سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلۋىنىڭ وتىز جىلدىعى قارساڭىندا «نيەۆادا–سەمەي» حالىقتىق قوزعالىسىنىڭ باستاماشىسى جانە كوشباسشىسى ولجاس ومار ۇلى سۇلەيمەنوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ – قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىنى، جازۋشى، قوعام جانە ساياسي قايراتكەر، ادەبيەتتانۋشى، زەرتتەۋشى عالىم، ديپلومات، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، قازاق كسر حالىق جازۋشىسى. كوپتەگەن ىرگەلى لينگۆيستيكالىق ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى، «Alataý اqparat» مەدياحولدينگى شىعارماشىلىق دامۋ جونىندەگى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى.
– وسىدان تۋرا 30 جىل بۇرىن تاۋەلسىز مەملەكەتتە حالىقتىڭ كۇشىمەن العاش رەت يادرولىق پوليگون جابىلدى جانە تۇڭعىش رەت ەلىمىز ءوز ەركىمەن يادرولىق قارۋلاردان باس تارتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە الەمدە دە بىرنەشە پوليگون جابىلدى.
پوليگوندار جابىلدى، ءبىراق ونىڭ زاردابى ءالى ونداعان جىلدارعا سوزىلادى. ءقازىر «نيەۆادا–سەمەي» قوزعالىسى قاي باعىتتا جۇمىس ىستەيدى، سوڭعى جىلدارى قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتى؟
– «نيەۆادا–سەمەي» كسرو مەن قازاقستانداعى العاشقى ەكولوگيالىق قوزعالىس بولدى. ءبىز ءبىرىنشى بولىپ تابيعاتتىڭ يادرولىق لاستانۋىمەن كۇرەسۋدى باستادىق. ءبىزدىڭ ۇرانىمىز: «تازا اۋا، تازا جەر، تازا سۋ». سوڭعى ونجىلدىقتاردا نە بىتىرە الدىق؟
كسرو-نىڭ ىدىراۋىنا از عانا ۋاقىت قالعاندا بۇكىل الەم «نيەۆادا–سەمەي» تاراتقان حابارلامالارعا قۇلاق تۇرە باستاعان ەدى. تاريحتا العاش رەت XX عاسىردا قۇرلىقتىڭ التىنشى بولىگىن الىپ جاتقان مەملەكەت – قازاقستاننىڭ حالقى ءوز جەرى مەن ءوز ءومىرىن قورعاۋ ءۇشىن باس كوتەردى. پوليگونعا جاقىن ورنالاسقان وبلىستارداعى ەكى ميلليوننان استام قازاقستاندىق ءبىزدىڭ 1989 جىلى 28 اقپاندا باستاعان «پوليگون جابىلسىن!» اتتى جانايقايىمىزعا قولداۋ ءبىلدىردى. بۇل كۇن قوزعالىس ارداگەرلەرىنىڭ عانا ەسىندە.
ەلباسى «رۋحاني جاڭعىرۋ» ۇرانىن ەنگىزگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءبىراق وتكەن تاريحتى بىلمەي، رۋحاني جاڭعىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان وتكەن-كەتكەنىمىزدى تۇگەندەۋگە ۇمتىلدىق، ءبىراق ناقتى عىلىمي دەرەك تاپپادىق. ءبىزدىڭ سانامىزدا «كوشپەندىلەردە تاريح قايدان بولسىن؟» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ قالعان. وتكەنىمىزگە دەگەن وسىنداي كوزقاراس ەجەلدەن بار. ءتىپتى، بەرتىندەگى تاريحىمىزدى دا بىلە بەرمەيمىز. ەلىمىزدەگى XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتى جىلدىعىنداعى قانداي تاريحي وقيعالار حالىقتىڭ جادىندا؟ مۇنداي وقيعالار ساۋساقپەن سانارلىق. ال ءبىزدىڭ قوزعالىس تاريحىمىزدى الەم تاريحىندا ماڭىزى بار بىرنەشە وقيعالارمەن تولىقتىردى. بۇل ىسىمىزبەن ماقتانۋعا، جاستاردى تاربيەلەۋگە، قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋعا بولادى، ءبىراق ءبىز جار سالا بەرمەيمىز. مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزۋگە سۇرانىپ تۇرعان فاكتىلەر جوق ەمەس.
