كينو – قاي زاماندا دا وتە قۋاتتى يدەولوگيالىق قۇرال بولىپ سانالعانى بەلگىلى. ويشىلدار سوزىمەن ايتساق، «كينو – ۋاقىتتىڭ عانا ەمەس، رۋحتىڭ دا بەينەسى». اسىرەسە، بۇگىنگىدەي اقپارات تاسقىنىندا اداسىپ جۇرگەن قوعام ءۇشىن ساپالى كينو – تەك ونەر تۋىندىسى عانا ەمەس، ايقىن رۋحاني باعدار. سوعان وراي، ۇلتتىق بولمىستى تەرەڭ تانىتاتىن، تاربيەلىك ءمانى زور، رۋحاني تەرەڭدىككە جەتەلەيتىن فيلمدەر ءتۇسىرۋ – كينوگەرلەردىڭ باستى مىندەتى.
سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ كينو سالاسىندا ايتارلىقتاي دامۋ بايقالعانى، شىعارماشىلىق ەركىندىك ارتىپ، رەجيسسەرلەردىڭ جاڭا بۋىنى قالىپتاسقانى ءمالىم. دەگەنمەن ولاردىڭ باعىت-باعدارى، كوتەرىپ وتىرعان جۇگى، مازمۇن ساپاسى قانداي؟ ۇلت ۇلانىنىڭ جان دۇنيەسىنە قانشالىقتى جاقىن؟ دۇنيەتانىمىن، وي-ساناسىن كەڭەيتۋ، رۋحاني بولمىسىن كەمەلدەندىرۋ تالابىنا ساي ما؟
ءبىز وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ق ر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، كورنەكتى پۋبليسيست نۇرتورە جۇسىپپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– نۇرتورە اعا، ءسىز ۇلتتىق كينو ءوندىرىسى، ونىڭ بەتالىسى تۋرالى ءجيى ايتىپ جۇرەسىز. «قازاق كينوسىنا ۇلتتىق سيپات كەرەك» دەيسىز. سىزدىڭشە، ۇلتتىق سيپات نەدەن، قالاي كورىنۋگە ءتيىس؟
– بەلگىلى كينوتانۋشى، پروفەسسور باۋىرجان نوگەربەك اعامىزدىڭ ءبىر ءسوزى بار: «كينونى ۇلتتىق پا دەپ سۇراق قويۋدىڭ ءوزى – پارادوكس. ويتكەنى، ادەبيەت بولسىن، قاي ونەر ءتۇرى بولسا دا، ول ۇلتتىق بولۋى ءتيىس. ەگەر ونداي سۇراق تۋىنداسا، وندا ۇلتتىق بولۋ جاعىنان پروبلەمالار بار دەگەن ءسوز» دەيدى. قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرگەندە، ونەر – ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ، ىشكى تولقىنىسىنىڭ اسەمدەلىپ سىرقتا كورىنىس بەرۋى عانا. بۇل بارلىق ونەر تۇرىنە قاتىستى. سوندىقتان ءبىز قازاق كينوسى، قازاق رەجيسسۋراسى جونىندە اڭگىمە قوزعاپ وتىرىپ، ونى ۇلتتىق نەمەسە ۇلتتىق ەمەس دەپ قاراۋىمىزدىڭ ءوزى وعاشتاۋ.
مەنىڭشە، وسى ەلدە ءوسىپ، وسى ەلدە تۋىپ، وسى حالىقتىڭ جان دۇنيەسىن سەزىنىپ وسكەن ازاماتتاردىڭ كەز كەلگەن تۋىندىسىنان ۇلتتىق سيپات كورىنىس بەرەتىنى انىق. مەن ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن ءبىر ماسەلە، بىزدە قاي تاقىرىپقا كينو تۇسىرەم دەسە دە، ماتەريال جەتىپ ارتىلادى. كەز كەلگەن ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا ۇلتتىق مەنتاليتەتتىڭ، ءسالت-داستۇردىڭ، قازاقى رۋحتىڭ ەلەمەنتتەرىن ءوتىمدى ۇسىنا وتىرىپ ەنگىزە بەرۋگە ابدەن بولادى. ال ەندى ونداي دۇنيەلەردى ءوتىمدى، جۇپ-جۇمىر ەتىپ جاساۋعا كوبىنە اكادەميالىق، ەتنوگرافيالىق، كاسىبي ءبىلىم جەتپەي جاتادى. مەنىڭشە، كوپ ماسەلە سوندا.
