عىلىم – قاشاننان بولاشاق كەپىلى. ال بۇكىل عۇمىرىن عىلىمعا ارناعان، ەسىمى ەلىمىزگە كەڭىنەن تانىمال مۇحتارباي وتەلبايەۆ قازاقستاننىڭ كورنەكتى ماتەماتيگى، قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تانىمال تۇلعا. ايتۋلى عالىمنىڭ ەڭبەگى ماتەماتيكالىق زەرتتەۋلەرىمەن عانا ەمەس، عىلىمعا دەگەن شەكسىز ادالدىعىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. جاستارعا اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، باعىت بەرۋدەن ءبىر تالماعان جان جاقىندا عانا الماتىداعى جامبىل جابايەۆ اتىنداعى №161 ليسەي وقۋشىلارىمەن كەزدەسكەن ەدى. تومەندە عالىم مەن وقۋشىلار اراسىنداعى ساۋالدار توڭىرەگىندە وربىگەن سۇحباتتى ۇسىنىپ وتىرمىز.
بۇل جولدى تاۋەكەلى جەتكەندەر عانا تاڭدايدى
«عىلىم جولىن تاۋەكەلى جەتكەندەر عانا تاڭدايدى» دەگەن ءتامسىل بار. بۇل استە دۇرىس ايتىلعان ءسوز. مۇحتارباي وتەلبايەۆتىڭ دا عىلىمعا باسقان ءاربىر قادامى ونىڭ قايسارلىعىمەن، تاباندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. كىم بىلگەن، سوناۋ كەڭەس داۋىرىندە قاراپايىم قازاق اۋىلىنان شىققان بالانىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ماتەماتيككە اينالارىن.
دەگەنمەن، بۇل ناعىز ەڭبەك پەن اقىل-ويدىڭ جەمىسى. ول مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ كۇردەلى ەسەپتەرىنىڭ ءبىرى – ناۆە-ستوكس تەڭدەۋلەرىنىڭ شەشىمىن تابۋعا تىرىستى، ال ونىڭ شاكىرت ءتاربيەلەۋدەگى ەڭبەگى ءتىپتى بولەك اڭگىمە. بۇگىنگى تاڭدا پروفەسسوردىڭ جەتەكشىلىگىمەن دايىندالعان ونداعان عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلار ەلگە قىزمەت ەتىپ ءجۇر.
اتالمىش مەكتەپ وقۋشىلارىمەن بولعان كەزدەسۋدە مۇحتارباي وتەلبايەۆ عىلىمداعى باستى جەتىستىكتەرىن، جاساندى ينتەللەكت پەن جاڭا تەحنولوگيالار تۋرالى ويلارىن، عىلىمعا ادالدىق پەن ەڭبەكقورلىقتىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتىپ، بولاشاق جاس عالىمدارعا اقىل-كەڭەسىن بەردى.
«مەن مەكتەپتى تولىق بىتىرگەن جوقپىن…»
– مۇحتارباي اعا، ءبىزدى ءسىزدىڭ بالالىق شاعىڭىز بەن ءبىلىم الۋ جولىڭىز قاتتى قىزىقتىرادى...
– مەن سوناۋ بالا كەزىمنەن بىلىمگە قۇشتار بولىپ ءوستىم. تەك مەكتەپتە ۇزاق وقي المادىم. سوسىن تەحنيكالىق ۋچيليششەگە، كەيىن ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇستىم. الايدا، ءاسكەرگە شاقىرتۋ العاننان كەيىن وقۋدان قول ۇزۋگە تۋرا كەلدى. اسكەري بورىشىمدى وتەپ بولعان سوڭ، عىلىمعا قايتا ورالدىم. وندا دا الدىمەن اۋىل مەكتەبىندە جۇمىس ىستەپ، سوسىن ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ، ماسكەۋگە كەتتىم.
