قازاق حالقى – ناۋرىز مەيرامى كىرگەن كۇنى مەيرام قۇرمەتىنە ارناپ، ەجەلگى ءداستۇر-سالت بويىنشا ءار ۇيدە مىندەتتى تۇردە جەتى ءداننىڭ باسىن قوسىپ، ۇلكەن تايقازانعا ”تىلەۋ كوجە” جاسايدى. ونى “ناۋرىز كوجە” دەپ تە اتايدى.
قازاق ىرىمى بويىنشا “تىلەۋ كوجە” – سول ءۇيدىڭ بايلىق پەن مولشىلىعىن، باقىتتى وتباسى ەكەندىگىن بىلدىرەدى. جىل باسى مول تىلەۋ كوجەمەن باستالسا، جىل سوڭىنا دەيىن ءتىپتى ءومىر بويى ىرىزىقتارى تاسىپ، باي-داۋلەتتى ءومىر وتكىزەمىز دەپ ۇيعارادى. قازاق انالارى “ۇيدە ءدان تۇرسا، ومىردە ءمان تۇرادى” دەپ داستارحانى مەرەكەلى بولعان سايىن، ومىرلەرى شات-شادىمان وتەدى دەپ سەنەدى.
انە، مەيرامنىڭ ءسانى دە ءمانى دە، بەرەكەسى دە سول – “ناۋرىز كوجە” دەپ بىلەدى دە، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ءار وتباسى جەتى ءتۇرلى تاعامنان تاماق ءپىسىرىپ، ءۇي تورىنە گۇلدەي ەتىپ وتە مول داستانحان تولى ءدام دايىنداپ قويادى. باي ەكەنىن، پىيعىلىنىڭ كەڭ ەكەنىن سول جاياعان داستارحانىنان تانىپ،”داستارحانى توق ەكەن” دەسە، كەيبىر ساراڭ ۇيلەردىڭ جۇتاڭ جاييعان داستارحانىنا قاراپ “داستارحانى اش” ەكەن دەپ باعالاپ جاتادى.
ناۋرىز كوجەگە سالعان جەتى ءداننىڭ سىرى
باعىزى زامانداعى دانا انالارمىز”ەر ازامات ءتۇز ساقتايدى، ايەل ادام ءۇي ساقتايدى” دەپ وتباسىنداعى ەر تاپقان بايلىقتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، ونىڭ ءبارىن ادەمى ءداستۇر ءتارتىبى مەن يبالى ادەبىمەن ۇستاي بىلگەن. تاماشا ونەگەلى سالت پەن داستۇرگە باعىندىرا بىلگەن.
انە، سول انا ءداستۇرىنىڭ ءبىرى “ناۋرىز كوجە”. قازاق انالارى – “ناۋرىز كوجەگە” جەتى ءتۇرلى ءدان سالىپ ىستەيدى. مۇندا جۇپ سان ىستەتپەيدى، تاق سان قولدانادى 7-9-11 دەگەن سىندى. ونى “تىلەۋ كوجە”، “كوپ كوجە”، “كوك كوجە”، “ءسۇت كوجە”، “قاتىق كوجە”، “ايران كوجە”، “ناۋرىز كوجە”، “ بيداي كوجە”، “مەرام كوجە” دەپ تە اتاي بەرەدى. ولاي اتاۋىنىڭ سەبەبى كوجەگە قانداي اق ءتۇرىن قوسسا، سونىڭ اتاۋىمەن اتاپ كەتكەن.
باعىزى انالارمىزدىڭ “ناۋرىز كوجە” جاساۋداعى تۇراقتى قالىپتاسقان داعدىلى ۇعىمدارى بار.
ناۋرىز كوجەگە:
- ەت تاعامىن سالادى. ناۋىزدىڭ سىيلى جىلىگى كارىجىلىك بولىپ ەسەپتەلەدى. قىستا سوعىم سويعاندا ءتورت تۇلىك مالدىڭ (جىلقى، تۇيە، سيىر، قوي، ەشكىنىڭ) سۇرلەنگەن كارىجىلىگىن ناۋىرىز سىباعاسى رەتىندە ساقتاپ قويادى دا، ناۋرىز ايىنداعى” تىلەۋ كوجەگە” سالادى.
