مەملەكەت باسشىسى استانا حالىقارالىق فورۋمىندا «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ايقىن – بارىنشا ءارتاراپتاندىرىلعان، ينكليۋزيۆتى جانە كەلەشەككە باعدارلانعان ەكونوميكا قۇرۋ. ەكونوميكالىق ءوسىم ورنىقتى بولۋمەن قاتار، ونىڭ يگىلىگى ءار ازاماتقا ءادىل بولىنۋگە ءتيىس» دەپ ەلىمىزدىڭ دامۋىنىڭ باستى باعدارىن ايقىنداپ بەردى. دۇنيە جۇزىندەگى ساياسي-ەكونوميكالىق احۋالدى جان-جاقتى باعامداپ، ۇلت مۇددەسىن پايىمداپ، كەلەشەككە نىق قادام باسىپ، جاڭا ءارى ءادىل قوعام ورناتۋ – بارشامىز ءۇشىن وتان الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىز. وسى ورايدا ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ باعدارى، جاڭا تىڭ تەتىكتەر، ەل تابىسىن ەسەلەۋ جايىندا بەلگىلى ەكونوميست بەكسۇلتان ىسقاقوۆتى اڭگىمەگە تارتىپ، ماماننىڭ اناليتيكالىق تالداۋلارىن زەردەلەپ كورگەن ەدىك.
يگى باستامالارعا جول اشىق
ۇكىمەتتىڭ بيىلعى التى ايداعى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن قورىتىندىلاعان وتىرىسىنداعى دەرەكتەرمەن باستان-اياق مۇقيات تانىسىپ شىقتىم. تالاي يگى باستامالار قولعا الىنىپتى. بيىل ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى 6،2%-عا جەتىپ، بۇل – كەيىنگى 13 جىلداعى رەكوردتىق كورسەتكىش رەتىندە باعالانىپتى. جان باسىنا شاققانداعى ءجىو 14 مىڭ دوللاردان اسىپ، قازاقستان ورتا تابىستى ەلدەردىڭ جوعارعى ساتىسىنا كوتەرىلىپتى. ءيا، اتاۋلى تابىس ارتتى دەۋگە بولادى. دەسە دە، مۇنىمەن توقتاپ قالۋعا بولمايدى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، قازاقستاندىقتار ءوز تابىسىنىڭ 53%-ىن ازىق-تۇلىككە جۇمسايدى.
بۇل – وتە ۇلكەن كورسەتكىش. ەكونوميكادا بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىق بار، ول – ەنگەل زاڭى. اتالمىش زاڭ بويىنشا، تابىسى ارتقان حالىق ازىق-تۇلىككە از جۇمساۋى كەرەك، سوندا تۇرمىسى جەڭىلدەيدى. قالاي دا ينفلياسيانى تەجەۋ كەرەك. ناتيجەسىندە حالىقتىڭ ناقتى تابىسىن ارتتىرۋعا بولادى. ينفلياسيا ءالى دە ىرىققا كونبەي تۇر. ەڭ باستى فاكتور – تاريفتەردىڭ قىمباتتاۋى. ەلەكتر، جىلۋ، سۋ تاريفتەرى ءوستى، بۇل اۆتوماتتى تۇردە ناۋبايحانا، دۇكەن، ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ءونىم باعاسىنا اسەر ەتەدى. ياعني ينفلياسيا – جۇيەلى، تىزبەكتى ۇدەرىس. ققس مولشەرلەمەسى 16%-عا دەيىن كوتەرىلمەك. بۇل نارىقتاعى بارلىق ءونىم مەن قىزمەتتىڭ باعاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. كاسىپكەرلەر تاۋەكەلدى الدىن الا ەسەپتەپ، ءقازىردىڭ وزىندە باعالارىن كوتەرىپ جاتىر. بۇل – ينفلياسيانى ودان ءارى ۇدەتەتىن فاكتور. ديەۆالۆاسياعا جول بەرمەۋ كەرەك.