– قازاق كينوسى ءقازىر مەيلىنشە جانداندى. مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا دا، جەكەلەگەن ستۋديالاردىڭ كۇشىمەن دە كوپتەگەن فيلمدەر جارىققا شىعىپ جاتىر. كينووندىرىسى ءتىپتى ىرىقسىز، باقىلاۋسىز كەتىپ بارا جاتقان دا سياقتى. قالاي ويلايسىز، بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟
– ءيا، سوڭعى ونجىلدىقتا وتاندىق كينويندۋستريا جاقسى دامۋ دەڭگەيىن كورسەتتى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى – مەملەكەتتىك باقىلاۋدىڭ، ارتىق رەگلامەنتتەۋدىڭ جوقتىعىنان. ازاماتتار بۇرىنعىداي بىرلى-ەكىلى كينو كومپانيانىڭ ەسىگىنە تەلمىرىپ وتىرعان جوق. اركىم ءوز دەڭگەيىنشە فيلمدەردى ازىرلەپ، پروكاتقا شىعارىپ، ەڭبەگىنە ساي قاراجاتىن تاۋىپ ءجۇر.
مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار فيلمدەردى پروكاتقا شىعار الدىندا تەك مەملەكەتتىك تىلدەگى ىلەسپە اۋدارمانىڭ بار-جوقتىعى تۇرعىسىنان عانا قاراپ، رۇقسات بەرەدى. بۇل جەڭىل تالاپتىڭ بولۋى ءبىر جاعىنان دۇرىس بولدى دەپ پايىمدايمىن. سەبەبى، وسى شىعارماشىلىق ەركىندىك ءبىزدىڭ وتاندىق كينوگەرلەردىڭ، رەجيسسەرلاردىڭ تۇتاستاي لەگىن قالىپتاستاردى. ولارعا قولىنان كەلگەنىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇگىنگى تاڭدا كينوپروكاتتاعى وتاندىق فيلمدەردىڭ ۇلەسى 25%-عا جۋىقتادى.
بۇل ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەلگە پايدالى. قاراجات ەلىمىزدە قالىپ جاتىر. الايدا مازمۇن تۇرعىسىنان ساپاعا كوڭىل بولەتىن ۋاقىت جەتتى. سەبەبى ءتۇسىرىلىپ جاتقان فيلمدەردىڭ 90 پايىزعا جۋىعى – كومەديا، زورلىق-زومبىلىق جانرىنداعى جەڭىل فيلمدەر. ولاردا تاربيەلىك ءماندى بىلاي قويعاندا، ەتيكاعا تەرىس كوشە سوزدەرى مەن سلەنگتەر، بوعاۋىز سوزدەر كەڭىنەن قولدانىلادى. بۇل بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وسكەلەڭ ۇرپاققا ءوز اسەرىن تيگىزە باستادى. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى وسى جىلعى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا: «كينو ماڭىزدى يدەولوگيالىق قۇرال ەكەنىن ءبارىمىز جاقسى تۇسىنەمىز. سوندىقتان جەكە قارجىعا تۇسىرىلسە دە، ءفيلمدى كينوتەاترلارعا شىعارماس بۇرىن الدىن الا ساراپتاۋدان وتكىزۋ جولدارىن قاراستىرعان ءجون» دەپ اتاپ ءوتتى. بۇعان قاتىستى مينيسترلىك ءتيىستى جۇمىستاردى باستاعان دا بولار.
«ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەگەندەي، ەندى وتاندىق رەجيسسۋراعا دا ويلاناتىن، ءبىلىمدى، سانانى جەتىلدىرەتىن، ساننان ساپاعا اۋىساتىن ۋاقىت جەتتى.
· «كينو يندۋسترياسىنا جەكە سەكتوردى ىنتالاندىرۋ قاجەت»
– سوڭعى جىلدارى تاريحي تاقىرىپقا تۇسىرىلگەن فيلمدەر جونىندەگى ويىڭىزدى ايتا كەتسەڭىز؟ ارتىقشىلىعى قانداي؟ كەمشىلىگى نەدە؟
– مەن وتاندىق فيلمدەردى جىبەرمەي قاراۋعا تىرىسامىن. ونىڭ ىشىندە اسىرەسە مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا شىققاندارىن. سونداي-اق ول فيلمدەردى قاراعاندا شەت ەلدىك تۋىندىلارمەن ويشا سالىستىرا وتىرامىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ساناۋلى بولسا دا «كوشپەندىلەر»، «جاۋجۇرەك مىڭ بالا»، «قازاق ەلى»، «توميريس» سىندى تاريحي تاقىرىپقا تۇسىرىلگەن فيلمدەر بار. ءبىراق وسى ىرگەلى تۋىندىلاردىڭ وزىندە جۇيەلى قايتالاناتىن اتتەگەن-ايلار بار. باسقا-باسقا، بىزدە تاريحي ۇلى تۋىندىلارعا نەگىز بولاتىن ماتەريالدار جەتەرلىك. ءبىراق ءبىز ءبىر فيلممەن تۇتاس ءبىر ءداۋىردى سيپاتتاۋعا تىرىسامىز دا، كينونىڭ فوكۋسىن جوعالتىپ الامىز.
