ادامزات بالاسىنىڭ وزىندىك ءومىرى بولاتىنى ىسپەتتى، ءار قالانىڭ وزىندىك دامۋ ەرەكشەلىكتەرى بولادى. جەر بەتىندە قانشا شاھار بولسا، ولاردىڭ وزىندىك قايتالانباس مادەني لاندشافتى، ياعني، ەرەكشە عيماراتتارى مەن ونىڭ بويىندا ايرىقشا كورىنىس تاپقان كوركەمدىك ءستيلى بولادى. الىپ مەگاپوليستەگى عيماراتتار مەن ەرەكشە تالعاممەن سالىنعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ كوركەمدىك قۇرىلىمىنان، العاشقى شاھار سالىنعان ۋاقىتتان، بۇگىنگى دامىعان ۋاقىتتىڭ بۇكىل ءمان-مازمۇنىن، تالعام-تىنىسىن كورۋگە بولادى.
بۇگىندە الماتى – ساۋلەتى مەن داۋلەتى كەلىسكەن كورىكتى قالا. قالامىزدا جىل سايىن قۇرىلىس قارقىن الىپ كەلەدى. قالانىڭ حالىق كوپ جۇرەتىن كوشەلەرى مەن الاڭدارى اباتتانا تۇسۋدە. اۋماقتا جاسىل گۇلزارلار، كوگالدار پايدا بولۋدا. قولعا الىنعان جۇمىستار ودان ءارى جالعاسىن تابۋدا. الماتىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى دامۋى – قولايلى ءومىر سۇرۋگە جانە ەڭبەك ەتۋگە جاعداي جاساۋعا باعىتتالىپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى. قول جەتكەن تابىستاردىڭ دەنى «اقىلدى قالالاردىڭ» ەۋروپالىق فورۋمىندا جانە تمد ەلدەرى قالالارى اراسىندا پراكتيكالىق كونكۋرسىندا «ءومىر سۇرگىڭ كەلەتىن قالا» اتالىمىندا ارنايى اتالىپ ءوتتى. ونىڭ وڭايلىقپەن كەلمەگەنى ايقىن.
الماتى قالاسىن كوركەيتۋ، ونىڭ كەلبەتىن ۇستاپ تۇرۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى مىندەتى. قالانىڭ اجارىنا اجار، ساۋلەتىنە ساۋلەت قوسۋ ماسەلەسى مىقتاپ تۇرىپ قولعا الىنعان كەزدە بۇرىنعى جانە سوڭعى ساۋلەت ونەرىنىڭ تۋىندىلارىن تالداي كەلگەندە ءبارى ارحيتەكتۋراعا كەلىپ سۇيەنەتىنە ايقىن. ەجەلگى كونە داۋىردەگى قاي ساۋلەتشىنى الساڭىز دا، ول ادام اقىل-ويىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى وزىقتارىن ۋاقىتتىڭ، ءداۋىردىڭ تالابى مەن تالعامىنا لايىقتاپ پايدالانا بىلگەن. جالپى، ساۋلەت ونەرىنە قاراعاندا، الماتى – ەرەكشە قارقىنمەن دامىپ كەلە جاتقان قالا. بۇل رەتتە ۇلتتىق ناقىشتار جان-جاقتى ەسكەرىلگەن جانە كلاسسيكالىق ساۋلەت ونەر ۇلگىلەرى دە جەتەرلىك.
الماتى قالاسىنىڭ الەۋمەتتiك كەلبەتi مەن رۋحاني تازالىعى تۋرالى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. قالا مادەنيەتiن قالىپتاستىرۋ جولىندا بۇگىنگى تاڭدا كەشەندi شارالار جۇزەگە اسىرىلۋدا.
قالالاردىڭ «اقىلدى قالا» بولۋى ەلدىڭ دامۋى ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولىپ سانالادى. «اقىلدى قالالار» جوباسى ىسكە اسقان كەزدە، وڭىرلىك دامۋدىڭ، ەلدىڭ بارلىق اۋماعىندا تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋدىڭ لوكوماتيۆىنە اينالادى. ءقازىردىڭ وزىندە الماتى قالاسى ورتا ازيا ەلدەرى اراسىنداعى ەڭ اقىلدى قالانىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
قالامىزدىڭ جارتىسىنىڭ باسىم بولىگى باسقارۋ مەحانگيزمىنىڭ جاڭا فورماتىنا كوشكەن. جاڭا زاڭنامانىڭ قاجەتتى تۇستارى پىسىقتالعان سوڭ، قالا وزگەشە كەلبەتىن قالىپتاستىراتىن بولادى.
