەتنوساياسي زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى ايگۇل كاكىمبەك قىزى: «قوعامدا بىرنەشە مادەني، تىلدىك، ءدىني ورتا بار. ءارالۋان ورتاداعى بەلگىلى ءبىر توپ سول ۇلتتىڭ مادەنيەتىن قابىلداپ، ءوزىنىڭ مادەني ەرەكشەلىگىن جوعالتسا، ونى اسسيميلياسيا دەپ اتايمىز. ونىڭ تۇرلەرى بار. ءبىر وڭىردە بىرنەشە مادەنيەت قاتار ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ەتنوستىق ەرەكشەلىكتەرىن قابىلدايدى، ءبىراق وزىنىكىن دە جوعالپايدى. بىزدەگى ەتنيكالىق توپتار قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ مادەنيەتى مەن ءوزىنىڭ ءسالت-داستۇرىن قاتار الىپ جۇرەدى. سوندىقتان قازاقستانداعى مۇنداي ءۇردىستى اسسيميلياسياعا ەمەس، اككۋلتۋراسياعا جاتقىزامىز. بىرىنشىسىنەن گورى، اككۋلتۋراسيا پروسەسى بايقالادى. ەلدىڭ ىشكى مادەنيەتىن قابىلداپ، بىرگە دامىتىپ كەلەدى. مىنە، بۇل كوپەتنوستى مەملەكەت ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ال ۇلتتىق اسسيميلياسيا عىلىمي تۇرعىدا وزگەشە بولادى. مىسالى، باسقا ەتنوس وكىلى قازاق تىلىندە سويلەپ، ۇلتتىق كيىمىن كيسە، اسسيميلياسياعا ۇشىرادى دەپ ايتا المايمىز. سەبەبى، ولار ءبارىبىر دە ءوز ءداستۇرىن، ءتىلىن جوعالتپادى. ال سالىستىرمالى تۇردە قاراساق، بۇل جەردە مەملەكەتتىك بىرەگەيلىككە باسىمدىق بەرىلەدى. سوندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولعاندىقتان، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرەدى. زاڭىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن قابىلدايدى. قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق نەگىزدەمە بارىنە ورتاق. ۇلتتىق اسسيميلياسياعا عىلىمي تۇرعىدا كەلىسپەيمىن. وزگە ەتنوس وكىلى ءوزىن قازاق دەپ ساناعان كۇننىڭ وزىندە، ول ۇلتتىق اسسيميلياسياعا جاتپايدى. ول – ۇلتتىق بىرەگەيلىك. زەرتتەۋلەر مەن ۇلتتىق ساناقتىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندا ءومىر سۇرەتىن ەتنيكالىق توپتار انا ءتىلىن، ءدىنىن ساقتاپ كەلە جاتىر. سوندىقتان مۇنى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اككۋلتۋراسيا جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ قالىپتاسۋى دەپ ايتار ەدىم»، – دەيدى.
· ءسىز نە دەيسىز؟
احمەت ءومىرزاق، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،
اقىن، جۋرناليست:
ۇلت − ساۋداعا سالىنبايتىن ۇعىم
قوعامدا ءارتۇرلى ۇدەرىستەر بولىپ جاتادى. وعان اسەر ەتۋشى فاكتورلار دا كوپ. ءبىراق بىرنارسە ايان: ەشتەڭە دە كۇشتەپ، زورلىقپەن قولدان جاسالماۋى ءتيىس. ال ۇدەرىستەر تابيعي تۇردە جۇرسە، وعان ەشكىم دە وكپەلەي المايدى. وسىنى ەسكەرۋ كەرەك. بۇل ءۇردىس قاشانعا دەيىن سوزىلاتىنىن بولجاۋ قيىن، تۇبىندە ۇلتتىق دارەجەدە ويلاپ، تايپالىق كوزقاراستاردان ارىلا الساق، بالكىم، ۇلت تۋرالى تۇسىنىگىمىز دە وزگەرەر، ءبىراق جاقىن ارادا وعان مۇمكىندىك جوق-اۋ. بۇگىنگى قازاقتىڭ ۋايىمى كوپ، ويتكەنى جەرىمىز ۇلكەن، حالقىمىز از. سوندىقتان ادام سانى جۇزدەگەن ميلليونعا جەتىپ، مەملەكەتىمىز مىقتى ەلگە اينالماي تۇرعاندا حالىقتىڭ جاندى جەرىنە ءتيىپ، ەتنيكالىق ماسەلەلەردى قوزعاۋدىڭ قاجەتى جوق. قازاق بولۋدىڭ بۇگىندە ەكى جاعى بار: ەتنيكالىق جانە رۋحاني. تەگىڭ جاعىنان قازاق بولىپ تانىلۋ ءبىر مىندەت بولسا، جان-دۇنيەڭ (ءتىلىڭ، ۇستاناتىن ءسالت-داستۇرىڭ، پايىم-پاراساتىڭ) جاعىنان قازاق بولۋ دا پارىزىڭ. سوندا عانا تولىق قازاق سانالاسىڭ.
