قار بارىستارىنىڭ قىزىل كىتاپقا ەنگەنى بەلگىلى. وكىنىشكە وراي، بۇل جىرتقىشتار جويىلۋعا شاق قالدى. ق ر عجبم زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ وكىلى، قار بارىسىن باقىلاۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، «Snow Leopard Foundation» قمف اتقارۋشى ديرەكتورى الەكسەي گراچيەۆ Taspanews.kz تىلشىسىنە قازاقستاندا قار بارىسىن قالاي قورعاپ جاتقانى، ولاردىڭ سانىنىڭ ازايۋ سەبەپتەرى، جىرتقىشتى ەل اۋماعىندا باقىلاۋدىڭ قيىندىعى جانە بۇل جانۋاردىڭ ەكوجۇيەدەگى ماڭىزى تۋرالى ايتتى بەردى.
«قار بارىسى – وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن Panthera ءىرى مىسىقتارىنىڭ ەلدەگى جالعىز ءتۇرى. قازاقستاندا ادامداردىڭ تابيعي ورتانى شارۋاشىلىق ماقساتتا جاپپاي يگەرۋىنەن جانۋارلاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى تۇراقتى تۇردە ازايا باستادى. كوپتەگەن زوولوگتار الدىن-الا دابىل قاققانىمەن، كەيبىر تۇرلەر جويىلىپ ۇلگەردى»، – دەدى گراچيەۆ. ءوز سوزىندە ول 1978 جىلى قازاقستاننىڭ العاشقى قىزىل كىتابى شىققان كەزدە ەل اۋماعىندا گەپاردتار مەن جولبارىستاردىڭ تولىقتاي جويىلىپ كەتكەنىن ايتتى.
«قار بارىستارى مەكەندەيتىن جەرلەرى ادام ءۇشىن قولجەتىمسىز جانە جارامسىز بولعاندىقتان عانا ساقتالۋدا، سوندا دا لواردىڭ ءتۇرءى ازايۋدا. 1980 جىل باسىندا قازاقستاندا ولار 180-200-گە دەيىن ازايدى، ال 1990 جىل باسىندا ولاردىڭ سانى 100-گە دەيىن جەتتى. سوڭعى 30 جىلدا قابىلدانعان جاڭا قورعاۋدا بولعان تابيعي اۋماقتاردى (قورىقتار مەن ۇلتتىق ساياباقتار) قۇرۋ سياقتى شارالاردىڭ ارقاسىندا عانا قار بارىسىنىڭ سانى بىرتىندەپ قالپىنا كەلە باستادى»، – دەپ اتاپ ءوتتى مامان.
گراچيەۆ قازىرگى ۋاقىتتا قابىلدانعان شارالاردىڭ ارقاسىندا قازاقستانداعى قار بارىسىنىڭ جالپى سانىن عالىمدار 150-180-گە جەتتى دەپ باعالايتىنىن اتاپ ءوتتى.
ساراپشىنىڭ مالىمەتىنە ساي، قازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق پاركتەر مەن قورىقتاردىڭ اۋماعىندا ەلدەگى قار بارىستارىنىڭ 70%-عا جۋىعى مەكەندەيدى. وسىلايشا، ىلە-الاتاۋ ۇلتتىق پاركى جاقسى قورعالعاننىڭ ارقاسىندا قار بارىستارى الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىك شەكارالارى بويىندا كەزدەسۋدە.
«ولاردىڭ نەگىزگى مەكەندەۋ اۋماعى مەدەۋ تابيعي پاركىندەگى كىشى الماتى شاتقالى. سوندىقتان، ۋربانيزاسيا پروسەسى ەندى قار بارىسى تىرشىلىگىنە اسەر ەتپەيدى دەپ ۇمىتتەنەمىز»، – دەدى مامان.
گراچيەۆ قازاقستاندا قار بارىسى سانىن ساقتاۋ جانە كوبەيتۋ بويىنشا ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما جوق ەكەنىن ايتتى. الايدا، اقبوكەن، قاراقۇيرىق، ارقار، توعاي بۇعىسى جانە قۇلان سياقتى باسقا سيرەك كەزدەسەتىن تۇرلەر بويىنشا شامامەن 20 جىل بويى ۇزدىكسىز مەملەكەتتىك باعدارلاما جۇزەگە اسۋدا. اتاپ ايتقاندا، سوڭعى جىلدارى، نەگىزگى بولىگى حالىقارالىق قارجىلاندىرۋ ەسەبىنەن بولعان، وڭتۇستىك بالقاش وڭىرىندە جولبارىس سانىن قالپىنا كەلتىرۋ جوباسى بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلۋدا، وندا جاقىندا جولبارىستار تۇقىمداسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار ەنگىزىلدى.