جالپى، دامىعان ەل دەگەنىمىز – كوپ وقيتىندار، ءبىر-بىرىن سىيلايتىندار، مادەنيەتتى دە تاربيەلىلەر، ۋاقىتتى باعالايتىندار، رۋحاني ازىقتى قاجەت ەتەتىندەر ەكەن. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ءدال ءقازىر وسى ءبىلىمدارلىق كەنەرىنەن اسىپ توگىلىپ تۇر.
ۇلى فيلوسوف ءال-فارابيدiڭ «قايىرىمدى قالا ەڭبەگiندە قالالارعا بايىپتى انىقتامالار بەرiلگەن. ول قالالاردى: قايىرىمدى جانە نادان قالالار دەپ ەكiگە ءبولiپ قاراستىرادى. ويشىل: «قايىرىمدى قالا» كەمەلدەنگەن، سىرقاتسىز دەنەگە ۇقسايدى، ال ونىڭ بارلىق مۇشەلەرi تiرi جاننىڭ ءومiرiن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشiن جانە ونى بارىنشا اباتتى ەتۋ ءۇشiن بiر-بiرiنە قولعابىس جاساپ وتىرادى»، – دەيدi. ال نادان قالالاردى: «مانساپشىل قالا»، «الىس-بەرiس قالاسى»، «دiلگەر قالاسى»، «داڭعوي قالا»، «پاسىقتىق پەن باقىتسىزدىق قالاسى»، «قۇبىلمالى قالا»، «ونەگەسiز قالا»، «قۇشتار قالا»، «اداسقان قالا»، – دەپ ءبولiپ قاراستىرىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە دارا مiنەزدەمە بەرەدi. شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى بۇل تالداۋى ارقىلى رۋحاني فۋندامەنتسiز قوعام قۇرۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتە وتىرىپ، يماندى قوعامداعى يماندى ادامداردى تازا، ازات قوعامدى قالىپتاستىرۋعا شاقىرعانىن بايقايمىز.
ءال-فارابيدiڭ رۋحانياتتان اجىراعان جاحيل (نادان) قالا تۋرالى ايتقان ويلارى كەيiنگi باتىس ويشىلدارى توينبي، ۆەبەر، شپەنگلەردەن بۇرىن ادامزاتقا جاسالعان ەسكەرتۋi بولاتىن. ۇلى دانىشپاننىڭ وسىدان مىڭداعان جىل بۇرىن ايتقان ويلارى بۇگiنگi قازاق قوعامىنا دەندەپ بارا جاتقان نادان قالا تۇرعىندارىنا ايتقان ويلارىمەن ماندەس بولىپ وتىر. اڭگiمە ادامداردىڭ مادەنيەتi مەن تاربيەسiندەگi كەلەڭسiز كورiنiستەرگە كەلiپ تiرەلەدi.
الماتى قالاسىندا سوڭعى كەزدەرى جاسالىپ جاتقان يگiلiكتi iستەر ۇزاق ۋاقىت ەلiمiزدiڭ بارلىق قالالارىنا ۇلگi بولۋى ءتيىس. ونىڭ دامۋى بارلىق جاعىنان وزگە ايماقتارعا دا ىقپالىن تيگiزiپ كەلدi. قالا بۇل كۇندەرى گۇلگە اينالىپ، ناعىز قازاقى كولوريتتەگى كىشى ساۋلەت فورمالارىمەن، زاماناۋي عيماراتتارىمەن الەمدىك ءىرى مەگاپوليستەر ۇلگىسىنە ۇلاسىپ بارادى. ونى كەلبەتىن وسىدان ءبىر جىل بۇرىن كەلگەن ادام بىردەن بايقايدى.