ال ەندى شىققان تەگىڭ جاعىنان وزگە تامىردان تاراساڭ دا قازاق بولعىڭ كەلسە، ونى زاڭ بەكەر دەمەيدى. ءبىراق قازاق ءتىلىن، سالتىن، تاريحىن، مادەنيەتىن تولىققاندى يگەرمەي تۇرىپ قالاي قازاقپىن دەي الاسىڭ؟ جاسىراتىن نەسى بار، بىزدە تەگى جاعىنان قازاق، ءتولقۇجاتىندا سولاي جازىلعان، ءتىپتى اتا-باباسىن ەل تانيتىن، ءبىراق قازاق ءتىلىن مۇلدە بىلمەيتىن، ۇلتىنىڭ سالت-داستۇرىنەن ماقۇرىم قازاقتار بار. ولار ازىرگە قازاق ساناتىندا. ءبىراق بولاشاقتا ولاردى كىم دەيمىز، ول دا ءبىر ماسەلە. بالكىم، وسىندايلاردى كورىپ، وزگە ۇلت وكىلدەرى اراسىندا «ءتولقۇجاتقا قازاق دەپ جازدىرساق جەتكىلىكتى ەكەن عوي» دەۋشىلەر بار شىعار. ناعىز قازاق بولۋ ءۇشىن ەكى جاعى دا تەڭ بولۋى كەرەك ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. قۇجات جۇزىندە قازاق بولۋ ەشتەڭەنى شەشپەيدى، تەك رۋحاني الەمىمىز قازاق بولىپ، قازاقستاندى ءسۇيىپ ءومىر سۇرسەك جەتكىلىكتى. ويتكەنى، ۇلت − ساۋداعا سالىنبايتىن ۇعىم.
اياۋلىم ساعىنبايەۆا، كسەنوفوبيا پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، ۇلتتىق ەكسپەرت-دەموگراف:
قوعام تۇراقتىلىعى – ازاماتتىق بىرەگەيلىكتە
ەتنوسارالىق قاتىناستا بۇل وتە ماڭىزدى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. قوعام پىكىرىن ەكىگە جارعان بۇل ماسەلەنىڭ كوتەرىلگەنىنە بەس-التى جىلعا جۋىق ۋاقىت بولدى. بىرەۋلەر ماقۇلداسا، ەندى ءبىرى «ەتنيكالىق بولمىسىمىزدى جوعالتامىز» دەگەندى ايتتى. بىرىنشىدەن، ءبىز ءبىرتۇتاس قوعام بولۋىمىز ءۇشىن بولىنىستەن اۋلاق بولىپ، ازاماتتىق بىرەگەيلىكتى العا قويۋىمىز كەرەك. ول الدىمەن، ق ر ازاماتى ەكەندىگىن ۇمىتپاۋ دەگەن ءسوز. كۇندەلىكتى ومىردە دە، شەتەلگە شىقساق تا قاي ۇلتتان ەكەنىمىزدى ەمەس، قاي ەلدەن ەكەنىمىزدى ايتامىز. دامىعان ەلدەر ازاماتتىق بىرەگەيلىكتى ەتنيكالىق بىرەگەيلىكتەن جوعارى قويادى. ماسەلەن، فرانسيا، گەرمانيا مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىندا «مەملەكەتتىك»، «ازاماتتىق» دەگەن ۇعىمدار ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. كەزىندە قۇجاتتان ەتنوستىق بەلگىنى الىپ تاستاۋ جونىندە ۇسىنىس ايتىلدى. ول بەلگى قۇجاتتا جازىلماسا دا، بارلىق اقپارات بازادا تۇرادى. ءقازىر زاڭ بويىنشا كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ قۇجاتىندا ەتنوسىن كورسەتۋگە، يا كورسەتپەۋگە قۇقىلى. اركىمگە ەرىك بەرىلگەن. ال ون التى جاسقا دەيىن بالانىڭ قۇجاتىنا اكەسىنىڭ ەمەس، اناسىنىڭ ەتنوسى بويىنشا جازىلادى. قۇجاتتا جازىلسىن-جازىلماسىن ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايتىنى انىق. ءبىراق ءتۇرلى كسەنوفوبيالىق كوزقاراس قالىپتاسۋى مۇمكىن. سوندىقتان قوعام مەن ەتنوسارالىق قاتىناستىڭ دامۋىنا قاتىستى بۇل ماسەلەدە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن نازارعا العان ءجون. سونداي اق، قوعامدا وزگە ەتنوس وكىلدەرى وزدەرىن «قازاق» دەپ جازىپ ءجۇر دەگەن تاعى ءبىر ۇرەي بار. ساناقتا ەتنيكالىق بولمىستى سۇراعان كەزدە ازاماتتار كوبىنە قۇجات بويىنشا ەمەس، ءوزىن قاي ەتنوس وكىلى رەتىنە سەزىنەتىنىن جازادى. مەنىڭشە، بۇل ماسەلە ەتنوسارالىق كيكىلجىڭگە اكەلۋى مۇمكىن. ەتنوسارالىق قاتىناس – وتە سەزىمتال قاتىناستاردىڭ ءبىرى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، جازۋ-جازباۋدىڭ ەشبىر نەگاتيۆتى بايلانىسى بولمايدى، «قازاق» دەپ جازعاننان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. قوعام تۇراقتىلىعىن قالاساق، ەڭ دۇرىسى قۇجاتقا «قازاقستان ازاماتى» دەگەندى عانا جازۋ كەرەك. تاعى ءبىر شەتىن الىپ قاراساق، ءقازىر قازاقستان ازاماتتىعىن، «قانداس» ستاتۋسىن الۋ ءۇشىن قازاق ەكەنىن دالەلدەۋ كەرەك. ونى دالەلدەۋ ءۇشىن ءتولقۇجاتتا «قازاق» دەپ جازىلۋى ءتيىس. اۋعانستان، يران، يراك جاقتان كەلگەندەرگە قيىنداۋ بولۋى مۇمكىن. بۇل ءۇردىس كەزىندە وسىنداي اسپەكتىلەردى دە قاراۋ كەرەك بولادى. سىرتقى كۇشتەردىڭ الاۋىزدىعى ارتىپ، ءقاۋىپ كۇشەيگەن تۇستا ءدال ءقازىر قوزعاپ، ماسەلەنى كەڭەيتۋدىڭ قاجەتى جوق.
- ساۋالناما
قازاق قوعامى باسقا ۇلتتىڭ قۇجاتىنا «قازاق» دەپ كورسەتۋدى اسا قولداي بەرمەيدى. ءبىز قازاقستاندا ءومىر سۇرەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ويىن ءبىلۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىدە ساۋالناما جۇرگىزدىك. ناتيجەسىندە 70%-ىنان «جوق»، 20%-ىنان «ءيا»، 10%-ىنان «ۇلتىن كورسەتپەي، «قازاقستاندىق» دەپ جازۋ كەرەك» دەگەن جاۋاپ الدىق. بىزبەن تىلدەسكەن جانداردىڭ پىكىرى تومەندەگىدەي.
امينا ۋسەنوۆا، ق.قوجامياروۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك اكادەميالىق ۇيعىر مۋزىكالىق كومەديا تەاترىنىڭ اكتريساسى:
الما ەشقاشان ورىك بولمايدى
ارينە، مەن قازاقستاندا تۋىپ، وسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىما باقىتتىمىن. ءبىراق ۇلتىمدى وزگەرتىپ كورسەتۋگە قارسىمىن. جەكە كۋالىكتە وزگەرگەنىمەن، باسقا ۇلتقا اينالمايسىڭ عوي. الما ەشقاشان ورىك بولمايدى ەمەس پە؟! مەنى جاراتقان يەمىز ۇيعىر ەتىپ جاراتتى، قۇجاتىما دا سولاي جازىلعانىن قالايمىن. قازاقستان ءوزىنىڭ كوپۇلتتىلىعىمەن تانىمال. باستىسى، ەلىمىزدە تىنىشتىق، تاتۋلىق بولسىن!
