قازىرگى تاڭدا ادام بالاسى قايدا بارام دەسە دە، ءوز ەركى. ونىڭ قولىن ەشكىم قاقپايدى، اياعىن تۇسامايدى. الايدا، شەكسىز- شەتسىز شەكارا جوق. ايتەۋىر ءبىر توقتام، بايلام بولۋى قاجەت. ايتپەسە، جەر عالامشارى تۇگىلى، ءوز ورتاڭدى امان-ەسەن ساقتاپ تۇرۋ قيىنعا سوعادى. جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار، تىنىشتىق، تاعىلىم-تاربيە تۋرالى وي-پايىمداردى ءبىر ارناعا توعىستىرۋدى ءجون سانايمىز.
كىسىنىڭ زاتىن الما…
بۇرىن ۇلكەندەر «كىسىنىڭ زاتىن الما» دەپ تىيىم سالىپ وتىراتىن. ساناعا ءسابي كەزدەن سىڭگەن وسيەت بويدا قالادى ەكەن. تاربيەنى تال بەسىكتەن قۇلاققا ىلمەيتىن نەمەسە وسى يگى ىسپەن شۇعىلدانبايتىن بولىپ بارامىز.
بىرەر ۋاقىت بۇرىن قالتا تەلەفونىم جوعالدى. تاڭەرتەڭ تۇرىپ تاكسيگە وتىرعانمىن. سوندا قالىپتى. كۇنى بويعى ۋاقىتىم زايا كەتتى. ويلاعان جوسپار تاس-تالقان بولدى. دەرەۋ بانك ەسەپ-شوتتارىن وزگەرتىپ، بۇعاتتاپ باستادىم. ءتۇرلى اقىل-كەڭەس ەستىدىم. Kaspi.kz قوسىمشاسىنان تولەم جىبەرگەن ادامنىڭ مالىمەتتەرىن تاۋىپ، حابارلاسىپ، زورعا قيناپ العانداي قايتاردىم. ءسويتىپ ءجۇرىپ قاس قارايدى، كوڭىلگە كىربىڭ ءتۇستى. كەشكىسىن ۇيگە جەتە شارشاپ-شالدىعىپ قۇلادىم. سوندا ويلانىپ وتىرسام، نەبارى 30 جاستىڭ توڭىرەگىندەگى قىسىق كوزدى سارى جىگىت، ءوزىنىڭ ىستەگەنىنە ەش قىمسىنباي، ءسۇيىنشى تىلەپ تۇر. ءوزى بەلگىلى ءبىر دۇكەندەردىڭ بىرىندە كۇزەتشى ەكەن. ىستەگەن ىسىنە شىمىرىكپەدى. ءبىراق وسىنداي پاسىق پيعىلدى كورىپ، «قۇداي اياسىن سەنى!» دەپ كەتىپ قالدىم. جارتى جولدا ويلانىپ قايتا بارىپ ەدىم، سىرتتاي قاراپ تۇرىپ بەتىندە ۇياتتىڭ ءبىر بەلگىسىن بايقاي الماي، سول كۇيى ورالمادىق. قۋانىشتى جاعدايدى ەستىگەن جاقىن-جۋىقتار «قايتقان مالدا قايىر بار» دەستى. حوش، سولاي بولعاي! وسىعان قاراپ جۇرتتىڭ ءبارى سونداي دەپ يلانۋ ابەستىك بولار.
ۇرلىق ءتۇبى – قورلىق
2000 جىلدارى كورشى ۇيدەن جىڭعىل اكەتكەنبىز. شامامەن، 3-4-سىنىپ وقيتىن شىعارمىز. سوندا كورشى ايەل اناما الگى شالالىقتى كەلىپ ايتتى. سوندا شەشەم «ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاما!» دەپ وقتى كوزىن قادادى. بالا بولساق تا، سول قۇدىرەتتى ءبىر اۋىز ءسوز ماڭگى جادىمىزدا قالدى. ءبىز دە پەرىشتە ەمەسپىز، شالىس كەتكەن تۇستار بولعان شىعار. ءبىراق «ۇرلىق ءتۇبى – قورلىق»، وسىنى ۇعىنعان ءجون.