ءارتاراپتاندىرىلعان ەكونوميكا – ستراتەگيالىق قاجەتتىلىك
بۇگىندە الەمدەگى تۇراقتى دامىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنا ءتان ورتاق سيپات – ءارتاراپتاندىرىلعان، ياعني ءبىر عانا سالاعا ەمەس، ءتۇرلى سەكتورلارعا سۇيەنەتىن ەكونوميكا. الەمدەگى گەوساياسي شيەلەنىستەر، ساۋدا سوعىستارى، حالىقارالىق نارىقتاعى تۇراقسىزدىق – ءبارى دە شيكىزات باعاسىنا قاتتى اسەر ەتۋدە. اسىرەسە، مۇناي باعاسىنىڭ قۇبىلۋى بىزگە اسەرىن بەرەدى. قازاقستان ءوز مۇمكىندىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، مىنا جاڭا باعىتتارعا ەرەكشە نازار اۋدارعانى ءجون.
بىرىنشىدەن – لوگيستيكا مەن ترانزيت. ەلىمىز ەۋروپا مەن ازيانىڭ توعىسقان جەرىندە ورنالاسقان. بۇل گەوگرافيالىق ارتىقشىلىقتى پايدالانىپ، ءىرى كولىك-لوگيستيكالىق حابقا اينالۋىمىز كەرەك. جۇڭگو مەن ەۋروپا اراسىنداعى جۇك اعىنىن قازاقستان ارقىلى وتكىزۋ – تابىستى بيزنەس.
ەكىنشىدەن – اگروونەركاسىپ جانە مال شارۋاشىلىعى. ءبىزدىڭ جەرىمىز كەڭ، تابيعي الەۋەتىمىز جوعارى. ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن ءوزىمىز ءوندىرىپ، ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار، ەكسپورتقا دا باعىتتاۋ قاجەت. بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ەگەر مەملەكەت ءوز حالقىن ازىقپەن قامتاماسىز ەتە الماسا، بۇل ستراتەگيالىق ءقاۋىپ توندىرەدى.
ۇشىنشىدەن – قايتا وڭدەۋ جانە جەڭىل ونەركاسىپ. شيكىزاتتى سىرتقا ارزانعا ساتىپ، قايتا وڭدەلگەن تاۋاردى قىمباتقا ساتىپ الاتىن جۇيەدەن ارىلۋىمىز كەرەك. وزىمىزدە قايتا وڭدەۋ زاۋىتتارىن دامىتۋ – قوسىلعان قۇن مەن جۇمىس ورىندارىن ارتتىرادى.
تورتىنشىدەن – تۋريزم. الەمدە تابيعاتى مەن تاريحى قازاقستانداي باي ەلدەر از. تۋريزم – تەك قارجى كوزى ەمەس، سونىمەن قاتار ەلدىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىراتىن قۇرال. بۇل سالادا دا جۇيەلى جۇمىس پەن ناقتى ناتيجە كەرەك.
ءارتاراپتاندىرۋ – بىر-ەكى جىلدىڭ شارۋاسى ەمەس. بۇل ۇزاق مەرزىمدى، كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇرەتىن كۇردەلى پروسەسس. عارىشتى يگەرۋ، جاڭا تەحنولوگيا ويلاپ تابۋ – ارينە، بولاشاقتىڭ ءىسى. ءبىراق بۇگىنگى ناقتى، شىنايى قادام – اۋىل شارۋاشىلىعىن، تاماق ونەركاسىبىن، لوگيستيكا مەن جەڭىل ءوندىرىستى قولعا الۋ. وسىنداي سالالار ارقىلى ءبىز ەكونوميكامىزدىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرە الامىز.
ينفلياسيانى تومەندەتۋ ماڭىزدى
دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى تۇراقتى، حالىقتىڭ تابىسى جوعارى، ينفلياسيا دەڭگەيى وتە تومەن. ال بىزدە قازىرگى كەزدە ينفلياسيا دەڭگەيى جوعارى كۇيىندە قالىپ وتىر. وسى سەبەپتى ۇلتتىق بانك بازالىق سىياقى مولشەرلەمەسىن 16،5% دەڭگەيىندە بەكىتتى. بۇل – ەلىمىزدەگى اقشا قۇنىنىڭ نەگىزگى باعدارى. وسى مولشەرلەمەدەن تومەن پايىزبەن نەسيە بەرۋ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ءۇشىن ءتيىمسىز، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ولاردىڭ بيزنەس-مودەلى وسى نەسيەدەن تۇسەتىن تابىسقا نەگىزدەلگەن. قىسقاسى، بانكتەر ارزان اقشامەن جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق. جىل سوڭىنا دەيىن بازالىق مولشەرلەمە تاعى دا كوتەرىلۋى مۇمكىن، وعان دا تاڭعالۋعا بولمايدى. سەبەبى، ينفلياسيانى تەجەۋ ءالى دە قيىن بولىپ تۇر. جاقىندا عانا قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگى يپوتەكالىق پايىزدى 25%-دان 20%-عا ءتۇسىرۋ جونىندە ماسەلە كوتەرگەن ەدى. الايدا، بۇل باستاما دا قاراشا ايىنا دەيىن ۋاقىتشا توقتاتىلىپ قويىلدى. ويتكەنى، بانكتەر ءۇشىن بۇل – تاۋەكەلى جوعارى شەشىم.
