وتاندىق اۆتوكولىك نارىعىنا سۋبسيديا قاجەت
بۇگىندە ەلىمىزدە ەسكى كولىكتەر كوبەيىپ بارا جاتىر. 20 جاستان اسقان اۆتوكولىكتەردىڭ سانى ءبىر جىلدا 4% كوبەيىپ، 2 ملن.-عا جۋىقتادى. وسىنداي تەحنيكالىق تالاپقا ساي ەمەس تەمىر تۇلپارلاردىڭ سالدارىنان اپاتتار جيىلەيدى. قورشاعان ورتانى لاستامايتىن، ۇنەمدى كولىك تۇرلەرىن دامىتۋ – زامان تالابى. بۇل رەتتە ەلەكتروموتوسيكلدەر مەن ەلەكتروكارلاردىڭ ماڭىزى جوعارى. بۇگىنگى تاڭدا كولىك يەلەرى ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن كولىكتەرگە بەت بۇرا باستاعان. سوندىقتان وتاندىق اۆتونارىقتى دامىتۋ جانە مەملەكەت تاراپىنان ءتيىمدى سۋبسيديالاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ قاجەت. سوندا عانا ەل تۇرعىندارىنا قولجەتىمدى، ساپالى ءارى ەكولوگيالىق تازا كولىك قولجەتىمدى بولماق.
جاقىندا اۆتوورتالىقتاردى ارالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ماقسات – باعاسى ءتيىمدى ءتاۋىر كولىك ىزدەپ تابۋ. بازار كۇنگى كەپتەلىس، قوعامدىق كولىكتەگى ادامنىڭ كوپتىگى تاڭقالدىردى. كۇن ىستىق، جول بىتپەيدى. بايا-اياعى 1،5 ساعات دەگەندە دىتتەگەن ورىنعا دا جەتتىك. تالعار تاسجولىنىڭ بويى جۇيتكىگەن كولىك، قاز-قاتار تىزىلگەن جاڭا ۇيلەر، ءزاۋلىم سالتانات سارايلارى، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن اۆتونارىق. جاياۋلاي شەتىنەن قاراپ كەلەم. جاڭا جانە جۇرىلگەن كولىكتەن كوز سۇرىنەدى. كوبىسى اۆتوتۇراقتا ءوز قوجايىنىن كۇتىپ تۇرعانداي. شاڭ باسىپ، كۇنگە قاقتالىپ تۇرعاندارى قانشاما. شىركىن، بىرەۋىن مىنەر مە ەدى دەپ تاڭداي قاعاسىز. بۇرىن تىزىلگەن اۆتوقاتاردى قالاعانىڭشا ارالايتىن ەدىك. ءقازىر ەرەجە وزگەرگەن. مەنەدجەر قاسىڭدا جۇرمەسە، ءوزىڭ ارالاپ، ۇناتقانىڭدى تاڭداۋعا رۇقسات جوق. الدىن الا اۆتوسايتتان نەمەسە ءوزىڭ باراتىن اۆتوورتالىقتىڭ عالامتورداعى مەكەنجايىنان كەرەكتى ماشينانى تاڭداپ بارۋ كەرەك ەكەن. ولاي بولاتىن بولسا، شارشاپ-شالدىعىپ بارۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ ودان دا ۇيدە جاتىپ، كەرەكتى مالىمەتتى الا بەرگەن دۇرىس ەمەس پە؟!
مەنەدجەر جانىڭنان ۇزامايدى. قۇددى ءبىر قاراۋىلىڭ سياقتى. ەمىن-ەركىن ارالاۋعا رۇقسات بەرمەيدى. اۆتوكەڭەسشى دە كۇنى بويى قانشاما ادامعا قىزمەت كورسەتەدى. ول دا قالجىراعان. ونىڭ شارشاڭقى جۇزىنە قاراپ، ءوزىڭنىڭ دە دەگبىرىڭ قاشادى. ۇيالعاننان ءبىرشاما ارالاعان بوپ قايتتىق.