ەڭ العاش پوليگونداعى جارىلىس 1949 جىلدىڭ 28 تامىزىندا باستالدى. 1989 جىلدىڭ 28 اقپانىندا ءبىزدىڭ قوزعالىس پايدا بولدى. ەڭ سوڭعى جارىلىس 1989 جىلدىڭ 19 قازانىندا جەردى كۇڭىرەنتكەن ەدى. 1991 جىلى 29 تامىزدا تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن سەمەي يادرولىق پوليگونى ماڭگىلىككە جابىلدى. كوبىنەسە، وسى ماڭىزدى كۇن عانا ءجيى ايتىلادى. نەگىزى، جوعارىداعى بارلىق ماڭىزدى كۇندەر تۋرالى جاستار ءبىلىپ ءجۇرۋى كەرەك. سوندا عانا جەر بەتىندەگى 5 پوليگوننىڭ ءبىرىن قازاقستان حالقى جويعانىن ءبارى بىلەتىن بولادى.
يادرولىق سىناقتاردىڭ توقتاتىلعانى تۋرالى رەسمي قۇجات بولعان جوق، ءبىراق جارىلىستار توقتادى. بۇل ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلگەنىنە الەم سەنە باستادى. جەر پلانەتاسىنداعى بارلىق انتياسكەري، انتيادرولىق قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ىشىندە جارىلىستاردى توقتاتۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلدى. نەگە؟ ءبىز العاش رەت ەرەكشە ءادىستى قولداندىق، ءبىزدىڭ ستراتەگيامىز دۇرىس بولىپ شىقتى. حالىق پەن كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ قۇرامىنداعى پارلامەنتتىڭ كۇشىن بىرىكتىرىپ، مىقتى «يادروسىز الەم» فراكسياسىن قۇردىم. بۇل دەگەنىمىز – 500 داۋىستىڭ ىشىندە 150 بەلسەندى داۋىس دەگەن ءسوز. فراكسيا حالىقتىق قوزعالىستىڭ ءسوزىن سويلەپ، 1989 جىلى 20 قاراشادا جوعارعى كەڭەستىڭ سەمەي پوليگونىن جابۋ ماسەلەسىن قاراۋىنا مۇرىندىق بولدى. وسى اكسيا ءبىزدىڭ ارى قارايعى باعىتىمىزدى ايقىنداپ بەردى. بۇل ءبىزدىڭ «الەم سايلاۋشىلارى يادرولىق قارۋعا قارسى» دەگەن ۇرانىمىزدا كورىنىس تاپتى.
بارلىق يادرولىق مەملەكەتتەر مەن انتياسكەري ۇيىمدارعا «الەم سايلاۋشىلارى يادرولىق قارۋعا قارسى» اتتى تۇڭعىش حالىقارالىق كونفەرەنسياعا شاقىرتۋ جىبەردىك. كونفەرەنسيا 1990 جىلدىڭ مامىرىندا سول كەزدەگى الما-اتادا ءوتتى.
ەل ەگەمەندىگى مەن ءبىزدىڭ قوزعالىستىڭ 30 جىلدىعى اتقارىلعان يگى ىستەر مەن جەتىستىكتەردى قورىتىندىلاۋعا، ەسكە تۇسىرۋگە تۇرتكى بولىپ وتىر. كونفەرەنسيادا اسا ماڭىزدى ماسەلەنى كوتەرە وتىرىپ، ءبىز عالامدىق انتيادرولىق اليانستىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپكەر بولدىق. بۇل اليانسقا شىعىس پەن باتىستىڭ بارلىق بەدەلدى دەگەن انتياسكەري، انتيادرولىق ۇيىمدارى كىردى.
اليانستىڭ اۋقىمدى كونفەرەنسياسىن 1991 جىلى نيۋ-يوركتەگى بۇۇ شتاب-كۆارتيرالارىنىڭ بىرىندە وتكىزدىك. سول جەردە ءبىزدىڭ كۇرەستىڭ نەگىزگى ماقساتى – يادرولىق قارۋدى ۇلتتىق قورعانىس قۇرالى مارتەبەسىنەن ايىرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلدى.
ءبىز تابيعات پەن ادامزاتتى قورعاۋ ءۇشىن بارىن سالعان كسرو-داعى العاشقى قوزعالىس قۇردىق. باسقاشا ايتقاندا، تۇڭعىش ەكولوگيالىق ۇيىم. 90-شى جىلدارى جانە كەيىنگى جىلدارى ءبىزدىڭ قوزعالىس بەلسەندىلەرى يادرولىق جارىلىستىڭ سالدارىمەن كۇرەستى. ويتكەنى، «بەيبىت» جارىلىستار تەك بەلگىلى پوليگونداردا عانا ەمەس، بەلگىسىز پوليگونداردا دا بولعان ەدى. ءبىزدىڭ تاجىريبەمىز وبلىستار مەن اۋدانداردا، قالالاردا ەكولوگيالىق توپتار مەن ۇيىمداردىڭ قۇرىلۋىنا كومەكتەسەدى. مىنە، سوڭعى ءۇش جىلدان بەرى «بايتاق بولاشاق» ەكولوگيالىق اليانسى كۇش الىپ كەلەدى. بۇل دەگەنىمىز، قازىرگى كەزدە ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتەدى.
