الماتىعا 1997 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا اكىم بولىپ تاعايىندالعان ۆيكتور حراپۋنوۆ بۇنىڭ الدىنداعى ارىپتەسى شالباي قۇلماحانوۆتىڭ باستاماسىن، ياعني قالاداعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ ءبىرىنشى قاباتىن شاعىن جانە ورتاشا كاسىپكەرلىككە بەرۋدى ودان ءارى ىلگەرىلەتتى. بۇعان دەيىن بىرنەشە جىل قالا اكىمى بولعان ەنەرگەتيك شاھاردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن جاقسى بىلەتىن ەدى. سودان بولار، بۇل ىسكە قامشى سالدىرماي جان-تانىمەن كىرىستى.
ماسەلەن، شاھارداعى ءۇش مىڭعا جۋىق دۇنگىرشەكتەر مەن الپىستان اسا ۇساق بازارلاردى جاۋىپ، ولاردىڭ ورنىنا زامان تالابىنا ساي كەلەتىن ۇلكەن، شاعىن ماركەتتەر اشۋعا بەتبۇرىس باستالدى. كەلەر جىلدان باستاپ جالعا بەرۋ جانە تەندەر وتكىزۋ ارقىلى 293،7 مىڭ شارشى مەتردى قۇرايتىن نىساندار مەن پايدالانىلماي تۇرعان ورىندار ەسەبىنەن تۇپكىلىكتى مەنشىككە جالپى كولەمى 24،2 مىڭ شارشى مەتر بولاتىن 27 نىسان بەرىلدى.
سونىمەن قاتار، ورتالىق كوشەلەردەگى ۇيلەردىڭ ءبىرىنشى قاباتتارىنا ورنالاسقان جالپى اۋماعى 40،7 مىڭ شارشى مەتر تۇراتىن 767 پاتەر كاسىپكەرلەرگە تەڭدەي ءبولىنىپ بەرىلدى. سونداي-اق، كاسىپكەرلەرگە بۇل نىسانداردى ءوز قاراجاتى ەسەبىنەن جوندەپ، تازا، كۇتىپ ۇستاۋ مىندەتتەلدى. ارينە، بۇل تىرلىكتىڭ قالا ءوندىرىسىنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرتكەنى ءسوزسىز.
الماتى قيىن كەزەڭدە وسىلايشا شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ ورتالىعىنا، ءتىپتى، كوشباسشىسىنا اينالدى دەسە دە بولادى. شاعىن كاسىپكەرلىككە وسىنشا دەن قويۋدىڭ باستى سەبەبى، ارينە، قالا بيۋدجەتىنە كىرىس ءتۇسىرۋ. وسى رەتتە قالادا تىركەلگەن 30 مىڭعا جۋىق ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ تەك 8 مىڭى عانا سالىق تولەۋگە قابىلەتتى بولىپ شىقتى. ءبىراق زاڭ ورىندارىنىڭ جاپپاي ارالاسىپ، ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىءرۋدىڭ ارقاسىندا 1998 جىلدىڭ ون ايى ىشىندە سالىق تولەۋدەن جالتارعانداردان قازىناعا 1ملرد 316 ملن 336 مىڭ تەڭگە سالىق پەن ايىپپۇل تولەندى.
ارينە، مۇنىڭ ءبارى جاقسى. قيىن كەزدە بيلىك تاراپىنان تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى قاراستىرىلعانىمەن، بۇل باعىتتاعى الىپساتارلىق پەن جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ دا قاتار ءجۇردى. وتاندىق كاسىپكەرلەر اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىك استىمەن ءجۇرىپ، وڭاي ولجاعا كەنەلۋگە كىرىستى. سىرتتان دايىن ونىمدەردى اكەلىپ، وتاندىق ءوندىرىستى دامىتۋعا اسا پەيىلدى بولمادى. ماسەلەنكي، مينەرالدى سۋلار اۆستراليادان، الما يراننان، سونداي-اق كۇندەلىكتى تۇتىناتىن شۇجىق، سارى ماي، قانت ءونىمدەرى باسقا جاقتان جەتكىزىلىپ، قالا قارجىسى سىرتقا ەسەپسىز شاشىلدى. كەيبىر نىساندار ونىڭ ىشىندە بالاب ا ق ش ا ل ا ر د ى جالعا نەمەسە ساتىپ جىبەرۋ رەتسىز جۇزەگە اسىرىلدى. سونىڭ سالدارىنان بار بولعانى جارتى جىل ىشىندە 46 بالاباقشا جەكەمەنشىككە ءوتىپ كەتتى.