مەن سياقتى اۆتونارىقتى ارالاپ، ارماندا جۇرگەن جان كوپ. قىتايدىڭ ارزان جاڭا كولىگىن الۋعا بولادى ارينە. باعاسى – 5-6 ميلليون تەڭگەدەن باستالادى. اتاقتى امەريكالىق، گەرمانيالىق، جاپوندىق كولىكتەرىڭنىڭ باعاسى 10-11 ميلليوننان ءارى اسادى. ولاردىڭ باستاپقى جارناسىنىڭ – ءوزى 2-3 ميلليون تەڭگەنىڭ توڭىرەگى. ال شەتەلدىك، جىلى جاڭالاۋ، تەحنيكالىق جاعدايى جاقسى دەگەن كولىكتى 4-6 ميلليون تەڭگەگە الا الاسىڭ. قازاقستاندا 1 جىل ترانزيت نومىرمەن ايداۋعا بولادى. ودان كەيىن ۋتيلالىم مەن العاشقى جارناسىنا كەمى 3-4 ميلليون تەڭگە تولەۋ كەرەك. سوندا ءبارىبىر اۆتوورتالىق باعاسىمەن تەڭ. وسىلايشا ءوزى قالاعان ءتاۋىر كولىكتى الا الماي، تالاي ادام ابىگەرگە ءتۇسىپ ءجۇر.
ءسويتىپ، كولىك الامىن دەگەن ۇمىتپەن قالاداعى بارلىق اۆتونارىقتى تۇگەل ارالاپ شىقتىم. اياق جەتپەگەن جەردى سمارتفوننان شولدىم. ايتەۋىر بىرەۋىنە توقتالدىم. عالامتوردان الدىن الا تولەم قابىلەتتىلىگىمدى راستاپ باردىم. مەنەدجەرگە 3-4 ميلليون تەڭگە اراسىندا كولىك قارايتىنىمىزدى ايتتىم. ەڭ ءتيىمدىسى – Ford Focus، قۇنى – 3،7 ميلليون تەڭگە ەكەن. اق ءتۇستى، ۋنيۆەرسال كولىك. جۇرگىزىپ، قوزعالتقىشىن، بارلىق تەحنيكالىق بولشەكتەرىن تەكسەرگەندەي بولدىق. ينتەرنەتتەگى جارناماسىندا كولىكتى 7 جىلعا بولگەندە، ەسەپ بويىنشا ايىنا – 85 مىڭ تەڭگە شىعاتىن-تۇعىن. ال مەنەدجەر – بولسا 112 مىڭ تەڭگە دەپ كەسىپ ايتتى. سوندا جارناما مەن شىن قۇنى ساي كەلمەي تۇر. سونىمەن نە كەرەك، اۆتونەسيە بەرمەيتىن بولىپ شىقتى. ءبىر جاعىنان كرەديتكە قارىز جاماي بەرمەگەنىمىز دۇرىس بولعان دا شىعار.
ءقازىر شاھارداعى ەكو-وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى – توزىعى جەتكەن كولىكتەر. ءتىپتى، شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ءجۇرىپ جۇرگەن تەمىر تۇلپارلار دا از ەمەس. اقش، ەۋروپا، جاپونيا سياقتى دامىعان ەلدەردىڭ حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا زاۋىتتان شىعارىلعان جاڭا كولىكتىڭ قالتقىسىز قىزمەت ەتۋ مەرزىمى 3–5 جىلدى قۇرايدى ەكەن. پايدالانۋ مەرزىمى ءارى كەتكەندە 10 جىلعا ەسەپتەلگەن. ودان كەيىن قوزعالتقىشى، بولشەكتەرى ىستەن شىعادى، وسىلايشا توزىعى جەتەدى دەپ سانالادى. ال توزىعى جەتكەن كونە كولىك قايتا ارزان باعادا قابىلدانىپ، زاۋىتقا جىبەرىلەدى. ودان جاڭا كولىك جاساپ شىعارادى. بۇل دۇنيەجۇزىلىك اۆتوموبيل نارىعىنا ءتان ءۇردىس. ءداپ وسىنداي جۇيە بىزگە دە كەرەك-اق! ماقساتىم – قارجى جيناپ، ءتاۋىر كولىك ءمىنۋ.