تومەن پايىزبەن نەسيە بەرۋ قازاقستاندا مۇمكىن، ءبىراق ول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر العىشارتتار ورىندالۋى ءتيىس. ەڭ الدىمەن ينفلياسيانى تومەندەتۋ قاجەت. حالىقتىڭ تابىسى ءوسىپ، وتاندىق ءوندىرىس جولعا قويىلۋى كەرەك. سول كەزدە عانا ەكونوميكامىز ءارتاراپتانىپ، نەسيە جۇيەسى تۇراقتى ءارى قولجەتىمدى بولا باستايدى.
تەڭگەنى الەمدىك ۆاليۋتا دەڭگەيىنە كوتەرۋگە بولا ما؟
تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، تەڭگەنى دە دوللار نەمەسە ەۋرو سياقتى الەمدىك ۆاليۋتا دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرۋگە بولادى. سەبەبى، كەز كەلگەن ۇلتتىق ۆاليۋتا – ەگەر ارتىندا قۋاتتى ەكونوميكا، تۇراقتى قارجى جۇيەسى جانە حالىقارالىق سەنىم بولسا – ۋاقىت وتە كەلە الەمدىك اينالىمعا ەنە الادى. ءبىراق رەالدى جاعدايعا كەلسەك، وكىنىشكە قاراي، قازىرگى تاڭدا بۇل وتە الىس پەرسپەكتيۆا، ءارى وعان جەتۋ ءۇشىن ۇزاق جىلدار مەن جۇيەلى رەفورما قاجەت. نەگە دەسەڭىز، قازاقستاننىڭ قازىرگى جاھاندىق ەكونوميكاداعى ورنى وتە شاعىن. ماسەلەن، 2024 جىلعى مالىمەت بويىنشا، ەلىمىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىمى (ءجىو) شامامەن، 270 ملرد. اقش دوللارىن قۇرادى. ال سول جىلى بۇكىل الەمنىڭ ءجىو شامامەن، 105 ترلن. دوللاردى قۇرادى (حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى مەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس). ياعني قازاقستاننىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ۇلەسى نەبارى 0،2%، ءتىپتى 1 پايىزعا دا جەتپەيدى.
مىنە، وسى جاعدايدى ەسكەرسەك، بۇگىنگى تاڭدا تەڭگەنى الەمدىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتا نەمەسە كەڭ تارالعان حالىقارالىق تولەم قۇرالىنا اينالدىرۋ – تىم الىس ماقسات. ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، ياعني تەك مۇناي-گاز ەمەس، اۋىل شارۋاشىلىعى، ءوندىرىس، لوگيستيكا، ءىت سياقتى باسقا سالالاردى دامىتايىق.
قازىرگى جاعدايدا ءبىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىنا قول جەتكىزۋ. تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىن تەجەۋ، حالىقتىڭ وعان دەگەن سەنىمىن ساقتاۋ – ۇلكەن جەتىستىك بولار ەدى. ءتول ۆاليۋتانى نىعايتۋدىڭ ناقتى جولدارى بار. اۋەلى ينفلياسيانى تومەندەتۋ كەرەك. سىرتقى ساۋدادا تەڭگەنى پايدالانۋ، اسىرەسە، ورتا ازيا ەلدەرىمەن ءوزارا ساۋدادا تەڭگەمەن ەسەپ ايىرىسۋعا كوشەيىك. ەگەر قازاقستان كورشى مەملەكەتتەرمەن – قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان جانە ت.ب. ەلدەرمەن تەڭگەمەن ساۋدا جۇرگىزۋدى جولعا قويسا، وندا تەڭگە ايماقتىق ۆاليۋتا رەتىندە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بەدەلگە يە بولار ەدى. بۇل – الەمدىك ۆاليۋتا بولۋعا جاسالاتىن العاشقى ناقتى قادامداردىڭ ءبىرى.