ادامزات ءۇشىن ەكولوگيانى ساقتاۋ ماسەلەسى العاشقى ورىنعا شىقتى. ءقازىر اتومدىق سوعىس بولماۋى مۇمكىن، سەبەبى، يادرولى الپاۋىت ەلدەردىڭ باسشىلارىنا ازداپ اقىل كىردى، ءبىراق ەكولوگيالىق اپات باستالىپ تا كەتتى. ادامزات عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جەتە الا ما دەگەن سۇراق تۋىنداپ وتىر.
ال بىزدە، قازاقستاندىقتاردا 2050 جىلعا كەرەمەت جوسپارىمىز بار. وركەنيەتتى 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋىمىز كەرەك. بۇعان دا جەتەمىز، ءبىراق ول ءۇشىن بۇكىل الەمدە ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز بىرىگىپ، جەر شارىندا اشىق اسپان، تازا وزەن، تازا جەردى ساقتاۋ ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك.
«مىڭ ءبىر ءسوز»
– ءسىز – زەرتتەۋشى-عالىمسىز، ءسىزدىڭ تاريحقا، ءتىل مەن جازۋدىڭ دامۋىنا قاتىستى وزىندىك كوزقاراسىڭىز بار. سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە «تىسياچا ي ودنو سلوۆو» ەڭبەگىڭىز بەن جاڭا لينگۆيستيكالىق ادىستەمەلەرىڭىز جايلى ايتقان ەدىڭىز. ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزشا، بۇل ەڭبەك فيلولوگيالىق تۇسىنىكتى تۇبەگەيلى وزگەرتەدى، بۇعان ەسكى مەكتەپ قارسى شىعادى. وسى تۋرالى ناقتىراق ايتىپ بەرىڭىزشى.
– بۇل كىتاپپەن بىرنەشە ونجىلدىقتان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. قوسىمشا وسى تاقىرىپتى اشۋعا كومەكتەسەتىن باسقا دا كىتاپتار دا باسىلىپ شىعىپ جاتىر. كىتاپ نە جونىندە؟ ءسوز تۋرالى. عىلىمي ءتىلتانۋ XIX عاسىردا پايدا بولدى. ءسوز بەن ءتىلدىڭ پايدا بولۋىن شىركەۋ قۇدايدان دەپ سانايدى. ءسوزدى ادامدار شىعاردى دەگەن بولجامدى ەڭ العاش شۆەيساريا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى فەرديناند دە سوسسيۋر ايتقان بولاتىن. ول ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنە «كەز كەلگەن ءسوز ەركىن پايدا بولدى» دەپ ايتاتىن. ەۋروپانىڭ عالىمدارى وسى پىكىردى ءىلىپ اكەتىپ، ءسوزدىڭ پايدا بولۋى تۋرالى عىلىمنىڭ، ەتيمولوگيانىڭ نەگىزى ەتتى.
ەندى ءسوز تاريحىنىڭ بەتكى قاباتتارىن قازبالاۋعا مۇمكىندىك تۋدى، ياعني ءسوز قالاي تارالدى، فونەتيكالىق جاعىنان قالاي دامىدى دەگەن سەكىلدى بولجامدار عىلىمي تۇردە دالەلدەنە باستادى. لەكسەمانىڭ جۇيەلىك وزگەرىستەرى مەن ارحايكالىق فورمالارىن قالپىنا كەلتىرۋ ەتيمولوگتىڭ نەگىزگى ماقساتى بولدى. ال جاساندى ارحەتيپ قالاي پايدا بولدى، بۇل ەشكىمدى قىزىقتىرمادى. حح عاسىرداعى بارلىق ەتيمولوگيالىق سوزدىكتەر ءسوسسيۋردىڭ «كەز كەلگەن ءسوز ەركىن پايدا بولدى» دەگەن تۇجىرىمىن باسشىلىققا الدى.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «يازىك پيسما» اتتى كىتابىم شىقتى. بۇل ەڭبەك تاقىرىپتى اشۋعا باعىت بەرەدى. كىتاپ ءسوزدىڭ پايدا بولۋىن العاشقى جازۋ يەروگليفپەن بايلانىستىرادى. ال بەينەلى جازۋ بەلگىسى ەركىن پايدا بولماعان، ول ناقتى ءبىر زاتتى بەينەلەدى.