- اقتالىپ ءجانشىلىپ، جارىلعان بيداي ءدانىن سالادى.
- تارى ءدانىن سالادى،
- كۇرىش ءدانىن قوسادى،
- تۇز قوسادى،
- قاتىق سالادى،
- سۋ قۇيادى.
بۇل جەتى ءدان مەن ءدام جەتى اتانى، جۇرتى، جەتى ۇرپاقتى، جەتى قات كوكتى، جەتى قات جەردى، جەتى ىقىلىمدى، جەتى قازىنا، جەتى اعايىن، جەتى كۇنىنىڭ ءمانىنىن بىلدىرەدى.
باقىت، بايلىق، دەساۋلىق، دانالىق، باتىرلىق، جومارتتىق، قايىرىمدىلىق سىندى ۇلى قازاقى باقىتتى بولىپ، ءومىر جولىندىعى فيلوسوفيالىق دۇنيە تانىمىنىڭ زاتى، ناقتى كورنىسى بولىپ تابىلادى.
“جەتى ۇيدەن”تىلەۋ كوجە” ىشكەن ادامدى جەتى باقىت كۇتىپ تۇرادى” دەپ ىرىم ەتكەن. بۇل بەرەكەنىڭ، بەيبىت ءومىردىڭ كورنىسى دەپ بىلگەن.
جەتى ءداننىڭ ءوزى كەرەمەت ۇعىمدارعا ۇيالاعان:
- كارىجىلىك - سىباعا-سىيدىڭ اسى. “ ەسكە الساڭ، ەسكى اسىڭنان ساقتا” دەگەن ءتامسىل سودان قالعان.
- بيداي - ۇرپاقتىڭ كوگەرىپ كوكتەپ ءوسۋى، باقىتتى تىرشىلىك كەشۋدىڭ سيمۆولى.
- تارى - كوبەيۋ ۇرپاقتى بولۋدىڭ نىشانى.
- كۇرىش- ءتوزىمدى بولۋ مەن باقىتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ بەلگىسى.
- تۇز- ىرىستىڭ، بەرەكەنىڭ، بىرلىكتىڭ، دامدىلىكتىڭ بەلگىسى.
- قاتىق- اق جولدى بولۋ مەن امان بولۋدىڭ، اق نيەتتىڭ ولشەمى.
- سۋ – تىرشىلىك ءنارى. قۋاتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ، تازالىقتىڭ نىشانى.
قازاق حالقى - “ناۋرىز كوجنى” ياعني “تىلەۋ كوجەنى” ۇلكەن اس، دۋماندى تويلاردا دا وسىنداي جاقسى نيەتپەن جاسايتىن بولعان. ونىڭ ءمانى تىم تەرەڭدە جاتىر.
ناۋرىز تاريحىنا قاتىستى قىزىق دەرەكتەر
- ناۋرىز - نۇق پايعامبار زامانىنان باستاۋ العان.
- قازاق اڭىزىنداعى سامارحان اپانىڭ كوكتاسى ەرىگەن كۇنەن باستاۋ العان.
- قىدىر اتانىڭ دالانى ارالاعان كۇنىنەن باستاۋ العان.
- دجامشيد پاتشا ءازىربايجان جەرىنە كەلىپ توقتالىپتى. ول ۋازىرلەرىنە كۇنگەي جاققا قاراتىپ، ۇلكەن تاق ورناتىرىپتى. كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسقان تاق اينالاعا ەرەكشە نۇر شاشىپتى. وسىدان سوڭ، ەل بۇل كۇندى جاڭا جىل ەسەبىندە تويلاۋدى داستۇرگە اينالدىرىپتى دەسەدى.
- ءتاجiك حالقىندا ناۋرىز مeرeكeسi تۋرالى ايتىلعان اڭىزدا، كۇن كوزىن توسىپ، سۋىق شاقىراتىن حۇت (ءۇت) قۇبىجىعى كوكتeمنiڭ كۇن نۇرى ءساۋلeسi قىزعاندا، ودان قورقىپ، جاڭا كۇنگe جول اشىپ قاشىپ كەتەدى ەكەن. سودان باستاپ ناۋرىز مەيرامى باستالادى دەپ اڭىز ەتەدى.