قالانى قالىپتاستىرۋدىڭ باستى ولشەمىنە ادامداردىڭ سانى ەمەس، قالاعا ءتان ينفراقۇرىلىمداردىڭ بولۋى ەسەپكە الىنادى. جالپى، ماتەريالدىق ساناتتاعى بايلىققا دەن بەرە باستاعان مادەنيەت ادامزاتتىڭ شاعىن قالالارعا ورنالاسا باستاۋىمەن بىرگە تۋعان. ودان بەرتىن كەلە «ستيل» ۇعىمى قالىپتاسقان. قالا باسشىسىنىڭ حالىقپەن ەسەپتى كەزدەسۋىندە الماتى قالاسىن دامىتۋعا ارنالعان باعدارلاماسىنىڭ جوباسىنان ونى بىردەن بايقاۋعا بولادى. قالانى تۇرعىندارعا قولايلى قالاعا اينالدىرۋ جونىندەگى وي-پىكىرلەردىڭ وسى تاقىرىپتا ءوربۋى قاناعاتتانارلىق سەزىم تۋدىردى. ال دامۋ باعدارلاماسى تۇتاسىنان مادەنيەتتەن تۇرادى.
ءيا، بۇگiنگi قالانىڭ سان قىرلى مادەنيەتiن ايتساق، شەشiمiن كۇتiپ تۇرعان iس كوپ. ەڭ باستىسى، بۇل ءوزiمiز تۇراتىن، ەڭبەك ەتەتiن، وزگەلەرگە ماقتانىش ەتەتiن قالامىزدىڭ مادەنيەتi. وسىنىڭ ءبارى قالا ينفراقۇرىلىمىن دۇرىس ۇيىمداستىرىپ، وعان مادەنيەتتى باسشىلىق ەتۋ تۇرعىسىنا بايلانىستى جۇرگىزىلەتىنى انىق.
اقيقات باسشى دەپ ءوزىنىڭ باسقارۋ قابىلەتى ارقىلى قالا تۇرعىندارىن اقيقات باقىتقا جەتكىزۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان تۇلعانى ايتۋعا بولادى. ويتكەنى باسقارۋ ونەرىنىڭ ءمانى مەن ماقساتى دا – ادامداردى شىنايى باقىتقا جەتكىزۋ. دەمەك، بۇل ىستە ءبىز قالا بيلىگىنە جاردەمشى بولۋعا ءتيىسپىز.
جالپى، قالا الەمى – جاڭا تەحنولوگيا جەمىسى. وعان ينديۆيدۋاليزم سىندى قاسيەتتەر ءتان. قالالىقتاردىڭ كەز-كەلگەن قوعامدىق ورىنداردا وزدەرiن بايىپتى ۇستاۋى دا قالا مادەنيەتiنiڭ بiر كورiنiسi بولىپ تابىلادى.
بۇل تۋرالى قاسيەتتi قۇران كارiمنiڭ «ءاعراف» سۇرەسiندە دە ايتىلعان. وندا «كوركەم ەل، كوركەم قالا» تۋرالى دا جان-جاقتى باياندالادى. وندا مەملەكەت پەن قالانىڭ «كوركەم ەل» بولۋى ءۇشiن التى شارتقا جاۋاپ بەرۋ قاجەتتiلiگi ەسكەرتiلگەن. العاشقى شارت بويىنشا، «جاقسى (كوركەم) ەلدiڭ» (جەرi قۇنارلى بولسا دا، قۇنارسىز بولسا دا) ءوسiمدiگi راببىنىڭ قالاۋى بويىنشا مولىنان ونەدi، ەكiنشi شارت بويىنشا، «كوركەم ەلدە» باياندى بەيبiتشiلiك ورنىعۋى تيiس، ءۇشiنشi شارتى بويىنشا، «كوركەم ەلدiڭ حالقى بايسالدى، بايىپتى بولىپ، ءتوزiمدiلiكپەن ءومiر ءسۇرۋi قاجەت، ول تiرشiلiك كوزiن بەيبەرەكەت iزدەپ، وزگە جۇرتتار iسپەتتi قاڭعىپ جۇرمەۋi تيiس، ءتورتiنشi شارت بويىنشا، «كوركەم ەلدiڭ» ىرىس-نەسiبەسi ءار جاقتان مولىنان كەلiپ جاتۋى قاجەت، بەسiنشi شارت بويىنشا، اللاھتىڭ بەرگەن نۇر شاپاعاتى مەن نىعمەتتەرiنە شۇكiرشiلiك جاساۋى مiندەتتi، التىنشى شارتى بويىنشا، ەل ءامiرشiسiنiڭ iزگi بولۋى اڭسات. بۇل شارتتى قاراستىرعاندا «كوركەم ەل» ءۇشiن عافۋ ەتiلگەن بەس شارتتىڭ ورىندالۋى ەلدiڭ پاتشاسىنا تiكەلەي بايلانىستى كورiنەدi. بۇل جولدا قاتەلەسكەن جەرiمiز جوق. سوڭعى جىلدارى قالامىزدىڭ اباتتانۋى جەدەل قارقىنمەن جۇرگiزiلۋدە.