مەنىڭشە، قازاقستاندىق عىلىم جاقىن ارالىقتا فۋندامەنتالدى سالالار بويىنشا ءوزىن تانىتۋى ەكىتالاي، ءبىراق گۋمانيتارلىق سالادا اجەپتاۋىر جەتىستىككە جەتۋى مۇمكىن. قازاقستاندا ەتيمولوگيانىڭ جاڭا ادىستەرى جاسالدى، بۇل كوپتەگەن تۇرىك، سلاۆيان، باسقا تىلدەردىڭ تاريحي ماڭىزىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەگەر بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتە فيلولوگيا («ءسوزدى ءسۇيۋ») تەك سىناق پەن ەمتيحان تاپسىرۋ ءۇشىن عانا وقىتىلماي، ماماندار وسى تاقىرىپتى اشۋ ءۇشىن ەڭبەك ەتسە، بەس جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاندىق فيلولوگيا «جاڭا ءتىلتانۋ» سالاسىندا ۇلكەن جەتىستىككە جەتەر ەدى. بۇل دەگەنىمىز، ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ پرەزيدەنت ايتقان قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋعا قوسقان ۇلەسى بولار ەدى.
سوندا ءبىز تىلدەردىڭ قاشان پايدا بولعانىن، العاشقى جازۋ ەجەلگى ازيادا ما، جەرورتا تەڭىزىندە مە، قىتايدا پايدا بولدى ما، بىلەتىن ەدىك. بۇل دەرەكتەر بىزدە جوق ارتەفاكت مۋزەيلەردە ەمەس، اۋىزەكى تىلدە، كونە سوزدەردە ساقتالعان.
تاريحتىڭ بۇل مۇراعاتىن وشىرۋگە، كوشىرۋگە، رەداكسيالاۋعا كەلمەيدى. بىزدە ءقازىر ءسوزدىڭ قۇپياسىن اشاتىن «التىن كىلت» بار. مۇنى قولدانباۋ – كەزەكتى مارتە مادەنيەتكە دەگەن سالعىرتتىق.
سوندىقتان قولىمىزداعى كىلتتى وزگەلەر قاعىپ كەتپەي تۇرعاندا، قولداۋىمىز كەرەك. ەتيمولوگيانىڭ جاڭا ءادىسى تۋرالى مەن ءوزىمنىڭ «كود سلوۆا» (2013 جىل) كىتابىمدا جازدىم. ال حالىقارالىق ەتيمولوگيالىق سوزدىك «1001 سلوۆو» كىتابىن شىعارۋعا حالىقارالىق اۆتورلار ۇجىمى كۇش سالۋى قاجەت، الدىمەن قازاقستاندىق عالىمدار باستاۋعا مىندەتتى.
اتا-بابالارىمىزدىڭ شۋمەر جازۋلارى، ەگيپەتتەگى پاپيرۋسقا جازىلعان جازۋلار، ەجەلگى قىتايداعى تاسباقانىڭ قابىنا جازىلعان جازبالار ارقىلى قالدىرعان ىزدەرىن جارتى عاسىرعا جۋىق ىزدەپ، زەرتتەپ، زەردەلەگەندىكتەن، ەجەلگى ادامزات تاريحىندا تۇركىلەردىڭ مادەنيەتتى، زيالى، مەملەكەتشىل بولعانىن دالەلدەيتىن ءسوز بەن جازۋ بەلگىلەرى بار ەكەنىن ناقتى ايتا الامىن.
ءقازىر تەك ارحەولوگتار عانا ەمەس، لينگۆيست-ەتيمولوگتار دا تابىلعان دەرەكتەردى تالدايدى، ولار وعىزبابا (تۇرىكتەردىڭ، ازەربايجانداردىڭ، تۇركىمەندەردىڭ باباسى)، قىپشاقبابا (قازاقتاردىڭ، تاتارلاردىڭ، قاراشايلاردىڭ باباسى)، بۇلعاربابا (چۋۆاشتاردىڭ باباسى) جانە باسقا دا اتا-بابالارىمىز وزدەرىنىڭ ىزدەرىن قايدا، قاشان قالدىرعانىن ايتا الادى.
ەجەلگى قازاقتار وزدەرىنىڭ اتاۋلارىن بىرنەشە رەت وزگەرتتى. ءبىراق ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق نورمالارى داكتيلوسكوپيا سەكىلدى قازاقتىڭ سوزدەرىن الەمنىڭ كەز كەلگەن بۇرىشىنان، مىڭجىلدىقتاردان تابا الادى.