- قازاق حالىقىنىڭ ەجەلگى ميفولوگيالىق تۇسىنىگىندە 21 ناۋرىز ءتۇنى ۇلى دالانى ب ا ق يەسى قىدىر ارالايدى. سول تۇننەن باستاپ،ءاز-ناۋرىز كىرەدى دەپ سەنگەن.
- ەجەلگى گرەكيادا، ەجەلگى ريمدە، ۇلىبريتانيادا اتالىپ، 1700 جىلعا دەيىن ەجەلگى رۋس جەرىندە دە ناۋرىز مەيرامى تويلانىپ كەلگەن.
- تاجىك حالقى بۇل مەرەكەنى "بايشەشەك"، "گۇلگاردون" نە "گۇلناۆرۋز" دەپ جەر بەتى كوگەرگەندە ناۋرىز كىردى دەپ ەسەپتەگەن.
- تاتارلار "ناردۋگان" دەپ گۇل مەيوامى دەپ تويلاعان.
- بيرمالىقتار "سۋ مەيرامى" دەپ قابىلداعان.
- ەجەلگى گرەكتەر "پاتريح" دەگەن اتپەن تويلاعان.
- حورەزمدىكتەر "ناۋساردجي" دەپ قابىلداعان.
- بۋرياتتار "ساگاان سارا" دەپ مەرەكەلەگەن.
- ارمياندار "ناۆاساردي" دەگەن اتپەن تويلاعان.
- سۋۆاشتار "نوريس وياحە" دەپ قابىلداعان.
- سوعدىلىقتار "ناۋسارىز" دەپ اتاعان.
- تاتارلار "ناردۋگان" دەپ اتايدى ەكەن.
- قازاق حالقى “ءاز-ناۋرىز”، “ۇلىس مەرەكەسى” دەپ قابىلداعان.
- ناۋرىز قۇسى- شاعالا كەلسە ناۋرىز باستالادى،
- “ءماز امالى” كىرگەندە كورسۋ كوتەمى باستالادى.
- “ءاز امالى” كىرگەندە كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى.
- “ءماز كىرمەي، ءاز كەلمەيدى، شاعپلا كەلمەي جاز كەلمەيدى”…
- كوكيويىنۇزاق كەلسە، كوكتەم كەلەدى.
- كوك قۇت كوزىن اشپاي، كوكتەم كەلمەس.
- كوك بەلگىسى- كوكتەم.
- كوكتەم بۇلتى كوڭىلشەك، قىستىڭ بۇلتى ەرىنشەك.
- كوكەك ساقاۋ بولماي، كوكتەم بىتپەس.
- قار كوبەسى سوگىلسە، كوكتەم كورىنەدى.
- كوكتەمدەگى جاۋىن-ساۋىپ تۇرعان ساۋىن.
- كوكەك ايى كوك ىشەك، مامىر ايى ماي ىشەك.
- ءساۋىر بولماي، ءتاۋىر بولمايدى.
- بەس توعىس - ناۋرىز.
- جىل باسى - ناۋرىز.
تۇتاس تۇركى جۇرتىنا ورتاق مەرەكە-از ناۋرىز
ناۋرىز مەيرامى – “كوكتەمگى جاڭارۋ” مەرەكەسى، ۇلىس كۇن. تۇتاس تۇركى جۇرتىندا ناۋرىز - بەس مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى تويلانىپ كەلەدى. ناۋرىدى- ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ءبارى مەرەكە رەتىندە تويلايدى. سونىڭ ىشىندە قازاق حالقى ۇلتتىق ءسالت-داستۇر مەرەكەسى رەتىندە ەرەكشە تويلايدى.
ءازىربايجان حالقى
ءازىربايجان حالقى – ءاز-ناۋرىزى "نوۆرۋز بايرام" دەپ اتايدى. ناۋرىزدىڭ 20-نان باستاپ 5 كۇن قاتار تويلانادى. نەگىزىندە 21 ناۋرىزعا دەيىن ءتورت اپتا بۇرىن تويلاۋ باستالادى. داستارحانعا مىندەتتى تۇردە جۇمىرتقانى اينانىڭ ۇستىنە قويادى. جۇمىرتقا ءبىر جاعىنا دومالاعان كەزدە، سونى جاڭا جىلدىڭ كەلۋى دەپ سانايدى. ءاربىر ۇيدە داستارحان ۇستىندە مىندەتتى تۇردە بيداي تۇقىمىنان وسىرىلگەن داقىلدار قويىلادى.