شىنى كەرەك، ول جاقتا ماعان وڭاي بولعان جوق. كەيبىر پروفەسسورلار مەنىڭ قابىلەتىمە، بىلىمىمە كۇمانمەن قارادى. ءبىراق مەن تاباندىلىق تانىتىپ، جۇمىسىمدى جالعاستىرا بەردىم. سوڭىندا كانديداتتىق، كەيىن دوكتورلىق ديسسەرتاسيا
قورعادىم. كەڭەس داۋىرىندە، اسىرەسە، قازاق اۋىلىنان شىققان ادام ءۇشىن، بۇل – ۇلكەن جەتىستىك ەدى. سوندىقتان مەن ايتار ەدىم، قاشاندا العا قاراي ۇمتىلۋ كەرەك، سوندا عانا ادام جىگەرلەنە تۇسەدى.
«عىلىمنىڭ پاتشاسى – ماتەماتيكا»
– بۇل سالاعا قىزىعۋشىلىعىڭىز قالاي پايدا بولدى؟
– مەنىڭ عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ەرتە جاستان باستالدى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە-اق ماتەماتيكا پانىنە ەرەكشە ىقىلاس تانىتۋشى ەدىم. «عىلىمنىڭ پاتشاسى – ماتەماتيكا» دەپ تەگىن ايتىلماعان عوي. بۇل قىزىعۋشىلىق مەنى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەحانيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە الىپ كەلدى. تۋعان جەردەن جىراقتا ءجۇرىپ ءىلىم-بىلىم ىزدەدىم. اقىرى، ونى 1969 جىلى ءتامامدادىم. مىنە، ۇزدىكسىز ءبىلىم مەنىڭ جولىمدى اشقان سياقتى. كەيىننەن عىلىم جولىنداعى ءىزدەنىستەرىم مەنى فۋنكسيونالدىق اناليز جانە ونىڭ قولدانبالارى سالاسىنا باعىتتادى.
– ءقازىر ەلىمىزدىڭ عىلىم سالاسىندا جۇرگەن كوپتەگەن عالىمدار ءسىزدىڭ مەكتەبىڭىزدەن وتكەنىن ايتادى...
– مەنىڭ جەتەكشىلىگىممەن 65 كانديداتتىق جانە 8 دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعالعان ەكەن.
ارينە، مەن بارلىق شاكىرتتەرىمنىڭ تابىسىن ءارقاشان ماقتان ەتەمىن. ويتكەنى، قازاقستاندا ماتەماتيكا سالاسىندا جوعارى دارەجەلى مامانداردىڭ سانى از بولعاندىقتان، ءبىز بارىنشا كوپ مامان دايىنداۋعا تىرىستىق. ءالى دە بۇل جولدا ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك.
ادامدار تەحنولوگياعا تىم تاۋەلدى بولىپ بارادى
– دەگەنمەن، كەيدە قازىرگى عىلىمنىڭ دامۋى مەن ءقاۋىپى تۋرالى پىكىرلەر دە ايتىلىپ قالادى، ءسىزدىڭ بۇل جونىندە پىكىرىڭىز قانداي؟
– ءيا، ونداي پىكىردىڭ بارى راس. ويتكەنى، عىلىم قارقىندى دامىپ كەلەدى، پروگرەسپەن بىرگە قاۋىپ-قاتەرلەر دە جوق ەمەس. مىسالى، جاساندى ينتەللەكت (جي) – وتە قۋاتتى قۇرال، كۇردەلى ەسەپتەردى شەشە الادى، ادام ءومىرىن جەڭىلدەتۋگە كومەكتەسەدى. ءبىراق ونى ساناسىز قولدانۋ ۇلكەن قاۋىپكە اينالارى ءسوزسىز.
شىنى كەرەك، قازىرگى كەزدە ادامدار تەحنولوگياعا تىم تاۋەلدى بولىپ بارادى. ءتىپتى، بالالار بۇرىنعىداي كوبەيتۋ كەستەسىن جاتتامايتىن بولدى. ءقازىر ونىڭ ورنىن الماستىراتىن كالكۋلياتور بار. ءبىراق بۇل دا جاقسى ەمەس. ماسەلەن، ەگەر اياقاستى تەحنيكا قاتەلەسسە شە؟ سونداي-اق، مىنا جاساندى ينتەللەكت دەگەنىڭىز دە وت سياقتى دۇنيە. ونى دۇرىس قولدانسا، پايداسى مول، ءبىراق باقىلاۋسىز قالسا، ۇلكەن زيان كەلتىرۋى ابدەن مۇمكىن.