قارجىلىق ساۋاتتىلىق
حالىقتىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعى – تەك جەكە ادامنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماڭىزدى بولىگى. سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى قارجىلىق ساۋاتتىلىق يندەكسى نەبارى 40-41% شاماسىندا. بۇل دەگەنىمىز – ازاماتتارىمىزدىڭ 60%-عا جۋىعى قارجىلىق ءبىلىم مەن داعدىدان ماقۇرىم دەگەن ءسوز. سونىڭ سالدارىنان قانشاما ادامدار قارجىلىق پيراميدالاردىڭ، ونلاين الاياقتاردىڭ قۇربانى بولۋدا. ەڭ قاراپايىم مىسال – تۇتىنۋشىلىق نەسيەگە باتۋ، ءيمپۋلسيۆتى (ويلانباي جاسالعان) ساتىپ الۋلار، ەموسيامەن شەشىم قابىلداۋ سەكىلدى قارجىلىق قاتەلىكتەر.
بىزدە، اشىعىن ايتقاندا، تۇتىنۋشىلىق مادەنيەتى قالىپتاسقان. ءقازىر الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى «جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن» دەگەن ۇرانمەن شالقىعان ءومىردى كورسەتۋ سانگە اينالدى. ونى كورگەن ادام دا سونداي بولعىسى كەلەدى – ءبىراق بۇل ۇمتىلىس ساۋ اقىلمەن ەمەس، اسىعىس ءارى جوسپارسىز ارەكەتپەن جاسالىپ جاتادى.
ەكىنشى ءبىر ماڭىزدى سەبەپ – تابىستىڭ تومەندىگى. قازىرگى تاڭدا 1،5 ميلليونعا جۋىق ادام ەلىمىزدە ەڭ تومەنگى جالاقى – 85 000 تەڭگەمەن كۇن كورىپ وتىر. ونداي تابىس الاتىن ازاماتقا «اقشاڭدى جينا»، «ينۆەستيسيا سال» نەمەسە «قارجىلىق ساۋاتتى بول» دەپ ايتۋ – شىنايىلىقتان الشاق.
ەكونوميستەردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ينفلياسيانى ەسكەرسەك، ەڭ تومەنگى جالاقى كەم دەگەندە 150 مىڭ تەڭگە بولۋى ءتيىس. بۇل دەرەكتىڭ ءوزى جاعدايدىڭ قانشالىقتى كۇردەلى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. سوندىقتان قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن جۇيەلى ءارى ناقتى شارالار قاجەت.
قارجىلىق ءبىلىم مەكتەپ باعدارلاماسىنا مىندەتتى ءپان رەتىندە ەنگىزىلۋى كەرەك. بالانى جاستايىنان اقشاعا دەگەن دۇرىس كوزقاراسقا تاربيەلەۋ – ۇزاق مەرزىمدى ناتيجە بەرەدى. اتا-انالار دا قارجىلىق مادەنيەتتى ۇيدە تاربيەلەۋى ءتيىس. بۇنى تەك مۇعالىمگە نەمەسە مەملەكەتكە ارتىپ قويۋ جەتكىلىكسىز. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇلتتىق ستراتەگيالىق باعدارلاما قابىلدانۋى ءتيىس.
قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى تەك ءبىر رەتتىك ناۋقان رەتىندە ەمەس، ۇزدىكسىز اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق جۇمىس رەتىندە قاراۋ كەرەك. بۇل تاقىرىپ تەلەديداردان باستاپ TikTok-قا دەيىنگى بارلىق مەديادا كەڭ ناسيحاتتالۋى ءتيىس. قاراپايىم تىلمەن، مىسال ارقىلى، شىنايى وقيعالار نەگىزىندە ءتۇسىندىرۋ ماڭىزدى.
جاپونيا نەمەسە سكانديناۆيا ەلدەرىندەگىدەي، قارجىلىق مادەنيەتتى ومىرلىك فيلوسوفيا دەڭگەيىنە جەتكىزۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن كىشكەنتاي جاستان باستاپ «اقشا – ماقسات ەمەس، قۇرال» دەگەن ۇستانىمدى سىڭىرگەن ءجون.
قارجىلىق ساۋاتتىلىق – بۇگىنگى ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ەرتەڭىن ايقىندايتىن اسا ماڭىزدى فاكتور. سوندىقتان بۇل ماسەلە جاي عانا ءبىلىم بەرۋ ەمەس، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قارالۋى ءتيىس.