ولار ناۋرىز مەيرامىن – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەن كۇنى ەسەبىندە اتالىپ وتەدى. مەرەكەلىك داستارحانىنا باس تاعام دەپ “شەكەربۋرا” قوييادى. ول - اي پىشىندەس قامىردان جاسالعان ءتاتتى تاعام. ال، ءوسىپ تۇرعان جاسىل بيداي ساباقتارى “كۇن سيمۆولىن” بىلدىرەدى. بيداي قۋىرىلىپ، جۇمىرتقالار قىزىلعا بويالادى. ءازىربايجان حالقىندا ناۋرىز كۇنى جاڭبىر جاۋسا، “كەلەر جىل وتە جاقسى، بەرەكەتتى” بولادى دەگەن ىرىمدى سەنىم قالىپتاسقان.
قىرعىز حالقى
قىرعىز حالقى – ءاز-ناۋرىزدى “نوورۋز" – دەپ اتايدى. ناۋرىزدىڭ 21 كۇنىنىنەن باستاپ تويلانادى. جىلدىڭ العاشقى كۇنىندە "نوورۋز كودجو"، "اۋز كودجو"، "كاۆۋت" ۇلتتىق تاعامدارىن دايىنداپ، جاڭا جىلدا ءبىر-بىرىن كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن قۇتتىقتايدى. بۇل كۇنى الىس-جاقىن تۋىستار كەڭ جايىلعان داستارحان باسىندا جينالىپ، بىر-بىرىنە ىزگى تىلەكتەر ايتادى.
ولار ناۋرىز مەيراممىن ايرىقشا تويلانادى. مەيرامدا داستارحان جايىلىپ، ماي، قانت جانە بيداي ۇنىنان جاسالعان ءداستۇرلى ۇلتتىق تاعام – سۋمەلەك (سۇمولوك) جانە كوجە دايىنداپ، اق داستانحانىن دانمەن سانگە كەلتىرەدى.
قىرعىز حالىقى اراسىنداعى سەنىمگە بايلانىستى “سۋ” جانە “مەلەك”(پەرىشتە) دەگەن سوزدەن الىنعان ۇعىم.
قىرعىز ۇلتىنىڭ دۇنيە تانىمىندا، بۇل تاعام”ءجاننات تاعامى”، “قاسيەتتى تاعام”ايتىلادى. ولار وسى تاعامدى اۋىز تيۋدەن ىلگەرى قارىزدارىن وتەپ، جەلكەدەن باسقان اۋىر جۇكتى جەڭىلدەتۋگە قۇشىنادى. رەنىشتەرى بارلار كەشىرىسىپ، ءبىر داستارحان باسىندا وتىرىپ”سۋمەلەك” ءىشىپ بەرەكەلەسەدى.
ناۋرىز مەيرامى كۇنى نارەستە دۇنيەگە كەلسە، ەسىمىن "نوورۋز" دەپ قويادى. ال، قار جاۋۋ دا - جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەپ جاقسىلىققا جوريدى. ۇلىس كۇنى جاڭا ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، ۇلتتىق ويىن-ساۋىق قىيمىلدارىن وتكىزىپ، ناۋرىز مەرەكەسىن دۇركىرەتىپ وتكىزەدى.
تۇركىمەن حالقى
تۇركىمەن حالقى – ءاز-ناۋرىزدى “نوۆرۋز بايرامى" – دەپ اتايدى. ناۋرىز مەيرامىن 21-22 كۇنەن باستاپ تويلانادى. ناۋرىزدىڭ وسى كۇندەرى اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن جاڭا جىل بولىپ سانالادى. مەرەكەلىك داستارحانعا بيداي ونىمىنەن ۇلتتىق تاعامدار ازىرلەنىپ، حالۆا، ءتاتتى ناندار مەن ۋىتتان بوتقا دايىندالادى. ناۋرىزدا تۇركىمەندەر ءبىر-بىرىنىڭ ۇيىنە بارىپ، قوناق بولادى، ال جاستار كەشكى ۋاقىتتا جاپپاي ساۋىق-سايران قۇرادى.