مەنىڭشە، تاريحي تاقىرىپقا كينو تۇسىرگىسى كەلگەن رەجيسسەرلەر بۇل ماسەلەگە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلۋى ءتيىس. ماسەلەن، ميللياردتاعان اۋديتوريا جيناعان «ترويا»، «سپارتاك»، «پاتريوت» ت.ب. تاريحي فيلمدەر – رەجيسسەردىڭ ويىندا ون جىلداپ، ءتىپتى ودان دا كوپ ۋاقىت ءپىسىپ جەتىلگەن تۋىندىلار. ول شەديەۆرلاردى جاساۋ ءۇشىن رەجيسسەرلەر بىرنەشە جىلداپ ىزدەنەدى، سونىڭ جولىندا تاريحتى زەرتتەپ، ۇزاق مەرزىمدى ەكسپەديسيالارعا دا كەتەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سول كەزەڭنىڭ تاريحىنا جان دۇنيەسىمەن ساپار شەگەدى. كاسىبي تاريحشىلارمەن سۇحباتتاسادى. ەسكى قولجازبالار مەن ارحيۆتاردى اقتارادى. ودان كەيىن ءوزى جاساپ شىعاتىن وبرازدىڭ جان دۇنيەسىن جاساۋدى باستايدى. ول دا بىرنەشە جىلدارعا سوزىلۋى مۇمكىن. مىنە، وسىنداي تولىپ جاتقان پروسەستەردەن جەتىلىپ وتكەن تۋىندى ءتۇسىرىلىم الاڭىنا شىعادى. ەكىنشى ماڭىزدى ماسەلە – قاراجات. ول تۋىندىلاردىڭ قاراجاتى ەشقاشان الدىن الا ەسەپتەلمەيدى. فيلم تولىق ءتۇسىرىلىپ بىتكەن سوڭ قانشا قاراجات كەتكەنى ەسەپتەلەدى. دەمەك تاريحي تۋىندىنى جاساۋدا رەجيسسەردىڭ قيالىنا قارجىلىق كەدەرگىلەر مۇلدە بولمايدى.
ال ەندى وزىمىزگە ورالايىق... بىزدە تاريحي تاقىرىپقا فيلم تۇسىرۋگە مەملەكەت تاپسىرما بەرەدى. ونىڭ ۋاقىتى ءارى كەتكەندە ەكى نەمەسە ءۇش جىل بولۋى مۇمكىن. قاراجات ءتىپتى شەكتەۋلى. رەجيسسەردى ول تاريحي تاقىرىپ مۇلدە قىزىقتىرماۋى دا مۇمكىن. ۋاقىتتىڭ ءتۇرى اناۋ، قاراجاتتىڭ ءتۇرى مىناۋ، مەملەكەتتىڭ تاپسىرماسى ءۇشىنشى جاقتان. وسىدان كەيىن ءبىز كىمگە وكپەلەيمىز؟!
بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى جۇيەگە كەلتىرۋىمىز كەرەك. فيلمدەردى قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ قاجەت. ودان بولەك، كرەاتيۆتى ەكونوميكاعا، اسەرەسە كينو يندۋسترياسىنا جەكە سەكتوردى ىنتالاندىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. فيلم جەكە قاراجاتقا تۇسىرىلسە وندا شىعارماشىلىق ەركىندىك بولادى، اكىمشىلىكتىك كەدەرگىلەر قىسپايدى.
– ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ناۋرىز ايىندا وتكەن وتىرىسىندا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىزدى الەمگە تانىتۋ ءۇشىن التىن وردا برەندىن جان-جاقتى پايدالانۋ تۋرالى ايتتى. بۇل باعىتتا كوپسەريالى دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرىلە باستاعانى دا ءمالىم. ءسىز وسى تاقىرىپتا كينو تۇسىرۋگە قاتىستى قانداي ماسەلەلەرگە نازار اۋدارتار ەدىڭىز؟
– ءيا، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتكەن جىلعى وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ نەگىزگى وشاعى، جەر جۇزىنە التىن وردا دەگەن اتپەن تانىلعان ايگىلى جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جونىندە ايتىپ وتكەن بولاتىن.