گۋنەش امزايەۆا، دارىگەر:
ادىلەتسىز بولار ەدى...
اتا-اجەم 1944 جىلى گرۋزيادان قونىس اۋدارعان. ولار باسىندا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن. ۋاقىت وتە كەلە، ۇيرەندى. نەگىزى قازاق ءتىلى تۇرىك تىلىنە ۇقساس. انام قازاق ءتىلىن جەتىك بىلەدى. كىشكەنتاي كەزىمدە ماعان دا ۇيرەتىپ، ەكى تىلدە قاتار سويلەيتىن. مەن قازاقستاندا ءتۋىپ-وستىم. ورىس مەكتەبىندە وقىسام دا، بالا كەزدەن قازاقشا ەركىن سويلەيمىن. مەملەكەتىمىز كوپەتنوستى بولعاندىقتان، وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن دوستارىم كوپ. ۋنيۆەرسيتەتتى دە ورىس تىلىندە ءبىتىردىم، ءبىراق بۇل قازاقشا سويلەۋىمە كەدەرگى بولمادى. الماتى قالاسىنا وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن ارالاساتىن ورتام وزگەردى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىنىم كوپ جەردە كومەكتەستى، وقىتۋشىلارىما دا ۇنادى. مەنىڭ ماماندىعىم ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىمەن تىعىز بايلانىستى جانە بارلىعى دەرلىك مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەدى. مەنىڭ ۇلتىم – تۇرىك. قازاق حالقىن جاقسى كورەمىن. ءبىراق قۇجاتتا ءبىر ەلدە تۇراتىن ازاماتتاردىڭ ءوز ۇلتى جازىلۋى كەرەك دەپ سانايمىن. قازاقستاندا ءارتۇرلى ەلدەن قونىس اۋدارعان نەمەسە وسى جەردە تۋعان ەتنوستار كوپ. ەگەر ولاردىڭ ءبارىنىڭ قۇجاتىندا بىردەي ۇلت جازىلسا، وندا بۇل ناعىز ۇلتقا قاتىستى ادىلەتسىز شەشىم بولاتىن ەدى. قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى قازاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى، ءبىراق بۇل – ءبىر ۇلت بولۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى.
ماحسۋم ماحسۋتوگلى، ينجەنەر:
قولدايمىن!
مەن ءۇشىن قاي ۇلتتان ەمەس، قانداي ادام ەكەنىڭ ماڭىزدى. ءيا، ماعان باسقالار سياقتى ادامنىڭ ۇلتى جاعىنان ايتارلىقتاي ماسەلە تۋىندامايدى. مەن كۇردپىن، ءبىراق ءوزىمدى قازاق دەپ سانايمىن. بۇل ماسەلەدە اركىم ءوزى تاڭداۋ جاساۋى كەرەك. ەگەر مەنىڭ جەكە ويىمدى بىلگىڭىز كەلسە، مەن قوس قولىمدى كوتەرىپ، قولدايمىن. قۇجاتقا «قازاق» دەپ جازۋعا قارسى ەمەسپىن. مەنىڭ وسكەن، ءبىلىم العان، جۇمىس ىستەگەن ورتامدا ۇنەمى ءقازاقتىلدى ادامدار بولدى. ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى تۇسىنەمىز. ءبىز وسى ەلدىڭ ازاماتىمىز. ءبىز دە ءوزىمىزدى قازاق دەپ سانايمىز. ەكى ۇلتتىڭ مەنتاليتەتىندەگى ايىرماشىلىقتارعا قاراماستان، مەن مەكتەپ جاسىمنان بەرى ءارقاشان ۇلتىمنىڭ «قازاق» بولعانىن قالادىم. بۇل ويىمنان ەشقاشان اينىعان ەمەسپىن.