توزىعى جەتكەن كولىك الىپ،ۇزاق ءمىنۋ – قۇر اۋرەشىلىك
امانبەك اۋەلبەكوۆ، جۇرگىزۋشى:
كوپ ادام جاڭا كولىك ساتىپ العىسى كەلەدى. الايدا، اۆتوسالونداعى، ينتەرنەت جارناماداعى اۆتوكولىكتىڭ باعاسىن كورىپ، تايسالىپ قالاسىز. الەۋمەتتىك جەلىنى اشساڭ دا، تەلەديداردىڭ پەرنەسىن باسىپ قاراساڭ دا، كولىككە جارناما كوپ. شىن مانىندە حابارلاسىپ، بىلە قالساڭىز تىم قىمبات. اۆتوورتالىقتاعى جاڭا Toyota Corolla ماركالى كولىگى 11–13 ميلليون تەڭگە ارالىعىن قامتيدى. ال جۇڭگو كولىكتەرىنىڭ قۇنى 5-6 ميلليون تەڭگەدەن اسادى. شارىقتاعان باعالارعا قاراپ، وتاندىق كولىك ءوندىرىسى نەگە دامىمايدى، شىعارىلعان كولىكتەر نەلىكتەن ارزان بولمايدى دەپ ويلاناسىز. ەگەر وتاندىق كولىكتەر الماتى، استانا، شىمكەنت سياقتى ۇلگەن مەگاپوليستەردە شىعارىلىپ، قولعا الىنسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سوندا شەتەلدىك كولىكتەردى جۇرت كەرەك ەتپەيدى. وتاندىق كولىك ءوندىرىسى دامىسا، اتالعان ماسەلە وزدىگىنەن شەشىلەدى.
جاقىندا اۋىل اراسىندا جۇرۋگە كولىك الدىق. قازاقتا «ارزاننىڭ قۇنى تاتىماس» نەمەسە «جۇرسە كولىك، جۇرمەسە ولىك» دەيدى. تەگى راس ايتىلعان تامسىلدەر. توزىعى جەتكەن كولىك الىپ، ۇزاق ءمىنۋ دەگەن قۇر اۋرەشىلىك ەكەن. مۇمكىن بولسا، از جۇرىلگەن، كۇتىلىپ ۇستالعان، تەحنيكالىق جاعدايى جاقسى كولىك العان دۇرىس.
قازاقستاندا ۋتيلالىم، العاشقى جارنا دەگەن ۇعىمدار ءجيى ايتىلادى. بۇل ماسەلەگە تالاي مارتە كولىك تىزگىندەۋشىلەر ءۇن قوسىپ، ماسەلەنى شەشۋ جولدارىن ايتتى. الايدا، سەڭ قوزعالار ەمەس. بىزدىڭشە 2010 جىلدان بەرگى نەمەسە جۇرىلگەنىنە 10 جىلدان اسپاعان كولىك اكەلۋگە عانا رۇقسات بەرسە، ەسكى-قۇسقى تەمىر-تەرسەك ەلگە كىرمەس ەدى. سوندا بىزدەگى 30–40 جىلدان اسقان كولىكتەر جاڭارىپ، ەل-جۇرت وزىنە ءتاۋىر كولىككە الماستىرىپ الار ەدى. مۇنىڭ ءبارى ىستەۋگە بولاتىن، قولدان كەلەتىن دۇنيە عوي.
اۆتونارىق تىم قىمبات
قۇربانباي وسپان، اۆتوساراپشى:
جاڭا كولىك – كوڭىلدىڭ ىرىسى. كەز كەلگەن جەردە بۇزىلىپ، مازاڭدى قاشىرمايدى. ەڭ باستىسى، دىتتەگەن جەرىڭە امان-ەسەن اپارادى. بيىل 3،5 ميلليون تەڭگەگە Chevrolet ساتىپ الدىم. ءجۇرىسى جاقسى، جانارمايعا ەكونوم، ناعىز شارۋانىڭ كولىگى. ءبارىمىز قىمبات كولىك العىمىز كەلەدى. دجيپ تىزگىندەپ جۇرگەنگە نە جەتسىن؟! ءبىراق وعان ءازىر شاما كەلمەيدى. بالكىم، بولاشاقتا قىمبات ماركالى اۆتوموبيل جۇرگىزىپ قالارمىز.