وسى رەتتە، التىن وردانىڭ تاريحى جانە ايگىلى تۇلعالارى تۋرالى كوپسەريالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ جۇمىستارى باستالعانىن، فيلم بەلگىلى حالىقارالىق پلاتفورمالار ارقىلى كورسەتىلۋى قاجەتتىگىن ايتتى. جالپى، التىن وردا مەملەكەتى كوپ وركەنيەتتى، كوپ مادەنيەتتى، كوپ شارۋاشىلىقتى توعىستىرعان امبەباپ قۇرىلىم بولدى. سوندىقتان گەوگرافيالىق ورنالاسۋ اۋماعىنىڭ كەڭدىگىنە بايلانىستى فيلم تەك ءبىزدىڭ ەلدى عانا ەمەس، الىس-جاقىن كورشىلەس تۇركى حالىقتارىن تۇگەل قامتيدى. وسى رەتتە، ءبىز فيلمگە جۇمىس جاسايتىن تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتاردى تارتا وتىرىپ، بايىپپەن كەلۋ قاجەت دەپ پايىمدايمىن. ەكىنشىدەن، ءبىز كورەرمەندەردى كەڭىنەن باۋراپ الۋ ءۇشىن ءفيلمنىڭ فورماتىن بارىنشا كوركەم سيۋجەتتى ەتۋ جانە دەرەكتى فيلم فورماتىنان الشاق بولۋ قاجەت دەپ پايىمدايمىن. ازىرلەنىپ جاتقان فيلم ەڭ الدىمەن وسى ماسەلەلەردى جان-جاقتى اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتار تارتۋ قاجەت.
· تاريحي تۇلعا – ۇلتتى تانىتۋدىڭ ءبىر جولى
– ءسىز وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن مىسىر ەلىنىڭ بەيبارىس سۇلتان تۋرالى 30 سەريالى ءفيلمىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتقان ەدىڭىز. وسى جونىندە تاراتىپ ايتىپ كەتىڭىزشى؟ ءفيلمنىڭ ءمان-ماڭىزى، قۇندىلىعى نەدە؟ ۇسىنىستىڭ اياقسىز قالۋى نەدەن؟
– 2023 جىلى بەيبارىس سۇلتاننىڭ تۋعانىنا 800 جىل تولدى. سول مەرەيلى جىلدىڭ اياسىندا تاريحي تۇلعانى كوپشىلىككە كەڭىنەن تانىتۋ ماقساتىندا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان بولاتىنمىن. مينيسترلىك ارنايى جوسپار بەكىتىپ، رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە 600-گە جۋىق ءىس-شارا وتكىزدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ باستاۋىمەن مىسىرداعى بەيبارىس سۇلتان مەشىتىنىڭ اشىلۋ راسىمىنە قاتىستىق.
سول ءىس-شارالاردىڭ قاتىرىندا 30 سەريالى فيلم شىعارۋدى دا ۇسىنعان بولاتىنبىز. سول باياعى الدىن الا قارجىلىق جوسپاردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ۇسىنىس قولداۋ تاپپادى. الايدا بۇل ماسەلە ءالى دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
سۇلتان بەيبارىستىڭ تاريحي فەنومەنى، كۇرەسكە تولى ءومىر جولى، تۇركىلىك مىنەزى، جاۋىنگەرلىك رۋحى، كۇللى تاياۋ شىعىس، يسلام الەمىن قۇتقارعان باتىلدىعى تاريحتا ماڭگىگە قالدى. جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي، شەبەر رەجيسسەر بولسا، مىنە، وسى تاريحي تۇلعا ارقىلى ۇلتتىڭ مىنەزىن، جان دۇنيەسىن اشىپ، تالاي مۇرانى اقتارۋعا ابدەن بولادى.
– بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق كينونى دامىتۋدىڭ نەگىزگى تەتىكتەرى قانداي؟ باستى باعىتى قانداي بولۋى كەرەك؟
– بۇل سۇراققا جوعارىدا بىرنەشە رەت توقتالدىم دەپ ويلايمىن... تاعى دا ايتا كەتسەك، ۇلتتىق فيلمدەردى دامىتۋ ءۇشىن قارجىلاندىرۋ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ جانە ونى كرەاتيۆتى يندۋستريانىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە جەكە قامقورلىقتا قولداۋ، وعان جەكە سەكتوردىڭ كەڭىنەن ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ اسا قاجەت.
فيلم – ۇلتتىڭ بولمىسى مەن جان دۇنيەسىن، تانىم-تۇسىنىگىن ءتۇسىنۋدىڭ توتە جانە ءوتىمدى جولى. ونىڭ ءبىر ايقىن دالەلى، سوڭعى ۋاقىتتا وتاندىق رەجيسسەرىمىزدىڭ «باۋىرىنا سالۋ» اتتى تۋىندىسى الەمدىك تانىمال كينوفەستيۆالداردان توپ جارىپ جاتىر.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – ۇلتتىڭ جانىن، ءتىلىن، ءدىلىن، تاريحىن تۇسىنەتىن ساۋاتتى رەجيسسەرلەرىمىزدى دايىنداۋ وسى سالاعا ماڭىزدى سەرپىن بەرەر ەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!