اقىن جانە جازۋشى
– اقىن، جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءتوراعاسى. ءبىر كەزدەرى كىتاپ شىعارۋ قانشالىقتى قيىن بولعانىن، ءقازىر قانشالىقتى وڭاي ەكەنىن ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز. الايدا، ءقازىر ناعىز ادەبيەت وتە از. بۇگىندە جازۋشىلار بىرلەستىگىندە نە بولىپ جاتىر؟ جالپى، جازۋشىلار ۇيىمى بار ما ءوزى؟ كىتاپ قۇندىلىق بولىپ قالا ما؟
– كەز كەلگەن ەلدە قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرۋ قاراپايىم ورتا مەكتەپتەردە تاريح، ادەبيەت پاندەرىندە جۇرەدى، رۋحاني جاڭعىرۋ دا سولاي. سوسىن ارينە، ۇيدەگى سورەدەگى كىتاپتارىڭىزدىڭ ىقپالى زور. كىتاپ ءوسىپ كەلە جاتقان، بىلىمگە قۇمار ادامعا «ادام» فەنومەنىن تۇسىنۋگە، ءوزىنىڭ قاي ەتنوسقا جاتاتىنىن بىلۋگە، «ءبىز كىمبىز؟»، «مەن كىممىن؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سوڭعى ءۇش ونجىلدىقتا بىرنەشە جاڭا بۋىن اۋىستى، ولار ءۇشىن كوركەم ادەبيەتتىڭ ورنىن سمس-تەر باستى. بۇرىن «ەڭ كوپ وقيتىن» مەملەكەتتىڭ قوعامدىق ساناسى وزگەردى. سوندىقتان وسى 30 جىلدا ادەبيەت پەن گۋمانيتارلىق پاندەردى جوعالتىپ العانىمىز وكىنىشتى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم، ناعىز ادەبيەت پەن عىلىم. Pulp Fiction («كريمينالنوە چتيۆو») كوپ دانامەن باسىلادى جانە جاقسى ساتىلادى، پسيەۆدوعىلىمي اكادەميالىق دۇنيەلەر دە ءدال سولاي. وكىنىشكە قاراي، ادەبيەت تە، عىلىمي ءتىلتانۋ دا ماماندىق بولۋدان قالدى.
كىتاپ وقۋ ميدى دا، رۋحتى دا دامىتادى، ادامنىڭ ويلاۋىن، سەزىنۋىن كۇشەيتەدى. سوندا ادامعا سەكس، تانىستىق، مىندەتتەن گورى ماحاببات، دوستىق، پارىز دەگەن دۇنيەلەر جاقىنىراق بولادى.
ەگەر حالىق اراسىندا ۇلتىمىزدىڭ زيالى ەليتاسى بولاتىنداي ادامدار كوپ بولسا، ءوزارا كەلىسىمگە كەلۋ دە، كەز كەلگەن ماسەلەنى بەيبىت تۇردە شەشۋ دە وڭاي بولار ەدى.
قانداي جاعدايدا دا سيفرلىق زاماندا ارىپتەن تۇراتىن كىتاپسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. «سان» – الەمنىڭ كۇردەلى كارتيناسىن سان ءتۇرلى بوياۋمەن سالاتىن سۋرەتشى قىلقالامىنىڭ ءبىر عانا قيمىلى. سيفرلىق زاماننان سوڭ تاعى باسقا زامان كەلەدى، ال كىتاپتىڭ داۋرەنى سول كەزدە دە اياقتالمايدى.
وكىنىشكە قاراي، سوڭعى وتىز جىلدا ادەبيەتتەن ءسان كەتكەن سوڭ سىن جانە اۋدارما جانرى دا جوعالدى. مىسال كەلتىرەيىن. جاقىندا ماعان ليەۆ تولستويدىڭ «ۆوسكرەسەنە» رومانىنىڭ اۋدارماسىن الىپ كەلدى. اۋدارعان ادام بارىنشا تىرىسىپتى، ءۇش جىل جۇمىس ىستەگەن. مەن ءبىر عانا ەسكەرتۋ ايتتىم. تولستويشا – «ۆوسكرەسەنە» – بۇل دەمالىس كۇنى ەمەس (جەكسەنبi)، ءتىرىلۋ، قايتا تۋۋ ەكەنىن ءتۇسىندىردىم.
قازاق ادەبيەتىنە دە قايتا ءتىرىلۋدى تىلەر ەدىم.
ازىرلەگەن اينۇر سەنبايەۆا.