اۆتونارىق تىم قىمبات. جاڭا كولىك الۋعا قوماقتى قاراجات كەرەك. ارمانداپ، كوزدەپ جۇرگەن كولىكتى الۋ ءۇشىن ىشپەي-جەمەي 5–10 جىل ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ءجۇدا بولماسا، كورەيا، انگلياعا بارىپ 2-3 جىل ايانباي قىزمەت اتقارۋ قاجەت. سوندا عانا تابىس ەسەلەنىپ، ويلاعان شارۋا وڭالادى. مول قارجى دا جينالاتىن سياقتى. ايتپەسە، 150–200 مىڭ تەڭگە ايلىقتى وتباسىعا، ءجۇرىپ تۇرۋىڭا ازەر جەتكىزەسىڭ. مۇمكىن، ەپتىلەر بيزنەسپەن اينالىسىپ، كوپ قارجى تابار. الايدا، ءوزىم ءمۇعالىم بولعاندىقتان، ونداي كوپ قارجىنى جيناي الماسىم انىق. ءوز ويىم، وتاندىق كولىك نارىعىنا سۋبسيديا قاجەت سياقتى. ايتپەسە، اۆتونارىق قىمباتتاپ، ەسكى كولىك قاپتاپ، حالىق توزىعى جەتكەن ماشينانى ايداپ ابىرگەرگە تۇسەتىن ءتۇرى بار. قازاقستاندا كولىك ارزانداسا دەگەن نيەتتەمىز. ەڭ نەگىزگىسى، ەرىنبەي ەڭبەكتەنگەن ابزال. سول كەزدە عانا سىنبايتىن، جانۇيانىڭ بارىس-كەلىسىنە جارايتىن، ءتاۋىر تەمىر تۇلپار بۇيىرادى.
قالاي دەسەك تە، كولىك الۋعا نيەتتى ازاماتتار شارىقتاعان باعا، ۋتيلالىم مەن العاشقى جارنا، شەكتەۋلى اۆتونەسيە سەكىلدى كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ، ارمانداعان تەمىر تۇلپارعا قول جەتكىزە الماي وتىر. جول قاۋىپسىزدىگى، ەكولوگيا جانە ساپاسىز كولىك ەكسپورتى تاعى بار. بۇل رەتتە قوعامدىق كولىك ساپاسىن ارتتىرۋ ماڭىزدى. ەرتەڭگى كۇنى BRT (Bus Rapid Transit)، مەترو، تروللەيبۋس جەلىلەرى كەڭەيىپ، جۇيەلى دە ۋاقىتىلى جۇرەتىن جاعداي قالىپتاسسا، ازاماتتاردىڭ جەكە كولىك ۇستاۋعا دەگەن قاجەتتىلىگى بىرتىندەپ ازايادى. سەبەبى، كولىك ۇستاۋ – تەك ەركىندىك ەمەس، سالىق، ايىپپۇل، تەحنيكالىق قىزمەت سەكىلدى قوسىمشا شىعىندارمەن بايلانىستى. قالالىق كولىك جۇيەسى ىڭعايلى، ءقاۋىپسىز ءارى سەنىمدى بولعاندا – تۇرعىندار ەكولوگيانى لاستايتىن ەسكى كولىكتەردەن باس تارتىپ، ءتيىمدى ءارى ۇتىمدى قوعامدىق كولىككە كوشەدى. سونىمەن بىرگە، ەلەكتروموتوسيكلدەر مەن ەلەكتروكارلار ينفراقۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋ، ەسكى كولىكتەردىڭ ەلگە ەنۋىنە شەكتەۋ قويۋ – ماڭىزدى شارالار قاتارىندا. وسىنداي كەشەندى وزگەرىستەر جۇزەگە اسقاندا عانا حالىققا قولجەتىمدى، ساپالى ءارى ەكولوگيالىق تازا كولىك قولجەتىمدى بولادى.