ولار ناۋرىزدى “كوكتەم مەيرامى” دەپ قابىلدايدى. ولاردىڭ ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى كوپتەن-كوپ ىرىمدارى، ءجون-جوسىقتارى بار.
ەگەر ناۋرىزدا كۇن بۇلتتى بولسا، وندا وسىنداي اۋا-رايى ماۋسىم ايىنا دەيىن سوزىلادى" دەپ ۇيعارادى.
ەگەر ناۋرىزدا قار نە جاڭبىر جاۋسا – جىل ەگىنگە قولايلى ءارى ءونىمدى بولادى دەپ جوريدى.
ناۋرىز ايى كىرگەندە شوپان-مالشىلار قاسقىرعا الاباي يتتەرىن قوسىپ، اڭشىلىق سەرۋەن قۇرادى. بۇل وتە قىزىقتى جانە وتە قىيىن ونەر.
تۇرىكمەن حالقى ناۋرىز بايرامىندا ايەلدەر قاۋىمىن ەرەكشە سىيلاپ ولاردى “وت باعى” دەپ سىيلىقتار ۇسىنادى. قوعامدىق ءرولىن كوتەرىپ، ولاردىڭ وتباسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ”انالار كۇنى” دەپ ماراپاتتار جاساايدى.
وزبەك حالقى
وزبەك حالقى- ءاز-ناۋرىزدى "ناۆرۋز" - دەپ اتايدى. رەسمي تۇردە تەك 21 ناۋرىز دەمالىس كۇنىنەن باستاپ تويلاپ، مەرەكەنى 13 كۇن بويىنا جالعاستىرادى. ولار 13 كۇن بويى ىستەگەن يگىلىكتى ءىسى ايدان-ايعا ۇلاسىپ، جىل بويى جالعاسادى دەپ سەنەدى. مەرەكەنىڭ العاشقى كۇندەرى ءتۇرلى ۇلتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلادى. ال توقتىقتىڭ بەلگىسى رەتىندە مەيرام كۇندەرى ءاربىر ءۇيدىڭ داستارحانىنا "سۋمالاك" اسى قويىلادى.
ولار ءاز ناۋرىزدى كۇنى ءداستۇرلى تۇردە جارمەڭكەلەر اشادى، جالپى حالىقتىق شەرۋلەر وتكىزەدى، يت جانە اتەش تالاستىرۋ، ات بايگە ۇيىمداستىرادى. ۇلتتىق كيىمدەرىمەن ءان ايتىپ، بي بيلەيدى.
وزبەك حالقىنىڭ ناۋرىز تاعامدارى - سۋمالياك (بيداي ۇنىنان جاسالعان تاعام) سامسا، حوش ءيىستى پالاۋ، حاليم (بيداي ەتپەن) مەن جاسىل جەلەك قوسىپ دايىندالعان نيشالدا ءتاتتى ءبالىشى ازىرلەنەدى.
ولاردىڭ “سۋمالياك” اتالاتىن تاعامى – مىقتى ءومىردى، كۇشتى دەنساۋلىقتى، بارلىق پەن مولشىلىقتى جانە جومارتتىق پەن بەرەكە، بىرلىكتىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى.
تاجىك حالقى
تاجىك حالقى – ءاز-ناۋرىزدى “ناۆرۋز"، "بايشەشەك"، "گۇلگاردون"، "گۇلناۆرۋز"، "حادير اييام"، ياعني، "ۇلكەن مەرەكە" - دەپ اتايدى. 20-21 ناۋرىز ارالىعىندا مەرەكەلىك كۇندەرىن جاريالاپ دەم الادى. ناۋرىزدى دوستىقتىڭ كىلتى جانە تىرشىلىكتىڭ ويانۋى دەپ سانايدى. داستارحانعا ءتاتتى سۋماناق اسى قويىلادى. ونى بيداي ونىمىنەن دايىندايدى. ەرلەر اراسىندا "بۋزكاشي" (قازاقتىڭ كوكپارىنا ۇقساس) ويىنى وتكىزىلەدى.
ولار - ناۋرىز مەرەكەسى كۇندەرى بىر-بىرىمەن ەرەكشە تۇردە ءتوس قاعىسىپ، قۇشاقتاسىپ امان- سالەم جاساسادى.