قىسقاسى، شاھارداعى 400-دەن استام بالاباقشادان 199-ى عانا قالدى. حراپۋنوۆتىڭ تۇسىندا الماتى استانا مارتەبەسىنەن «ايىرىلىپ»، قىرىق شاقتى مەكەمەلەر مەن مينيسترلىكتەر جاڭا استاناعا ۇدەرە كوشتى. سول كۇندەردە اۋەجايدا زەينوللا قابدولوۆتىڭ باتا بەرىپ تۇرعان ءساتىن بەينەلەيتىن ءبىر تاريحي سۋرەت بولعانىن جۇرت ۇمىتا قويماعان بولار. بىرنەشە نۇسقاسى بار سول سۋرەتتى باجايلاي قاراساڭىز، حراپۋنوۆتىڭ دا قول جايىپ تۇرعانىن كورەر ەدىڭىز. بۇدان نە تۇيۋگە بولادى؟ ارينە، زامانىندا ەل باسقارعان باسشىلاردىڭ جاعىمپازدىقتان الىس بولعانىن از دەي المايسىز. ءبىز بىلگەندە حراپۋنوۆ تا سول قاتارداعى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولدى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ول دا وزگەلەر ءتارىزدى ماقتاۋ، ماداقپەن ءبىر كىسىدەي اۋىردى. قازاقشا سويلەگەن بولىپ، جىلى جىميىپ ءجۇرىپ الماتىنى جەتى جىل باسقاردى.
ادەتتە اكىمدى شارۋاشىلىقتى، ءوندىرىستى جاقسى بىلەتىن، ىسكەر، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنە قاراي تاڭداپ قويادى. ءسوز جوق، حراپۋنوۆ تا سول ۇدەدەن كورىنۋگە تىرىستى، باسقا ارىپتەستەرىندەي ءقابىلەت-قارىمىن تانىتتى. ال ول ەسەسىنە باسقالارعا قاراعاندا ساياسي ماسەلەگە دە «جەتىك» ەكەنىن بايقاتتى. ولاي دەيتىنىمىز، ونىڭ تۇسىندا الماتىنىڭ 150 جىلدىعىن تويلاۋعا قاتتى كوڭىل ءبولىندى. بەلگىلى ادامداردىڭ اتىنان حات دايىنداپ، پرەزيدەنتكە جولداماقشى بولادى.
ءبىر كۇنى سول كەزدەگى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ەلىمىزدىڭ باس تاريحشىسى مامبەت قويگەلدييەۆتى اكىمنىڭ ورىنباسارى شاقىرىپ، حاتپەن تانىسىپ، قول قويىڭىز دەيدى. ماكەڭ قول قويۋدان باس تارتادى. كابينەتىنە كەلە سالا مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتىنا جەدەلحات جولدايدى. ول حات سول كەزدەگى مەملەكەتتىك حاتشى يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە تاپسىرىلادى. سودان ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، بۇل ءىستى توقتاتادى.
ايتپاعىمىز، سول تۇستا ءورىستىلدى باسىلىمداردا الماتىنىڭ تاريحىن ۆەرنىي بەكىنىسىنەن بەرى باستايتىن ماقالالار ءجيى شىعاتىن. ول كۇنى كەشە شاھاردىڭ مىڭ جىلدىعى يۋنەسكو دەڭگەيىندە تويلانعان سوڭ بارىپ توقتادى. بۇل باعىتتا «الماتى اقشامى» كوپ جۇمىس ىستەدى. گازەتىمىزدىڭ ماڭدايشاسىنا «مىڭ جاساعان شاھاردىڭ شامشىراعى» دەپ ءۇرانسوز جازدىردىق. قىسقاسى، حراپۋنوۆتىڭ بۇل ءزالىم ءىسىن كەيىننەن «حراپۋنوۆتىڭ قالپاعىن قايىرىپ جىبەرگەن عالىم» اتتى ماقالامىزدا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جازعان بولاتىنبىز.
وزىمىزگە دە وبال جوق، الماتىداي مايشەلپەكتى، جىلىكتىڭ مايلى باسىن جەتى جىل قولىنا ۇستاتتىق. ونىڭ ۇستىنە ايەلى ۇلتتىق ارنانى باسقارىپ، قالاي بيلەپ-توستەگەنىن دە ءالى ۇمىتا قويعان جوقپىز. ودان كەيىن دە توقتاعان جوقپىز، مينيستر قويدىق. «قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇليدى» دەگەن، اقىر سوڭىندا تالتۇستە بىرنەشە ۇشاقپەن شەتەلگە كوشتى. دۇرىسى، قاشىپ كەتتى. وتىز جىل ىشىندە ەل باسقارعان تالاي قاشقىندى كوردىك قوي. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ زورى وسى بولار. تاعى بىرەۋ قاشىپ ءجۇر. ول دا الماتىنى باسقارعان.
ق.قوشقار ۇلى.
«اlmaty-akshamy»، №137 ، 16 قاراشا، 2023 جىل