تاريحي دامۋ تەندەنسياسىنان بەلگiلi ۇلكەن قالالاردىڭ دامۋىنىڭ ءوزiندiك ءۇردiستەرi مەن ەرەكشەلiكتەرi بولادى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ 4 قالاسى حاقا-نىڭ مۇشەلەرi. ولار – استانا، الماتى، قوستاناي جانە شىمكەنت. دەمەك، الماتىنىڭ كوركەمدiگiن ءالi دە ويلانا ءتۇسۋ، ونى جەتiلدiرە ءتۇسۋ قاجەتتىلىگى سۇرانىسقا يە بولىپ وتىر. قالادا جاڭادان بوي كوتەرگەن ۇيلەردiڭ تىعىز ورنالاسۋى، اۋلادا كiسi دەمالاتىن ورىنداردىڭ بولماۋى تىنىسىمىزدى تارىلتىپ بارا جاتىر. حالىق اۋلادا تۇرعان اۆتوكولiكتەردiڭ ارا-اراسىمەن پاتەرلەرiنە جار جاعالاپ ارەڭ جەتەدi.
قالا كوشەلەرiن كوركەيتiپ تۇرعان جاسىل جەلەكتەر. سوڭعى كەزدە كوگالداندىرۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە. كوكتەمدە جاپپاي وتىرعىزىلعان كوشەتتەر بويىنشا الماتى قالاسى ەلىمىزدە العاشقى ورىندا. بۇگىندە قالا iشiندە بوس جاتقان جەر جوق. ايتسە دە، ءوزiمiز كوزiمiز كورگەن مىنا بiر ءتاجiريبەنi ايتپاساق تاعى بولماس. حالقى تىعىز ورنالاسقان قىتايدىڭ iرi قالالارىنىڭ ءوزiندە قالا iشiندە شاعىن ورمان القاپتارىن كوپ كەزدەستiرۋگە بولار ەدi. الداعى ۋاقىتتا وسى جiبەرiلگەن ەسەمiزدi جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان اۋدانداردا ەسكەرسەك، ول تەز ارادا جاسىل جەلەككە ورانارى حاق. دامىعان وركەنيەتتi ەلدەردە دە ۇلكەن قالالاردىڭ اينالاسى ورمان القاپتارىمەن كومكەرiلگەن.
ەلiمiزگە كەلگەن شەتەلدiكتەردi قازiر ۇلكەن ءزاۋلiم عيماراتتارمەن قىزىقتىرا المايسىڭ. ولار كەلگەن بويدا وزدەرi كوڭiل قويعان عيماراتتىڭ جاسىن سۇرايدى. ءتورت بۇرىشتى، اينەكتەن سالىنعان ۇيلەرگە تiپتi دە جولامايدى. ولاردى وزدەرi بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەكزوتيكالىق تاڭعاجايىپ قىزىقتىرادى. سوندىقتان قالا ىشىندە وسى زامانعا ساي ۇلگiسiمەن كيىز ۇيلەر سالىنسا دۇرىس بولار ەدى. باعزى زامانداردان بەرi اتا-بابالارىمىزعا باسپانا بولعان قاراشا ءۇي جاڭا ەۋروۇلگiدەگi قۇرىلىس ماتەريالدارىنان جاسالسا دەيمىز. ەگەر تۋريزم كلاستەرiن دامىتامىز دەسەك، بۇل ءۇي وتە تيiمدi بولار ەدi. الەم ەلدەرi قالالارىنا بارعاندا سول جەردiڭ حالقىنىڭ يسi سەزiلiپ تۇرادى. مۇنداي ۇيلەردى گرۋزيا ەلدەرىنەن كوپتەپ كورەسىڭ. بۇل ۇيلەر تۋريزم كلاستەرىن دامىتۋداعى تاپتىرماس قۇندىلىق بولار ەدى. قالاي دەسەك تە، بىزگە بويىندا شىعىستىق ستيل بار قالا كەرەك.