شىنايىلىق پەن دالدىك ماڭىزدى
– عىلىمداعى ەڭ ۇلكەن جەتىستىگىڭىز تۋرالى ايتساڭىز...
– 2014 جىلى مەن ناۆە-ستوكس تەڭدەۋلەرىنىڭ شەشىمىن تاپتىم دەپ جاريالادىم. بۇل تەڭدەۋلەر گيدروديناميكادا سۇيىقتىقتار مەن گازداردىڭ قوزعالىسىن سيپاتتايدى جانە مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ كۇردەلى جەتى ەسەبىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
الايدا، ۋاقىت وتە الگى مەنىڭ شەشىمىمنەن قاتەلىكتەر بار بولىپ شىقتى. مەن بۇعان قاتتى كۇيزەلە قويمادىم. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن ساباق بولدى. ەڭ باستىسى، عىلىمدا شىنايىلىق پەن دالدىكتىڭ ماڭىزدىلىعىن تاعى ءبىر رەت كورسەتىپ بەردى.
– ءسىز ءۇشىن بۇگىنگى قوعامداعى باستى ماسەلەلەر قانداي؟ ولاردى شەشۋدەگى عىلىمنىڭ ءرولىن قالاي باعامدار ەدىڭىز؟
– ارينە، بۇل رەتتە بىرنەشە ماڭىزدى ماسەلەنى ايتار ەدىم. ەڭ الدىڭعىسى – قالاداعى كەپتەلىستەر. بۇعان مىسىل – كۇن سايىن ادامداردىڭ 2-3 ساعات ۋاقىتى جولدا وتەدى. بۇل ولاردىڭ ەنەرگياسىن جوعالتادى، ەڭبەكتەگى ونىمدىلىگىن ازايتادى. تاعى ءبىرى – جەر سىلكىنىسى ءقاۋپى. ەلىمىز سەيسميكالىق بەلسەندى ايماقتا ورنالاسقاندىقتان، بىزگە اپاتتىڭ الدىن الاتىن، ياعني ەرتە ەسكەرتەتىن جۇيەلەر قاجەت. سوسىن، ءۇشىنشى ءبىر ماسەلە – جاستار اراسىنداعى جالقاۋلىق دەر ەدىم. ويتكەنى، كوبىنە قازىرگى زامان جاستارى وڭاي جول ىزدەيدى، ءبىراق ەڭبەكسىز شىنايى جەتىستىككە جەتۋ مۇمكىن ەمەس.
ادام جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنەن ساباق الۋى كەرەك
– بولاشاقتا عىلىم جولىن تاڭداعىسى كەلەتىن جاس عالىمدارعا قانداي كەڭەس ايتار ەدىڭىز...
– ەڭ الدىمەن، ەڭبەكقور بولۋ كەرەك. سوسىن ادام بويىنداعى دارىندىلىق ماڭىزدى. ءبىراق تاباندىلىق پەن تىنىمسىز ەڭبەك ودان دا ماڭىزدىراق. ەكىنشىدەن، ءوز بەتىڭىزشە ويلاپ، باسقالاردان دايىن شەشىمدەردى كۇتپەڭىز. ۇشىنشىدەن، قاتەلىكتەردەن قورىقپاڭىز، ءتىپتى ۇلى عالىمداردىڭ وزدەرى دە قاتەلەسكەن. ەڭ ماڭىزدىسى، ادام جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنەن ساباق الۋ كەرەك.
– عىلىم جولىنداعى، جالپى ومىرلىك تاجىريبەڭىزدەن ەستەلىك بولار وقيعا ەسىڭىزدە مە؟
– كەزىندە ديسسەرتاسيا قورعاۋ بارىسىندا كوپتەگەن قيىندىقتار بولدى. سول جولدا ءارتۇرلى ادامدارمەن، اۋىل مۇعالىمدەرىنەن باستاپ، الەمگە تانىمال اكادەميكتەرمەن كەزدەستىم. دەگەنمەن، بۇل تاجىريبەلەردىڭ دە كومەگى بولدى. ماعان عىلىمنىڭ تەك تەوريا ەمەس، ءومىردىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىن تۇسىنۋگە كومەكتەستى.