«ءتۇردىڭ ساقتالۋىنا بايلانىستى نەگىزگى عىلىمي جۇمىستى ق ر بعم عك «زوولوگيا ينستيتۋتى» رمك عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلاتىن عىلىمي باعدارلامالار مەن جوبالار شەڭبەرىندە جۇرگىزەدى. زوولوگيا ينستيتۋتىندا ارنايى قۇرىلىمدىق بولىمشە – قار بارىسىن باقىلاۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى، ول عىلىمي زەرتتەۋلەر نەگىزىندە ءتۇردى ساقتاۋ بويىنشا شارالار ازىرلەيدى»، – دەپ ناقتىلادى عالىم.
«مىسالى، قازاقستانداعى بۇۇ دامۋ باعدارلاماسى (بۇۇدب) ۇلكەن قولداۋ كورسەتەدى. بۇۇدب ق ر ۇكىمەتىمەن بىرلەسىپ، قار بارىسىن ساقتاۋ ءۇشىن ەقتا جەلىسىن كەڭەيتۋ جانە جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا جۇمىس ىستەۋدە. قورىقتار مەن ۇلتتىق پاركتەردى قار بارىسىن باقىلاۋعا ارنالعان فوتوتۇزاقتى قوسا العاندا، قاجەتتى جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، ەقتا الەۋەتىن كۇشەيتۋدە. سونداي-اق، بۇۇدب ەلىمىزدە ءتۇردى زەرتتەۋ ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋمەن اينالىسادى. وسى باعىتتا سپۋتنيكتىك تەلەمەتريانى قولدانۋ ناتيجە بەردى، قازاقستاندا 11 قار بارىسى سپۋتنيكتىك تاراتقىشتار ارقىلى بەلگىلەنىپ، تىركەلدى»، – دەپ ءتۇسىندىردى مامان.
ول سونداي-اق، ەلدە «Snow Leopard Foundation» حالىقارالىق قورى بەلسەندى ەكەنىن ايتتى. قازىرگى ۋاقىتتا ونىڭ قىزمەتى بارىستى ساقتاۋداعى ەڭ ماڭىزدى ەكى باعىتتا جۇرەدى – بۇل ەكولوگيا جايلى اقپاراتتاندىرۋ جانە جانۋاردىڭ كوبەيۋى جاعدايىن باقىلاۋ.
«قار بارىسى تاۋلى ەكوجۇيەدە ەشبىر جىرتقىشقا قورەك بولمايدى. سونىمەن قاتار، قار بارىستارىنىڭ تاۋلى ايماقتا مەكەندەۋى – ونداعى ەكوجۇيەنىڭ تۇراقتى جانە ۇيلەسىمدى ەكەنىن بىلدىرەدى»، – دەدى عالىم.
سونىمەن قاتار، تىرشىلىك ەتۋ ورتاسىنا ساي، قار بارىسى ءالى دە «الەمدەگى ەڭ قولجەتىمسىز ءىرى مىسىق تۇقىمداسى» بولىپ سانالادى.
«سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قار بارىسى تۋرالى اقپارات جەكە بەلگىلەر بويىنشا عانا جينالعان، مىسالى قار مەن توپىراقتاعى تابان ىزدەرى بويىنشا. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ومىرىندە بۇل بارىستى بىرنەشە رەت عانا كەزدەستىرگەن، ال ناعىز ماماندار ەشقاشان كەزدەستىرمەگەن. فوتوتۇزاقتار مەن سپۋتنيكتىك تەلەمەتريا سياقتى قاشىقتىقتان باقىلاۋدىڭ جاڭا ادىستەرىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ارقاسىندا پوپۋلياسيانىڭ نەگىزگى پارامەترلەرىن، سونداي-اق وسى سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇردىڭ ءومىر سالتىنىڭ كەيبىر اسپەكتىلەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى»، – دەپ اتاپ ءوتتى ساراپشى.
ول سونداي-اق بۇگىندە بارىستاردىڭ قايدا مەكەندەيتىنىن ايتتى. بۇل سيرەك كەزدەسەتىن جىرتقىشتىڭ نەگىزگى بولىگى ەلدىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس تاۋلارىندا – تيان-شان جانە جوڭعار الاتاۋى تاۋلارىندا شوعىرلانعان. ولار سونداي-اق قازاقستاننىڭ شىعىسىندا، التاي جانە ساۋىر-تارباعاتاي تاۋلارىندا بار، الايدا ول جەرلەردە سيرەك كەزدەسەدى.
«تاۋ ەشكىلەرى مەكەندەيتىن جەردە قار بارىستارى دا تۇرادى. سونىمەن قاتار، تاۋ ەشكىسىنىڭ سانى كوپ جەرلەردە قار بارىستارى دا كەڭىنەن تارالادى»، – دەپ قورىتىندىلادى گراچيەۆ.