كورنەكتى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» شىعارماسىندا ءبىر زاتتى قولدى قىلىپ، اتپەن ءبىراز جەر شاۋىپ كەتىپ، قايتا اكەلۋشى ەدى. ايىبىن مويىنداپ، الدىنان وتەتىن. ءداپ بۇگىنگى زاماندا ءوز ىقتيارىمەن قايتاراتىندار قاتارى سيرەپ بارادى. كۇشتەپ، ءوز زاتىنىڭ قايتۋىنا ءوزىڭ ارەكەت ەتپەسەڭ قۇر قالاسىز. وسى وقيعادان سوڭ دەربەستىك العان شاقتان باستاپ ءبىر بۋىن الداۋ-ارباۋمەن وسكەنى مە؟! بۇل دا سۇراق. ءيا، 1991 جىلدان كەيىنگى كەزەڭ توقىراۋعا تۋرا كەلدى. جۇرت جەتىسپەۋشىلىكتى كوردى. ەندى ەپتەپ ەلدىڭ اۋزى اققا ءتيىپ وتىر. باياعىدا قوڭسىنىڭ سالعىرتتىعىنان ءبىزدىڭ باقشانى سۋ كوتەرىپ كەتكەن بولاتىن. سوندا اقىسىن سۇراماق ءۇشىن كورشىلەرگە جەتىپ بارىپپىن. كورشى ءھام تۋىسقان اپاي «ءوز-وزىڭە بەكەم بول، كورشىڭدى ۇرى تۇتپا» دەدى. جالپى، حالىق دانالىعى ءار نارسەگە ءتىل قاتىپ تۇر عوي.
نە ىستەۋ كەرەك؟
ءقازىر قايتسەم مال تابام دەگەن ساۋال اركىمنىڭ كوكەيىن تەسىپ بارادى. ءبارى دەرەۋ مول قارجى تابۋدى كوزدەيدى. قاي ەكونوميستەن سۇحبات الساڭ دا، جاڭالىقتاردى وقىپ قالساڭ دا تابىستى كوتەرۋ جايىن ايتادى. بىرەۋ ينفلياسيانى تەجەۋدى ۇسىنادى. ەندىگىسى ايلىقتى ارتتىرۋدى ايتادى جانە ت.ب. ءبىراق سانادا مادەني وزگەرىس كەرەك.
كەزىندە بابالارىمىز مايقى بي، موڭكە بيلەر زامانعا سىن ايتقان ەكەن. بي-شەشەندەردىڭ ايتقانى بۇگىن ءدال كەلىپ تۇر. قالاي دەسەك تە، زاماندى وزگەرتۋ ادامنىڭ ءوز قولىندا. سەبەبى، جۇمىر جەر ەركەلىكتى كوتەرۋى مۇمكىن. الايدا، وراسان زور ادام قولىمەن جاسالاتىن قىلىقتى كەشپەيدى.
قانشا باتىر بولسا دا،
جاۋعا سالما جالعىزدى.
قانشا شەشەن بولسا دا،
داۋعا سالما مالسىزدى.
قانشا سۇلۋ بولسا دا،
قاتىن قىلما ارسىزدى..، –
دەپتى بۇرىنعىلار.
وسىنداي كەسەك-كەسەك سوزدەر بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭسە ەكەن. ءيا، دۇنيە-مۇلىك ءبىر كۇنى جينالار. بايلىققا دا قول جەتەر. الايدا، رۋحاني بايلىق ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ۋىسىنا تۇسە بەرمەس. اقىن مۇحتار شاحانوۆ «ماتەريالدىق بايلىق ەڭ الدىڭعى قاتاردا، ال رۋحاني بايلىق ەڭ سوڭعى قاتارعا ىسىرىلىپ كەتتى» دەپ ەدى. بۇلاي كەتە بەرسە، ۆارۆارلىق قۇلدىراۋ بولعالى تۇر.
نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، فيزيك عالىم اتوم بومباسىن جەتىلدىرەدى. جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋعا اينالۋىنا تىكەلەي مۇرىندىق بولىپتى. ونىڭ اتاعى كسرو اۋماعىنان ءارى اسىپ ءماشھۇر بولادى. ءبىراق عايىپتان تايىپ كىلت ويلانادى. ءسويتىپ، 1950 جىلداردا ۇدەرە جارىلا باستاعان سەمەي پوليگونى سياقتى كەز كەلگەن جارىلىسقا قارسى شىعادى. 1989 جىلى قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان تۇستا جوعارى سوۆەتكە حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلانادى. جاستايىنان جارىلعىش زاتقا بار اقىلىن جۇمساپ، ۇلعايعاندا الەمدى قارۋسىز، بەيبىت عۇمىر كەشۋگە شاقىرادى. توقىراۋ جىلدار تۇسىندا ومىردەن وزادى. وعان دەيىن قارا تىزىمگە ءىلىنىپ، ءبىراز قىسىم كورەدى. ول كىم دەرسىز، ارينە اكادەميك اندرەي ساحاروۆ ەدى. ەگدە شاعىندا ءوز ىستەگەن ءىسىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ادامزاتتىق قۇندىلىققا بوي ۇرعان ناعىز قۇپتارلىق ءىس. ارينە، قاراپايىم جانمەن سالىستىرىپ بولماس، ءبىراق ونەگە الاتىن مۇنداي ىستەر دۇنيەدە بارشىلىق.