“ناۆرۋزوتان پيرۋز بود!”دەپ. مەرەكە كۇنىمەن ءبىرىن- ءبىرى قۇتتىقتايدى.
تاجىك حالقىنىڭ ناۋرىز تاعامدارى – “كاۋاپ”جانە داندەردەن قوسىپ جاسالعان ءتاتتى “پالاۋ”.
وزدەرىنىڭ ەجەلدەن ساقتالعان اتا سالتى بويىنشا پالاۋدى ەرلەر دايىنداپ پىسىرەدى. ايەلدەر پىسىرمەيدى. ولاي ەتسە ءۇي ءدانى ازايادى دەپ ىرىم ەتەدى. تاجىكتەردەگى ناۋرىزدىڭ باستى سيمۆولى – وت. ول - جاڭارۋ مەن ەمدىك قاسيەتى بار، دۇنيەنىڭ ءتورتىن ءبىرى، تىرشىلىك وتسىز بولمايدى دەپ سەنىپ، وتقا بايلانىستى كورىنىستەر قويىپ، كورسەتىلىمدەر جاسايدى.
اۋعان حالقى
اۋعان حالقى – ءاز-ناۋرىزدى “ناۆرۋز" نەمەسە "جاڭا جىل" دەپ اتايدى. 21-22 ناۋرىزدان باستاپ تويلانادى. ءداستۇر بويىنشا اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك استاناسى - مازاري شاريف قالاسى ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋ "استاناسىنا" اينالادى. "حافت سين" جانە "حافت ميەۆا" (جەتى جەمىس ءتۇرى قويىلادى). بي فەستيۆالى، سپورتتىق جارىستار جانە اۋە جىلانىنىن ۇشىرادى. بۇل كۇنى اۋعانستاندىقتار كابۋلداعى كارت ساكحي مەشىتىنە جينالىپ، اۋليە تۋدىڭ كوتەرىلۋىن تاماشالايدى.
ولار ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىز مەيرامىندا ۇستاناتىن ادام سەنگىسىز سالت-جورالعىلار بار.
اۋعاندار 20-ناۋرىز تۇنگى ساعات 1-دەن، 21-ناۋرىز كۇندىزگى 12-گە دەيىن ەشكىم كوشەگە شىقپايدى، ەسىكتەرىن اشپايدى. ەگەر كىمدە-كىم سول ۋاقىتتا ۇيدەن شىقسا، ەسىگىن ايقارا اشسا، وندا كىرگەن جىلدا جانۇياسىنان ءبىر ادام دۇنيەدەن وتەدى دەپ جامان ىرىعا سانايدى.
اۋعاندار ناۋرىز مەيرامى كىرگەنشە جانۇيانىڭ بارلىق مۇشەسىنە جاڭا كيىمدەر تىگىلەدى. جاقىندارىنا سىيلىقتار دايىندايدى. ۇيلەرىن تازارتىپ، ەسكى زاتتاردى قوقىسقا تاستاپ، ورتەپ جىبەرەدى. سۇيتسە كونە اۋىرپالىق ەسكى جىلدا قالىپ، وتپەن بىرگە جانىپ كەتەدى دەپ ىرىم ەتەدى.
اۋعاندىقتار مەيرام كۇنى داستارحاندا جەمىس-جيدەكتەر مەن ءار ءتۇرلى داندەر، جەتى ءتۇرلى جەمىستەن دايىندالعان كومپوت جانە 5 ءتۇرلى تاعام قويادى.
ءبىر عاجابى بۇل داندەرىڭ اتاۋى شارتتى تۇردە “س” ارپىنەن باستالاتىن بولۋى قاجەت. وسى تاعامدار دوستارى مەن تانىستارعا ۇسىنىلادى.
يران حالقى
يران حالقى- ءاز-ناۋرىزدى “نوۋرۋز” - دەپ اتايدى. يراندىقتار بۇل مەرەكەنى مۇسىلماندار كۇنتىزبەسى بويىنشا كوكتەمنىڭ ءبىرىنشى كۇنى، ال گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا 22كۇنى تويلايدى. ناۋرىزدىڭ 20-نان باستاپ 13 كۇنگە جالعاستىرادى. "حافت-سين" - مىندەتتى تۇردە جەتى ءتۇرلى تاعام دايىندالادى. يراندىقتار وسى مەيرام باستالماي، ءار كىم ءوز ءۇيىن تىپ-تيناقتاي ەتىپ جۋىپ تازالايدى ەكەن. ولار ونى - حانەتاكاني دەپ اتايدى.