الماتىنىڭ ەل ەكونوميكاسىنداعى ۇلەسى زور
الماتى قالاسى – ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق استاناسى دەپ بەكەر اتالمايدى. سەبەبى، رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، الماتى قازاقستان ءجىو-نىڭ شامامەن، 5/1 بولىگىن، ياكي 20-21% ارالىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. بۇل – ءبىر عانا قالانىڭ ەل ەكونوميكاسىنداعى وراسان ۇلەسىن كورسەتەتىن ناقتى دەرەك. الماتىنىڭ مۇنداي كورسەتكىشكە جەتۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. حالىق تىعىز ورنالاسقان – ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ادامدار الماتىعا كوشىپ كەلۋدە. ۋربانيزاسيا دەڭگەيى جوعارى – ينفراقۇرىلىم، كولىك، بايلانىس، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى جاقسى دامىعان. قىزمەت كورسەتۋ سەكتورى قارقىندى – حالىق كوپ بولعان سوڭ، سۇرانىس تا جوعارى. بۇل – بيزنەس پەن كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى. قارجى ۇيىمدارى – ەلىمىزدەگى ءىرى بانكتەر، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، ينۆەستيسيالىق قورلار الماتىدا شوعىرلانعان. ساۋدا-ساتتىق پەن سالىق ءتۇسىمى جوعارى – الماتى قالاسى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە دە كوپ قاراجات ءتۇسىرىپ وتىر.
الماتى – نەگىزىنەن ساۋدا، قىزمەت كورسەتۋ جانە قارجى سالاسىنا بەيىمدەلگەن مەگاپوليس. ال ونەركاسىپتىك، وندىرىستىك الەۋەتى اسا جوعارى ەمەس. ەسەسىنە باسقا وڭىرلەر – مىسالى، شقو، قاراعاندى، پاۆلودار – ونەركاسىپكە يكەمدى، ءبىراق ولاردان حالىقتىڭ جاپپاي كەتۋى بايقالادى. بۇل ءۇردىس بىرنەشە ماسەلەنى تۋىنداتادى. باسقا قالالار ينفراقۇرىلىمدىق، الەۋمەتتىك جاعىنان ارتتا قالىپ قويۋى مۇمكىن. كادر تاپشىلىعى بايقالادى – جاستار مەن بىلىكتى ماماندار الماتى، استانا سەكىلدى قالالارعا كەتىپ جاتىر. ينۆەستيسيا كوبىنە تەك دامىعان ايماقتارعا باعىتتالادى، بۇل ءوز كەزەگىندە تەڭسىزدىكتى تەرەڭدەتەدى. ال مەملەكەت ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى – تەك الماتىنى عانا ەمەس، وڭىرلەردى دە دامىتىپ، تەڭگەرىمدى ەكونوميكالىق وسۋگە قول جەتكىزۋ. سەبەبى، ميلليون تۇرعىنى بار قالالار سانى ارتقان سايىن – قارجى قازىناعا كوبىرەك ءتۇسىپ، جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، ىشكى ميگراسيا تەڭەلىپ، ايماقتىق تۇراقتىلىق ارتادى. سوندىقتان ۇزاق مەرزىمدى دامۋ ستراتەگياسىندا وڭىرلەر اراسىنداعى الشاقتىقتى ازايتۋ، تەڭ مۇمكىندىكتەر جاساۋ – باستى نازاردا بولۋى قاجەت. الماتى – لوكوموتيۆ قالا، ءبىراق ول جالعىز ءوزى بۇكىل ەلدى العا سۇيرەي المايدى. ەل دامۋى ءۇشىن وڭىرلىك قۋاتتى ورتالىقتاردىڭ ءارقايسىسى وزىنشە وركەندەۋى ءتيىس. باعانى رەتتەپ، ءوندىرىس ورىندارىن اشىپ، قازبا بايلىققا سەنىپ وتىرا بەرمەي، زاۋىت پەن فابريكالار اشۋ قاجەت. سوندا عانا نارىقتا وتاندىق ءونىمنىڭ ۇلەسى ارتىپ، ينفلياسيا تومەندەيدى، حالىقتىڭ تابىسى ارتادى. ءارتاراپتانعان قۋاتتى ەكونوميكا، ەلدى مىقتى دەرجاۆاعا اينالدىرادى.