ءبىزدىڭ قوعامعا تىكەلەي ۇرپاق تاربيەسىمەن اينالىسۋ قاجەت. سونىڭ ىشىندە قازاقي مەنتاليتەتكە جاس بۋىندى بالاباقشادان باستاپ باۋلىعان ابزال. بۇل يگى ءىس بۇگىن ىستەمەسە، ەرتەڭ كەش، اعايىن.
دۇنيەنى جاقسى ادامدار ۇستاپ تۇر
ءححى عاسىر عىلىم مەن جاڭا تەحنولوگيانىڭ دامىعان شاعى. ءتىپتى، ۇشاتىن ماشينا، روبوت، جاساندى ينتەللەكت ويلاپ تاپتىق دەپ جاھانعا جار سالىپ جاتىرمىز. سول جاساندى ينتەللەكت الەمدە مويىندالعان 5-6 دەرجاۆاداعى يادرولىق قارۋدىڭ بىرنەشەۋىن تۇيمەسىن باسسا، جەر پلانەتاسىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشپاي ما؟ وندايدان ساقتاسىن!
اقىن ءارى جۋرناليست امانحان ءالىم اعامىز «ولجاس! دۇنيەنى جاقسى ادامدار ۇستاپ تۇر، مەن سولاردىڭ جاقسىلىعىن كوپ كوردىم» دەۋشى ەدى. وسى ءبىر اۋىز ءسوز جازۋ ۇستەلىنە وتىرىپ الەۋمەتتىك تاقىرىپتاردى قوزعاعاندا، ءجيى ويعا ورالا بەرەدى. وسى ءسوزدىڭ ءقادىرى كۇن وتكەن سايىن ارتىپ بارادى. وعان قازىرگى دۇنيەدەگى قاقتىعىستار دالەل. ايتەۋىر ارتى جاقسى بولسا ەكەن.
جاقسى ادامدار قاتارى كوپ بولسا دەپ ويلايمىز. قىسىلساڭ دەمەيتىن، سۇرىنسەڭ تۇرعىزاتىن، شالىس كەتسەڭ تۇزەپ جىبەرەتىن جومارت، ادال، يماندى جاندار كوپتەپ قاجەت. شىركىن، سوندا عالام ءتىپتى كەرەمەت بولادى.
قازىرگى تاڭدا «جاقسى ادام» كونسەپسياسىن مىقتاپ قولعا الۋ قاجەت. وقۋ وردالارىنىڭ بارىندە اتالعان قاعيدامەن اكسيالار ۇيىمداستىرىلسا ەكەن. بالكىم، سوندا جاڭا ينتەلليگەنسيا قالىپتاسار. ويتكەنى، بولاشاق تاربيەلى، ءبىلىمدى، العىر جاستاردىڭ قولىندا. وسىنى ەسكەرەيىك!
شىعارماشىلىق ادامى ءبارىن بايقايدى
مەكتەپتە جۇرگەندە ادامدى ورتا تاربيەلەيدى دەيتىن. مۇعالىمدەر نەگە ايتا بەرەدى دەيتىنبىز. ءقازىر ەپتەپ ءتۇسىنىپ كەلەمىز.
بازبىرەۋلەر جاپ-جاس كەيپىندە اقساقالدىڭ ءسوزىن نەگە ايتا بەرەدى دەيتىن بولار. ونى دا بىلەمىز. الايدا، «اقىلى اسسا، ءىنىنى اعا تۇت» دەگەن قايران قازاق. سوندىقتان قوعامدىق ورىنداردىڭ بارىندە بولعان ساتتەر جادىعا جينالا بەرەدى. قانشا اينالىپ وتەيىن دەسەڭ دە، ءبارىبىر جان-دۇنيەڭدە مازداپ وت بوپ تۇرادى. ايتپاسقا امال جوق. ەستىگەن قۇلاققا، تىڭداعان ميعا ءبارى جەتىپ جاتىر.
كوڭىل دەگەن قۇرعىر قىلپىلداپ، ءار سوزگە ەلپىلدەپ تۇرادى. اركىمدەر «تىك مىنەزدى وزگەرت، كەي ۋاقىتتا قىرتپا، ويتپە-بۇيتپە» دەپ جاتادى. البەتتە مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانىپ سويلەگەن دۇرىس-اۋ. دەگەنمەن، ءبىز ادامبىز عوي، كەيدە قويىپ قالامىز. ءبىردى ايتىپ، ەكىنشىگە كەتەمىز. دەيتۇرعانمەن، ءار تاقىرىپتا استارلى ويلار تۇنىپ جاتىر. ونى قالام ۇستاعان جان بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس-تى
ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا ەڭ ءبىرىنشى ادامگەرشىلىك قاسيەت جاتادى. وسىدان اسىرىپ، اسپەتتەپ ايتا الماسپىز. جاڭىلىسساق تا، تەز تاۋبەگە كەلگەن جاقسى. جاراتقان يەم جار بولعاي!
«اlmaty-akshamy»، №137، 16 قاراشا، 2023 جىل