ولار ناۋرىز مەيرامىن 13 كۇن بريى توقتاۋسىز تويلايدى. العاشقى 5 كۇنىن دوس-جاران، تۋىس جاقىندارىمەن بىرگە ناۋرىزدى كۇتىپ الۋعا ارناسا، توعىزىنشى كۇن شاحرياران ناۆرۋز (شاح ناۆرۋز) رەتىندە تويلايدى.
ال، ون ءۇشىنشى كۇن سيزدا‑بەدار («ون ءۇشىنشىسى ۇيدەن تىس») رەتىندە اتاپ وتىلەدى. ءداستۇر بويىنشا يراندىق ايەلدەر، مەيرام قارساڭىندا “وسى ۋاقىتقا دەيىن بولعان بارلىق جاماندىق اتاۋى كەتسىن ءارى وزدەرى ءۇشىن دەنساۋلىق پەن اسەمدىكتى قالاۋ” نيەتىمەن وتتان سەكىرەتىن بولعان.
ەرلەر بۇل كۇنى قىزىل ءتۇستى كيىم كيىپ، بەتتەرىن قارا كۇيە نەمەسە قارا بوياۋمەن بوياپ قالا كوشەلەرىن سەرۋەندەيدى. بۇل جىلدار بويى تيگەن تىل-مەن كوزدىڭ سۇعىن كەتىرۋگە جاساعان امالدى ىرىمدارى بولىپ تابىلادى.
تۇرىك حالقى
تۇرىك حالقى – ءاز-ناۋرىزدى “نيەۆرۋز” ("Newrouz"، "Newrouz Bayrami") - دەپ اتايدى. ءبۇل كۇنى كوشەلەردەگى ساياباقتاردا وت جاعىلىپ، ادامدار لاپىلداعان جالىننىڭ ۇستىنەن سەكىرەدى. وتتىڭ ۇستىنەن سەكىرگەن ۋاقىتتا ادام بويىنداعى جامان ەنەرگيادان، اۋرۋ-سىرقاۋدان ارىلادى دەپ سەنگەن.
تۇرىكتەر ناۋرىز - Aنادولۋدا “سۋلتانى نيەۆرۋز”، “نيەۆرۋز سۋلتان” دەپ اتايدى. ءسالت-داستۇر بويىنشا ناۋرىزدىڭ العاشقى كۇنى نە كورسە نەمەسە بايقاسا، ادام جىل بويى سونىمەن بىرگە بولادى دەپ جورامالدايدى. بۇل تەك ادامدارعا عانا ەمەس، قاراپايىم تۇرمىستىق زاتتار مەن تاعامدارعا دا بايلانىستى. سول سەبەپتى، مەيرامدا تۇركيادا الدىن-الا دايىندالىپ، وزىنە زاتتار ساتىپ الىپ جانە جاقسى امالدار جاساۋعا تىرىسادى.
تۇركتەر 23-ناۋرىز ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ العاشقى كۇنى رەتىندە اتالىپ وتەدى. ول كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، جاڭا كيىمدەرىن كيەدى. زيرات باسىنا بارىپ دۇعا جاسايدى جانە ءشاي، كوفە ىشەدى. سودان كەيىن، ءبارى ءبىر داستارحان باسىنا جيىلىپ اس ىشەدى. سول مەزەتتە اسپاپتار ويناتىتىلىپ، ءجىر-ان، ولەڭدەر ايتىلادى. اعاشقا اتكەنشەكتەر بايلاپ ، ۇل بالالار مەر قىز بالالاردىڭ باسەكە جارىستارىن وتكىزىپ، ولارعا باعالى سىيلىقتاپ ۇسىنادى.
ال، . ءابۋ رايحان بيرۋني، ومار ھاييامداردىڭ تاريحي ەڭبەكتەرىندە شىعىس حالىقتارىنىڭ ناۋرىزدى قالاي تويلاعاندىعى تۋرالى مول مالىمەتتەر بەرەدى، ناقتى مىسالدار كەلتىرەدى.