بۇل كۇندە حالىقارالىق شيەلەنىستىڭ كۇشەيىپ، جاھاندىق ءتارتىپتىڭ بۇزىلىپ جاتقانى باسىم كوپ ساياساتتانۋشىلار جاعىنان مويىندالعان شىندىق. الەم ەلدەرىنىڭ بلوكتارعا قاراي جىكتەلۋى جانە كوزقاراس پەن ساياسي ۇستانىمداعى قايشىلىق تەرەڭدەدى. سونىڭ ءوزى وتكەن عاسىردىڭ «قىرعيقاباق سوعىسىن» ەلەستەتەدى. ءتىپتى، قازىرگى الەم «قىرعيقاباق سوعىستان» كەيىنگى ەڭ ءقاۋىپتى جاعدايعا تاپ بولدى.
بۇل اسىرا ايتىلعان ءسوز ەمەس، سەبەبى، ءبىز بۇگىندە قارۋ-جاراق باسەكەسى مەن يادرولىق قارۋدىڭ قولدانىلۋ قاۋپىنە ەڭ جاقىن كەزەڭدەمىز. ارينە، سوعىس جايىندا ادامداردىڭ تۇسىنىگى ءالى دە كلاسسيكالىق مانىنە جاقىن. الايدا، قازىرگى الەمدە بولىپ جاتقان گيبريدتى، كيبەر نەمەسە ساۋدا سوعىستارىنىڭ ءبارى ءتۇرىن وزگەرتكەن قاقتىعىستاردىڭ اۋقىمدى فورماسى. دەگەنمەن، ماسەلەگە تاعى ءبىر قىرىنان قاراۋعا بولادى. ياعني وسى تەرەڭ قايشىلىقتىڭ استارىندا الەمنىڭ جاڭا ءارى جاھاندىق ءتارتىپ قۇرۋعا دەگەن تالپىنىسى جاتىر.
جاڭا تارتىپكە يتەرمەلەگەن شىندىق
جەتپىس جىلدان اسا ۋاقىتتا الەم جاڭا سىن-قاتەرلەرمەن جۇزدەسىپ، تۇيتكىلدى جاڭا ماسەلەلەر جارىققا شىقتى. اسىرەسە، جاڭا مىڭجىلدىقتى اتتاعاننان كەيىن الەم ءوركەنيەتتەر قاقتىعىسىنىڭ جاڭا فورماسىنا ەنگەندەي بولدى. بۇل ارادا حالىقارالىق ساۋداداعى مۇددە قايشىلىعىنىڭ ءوسىپ شىعۋىن، سونداي-اق، ءدىني ەكسترەميزم ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە ەنۋىن جانە جاڭا تەحنولوگيالار قالىپتاستىرعان قۇندىلىقتار مەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ شارپىسۋىن اتاساق بولار.
ءعىلىم-بىلىمنىڭ، كوممۋنيكاسيانىڭ دامۋى قوعام وكىلدەرىنىڭ پىكىر الماسۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ كەيبىر الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى شەشۋدىڭ جەڭىل جولدارىن ازىرلەيدى. ماسەلەن، كەيبىر دامىعان ەلدەردە ءداستۇرلى نە ءدىني قۇندىلىقتار مەن جاڭا الەۋمەتتىك قۇندىلىقتار ءوزارا ۇيلەسىم تاۋىپ جاتقانى بار. بۇل الەۋمەتتانۋ تۇرعىسىنان بولاشاق الەمنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن تۇراقتىلىعىنا سەنىمدى كەپىل رەتىندە قاراستىرىلىپ زەرتتەلۋدە. جاسىرارى جوق، ءدىني سەنىم مەن زايىرلى قوعام اراسىنداعى كەيبىر ماسەلەلەر ءبىزدىڭ ەلدە دە اشىق قوعامدىق تالقىعا شىعىپ جاتىر. سوندىقتان عىلىم- ءبىلىم جانە كوممۋنيكاسيانى دامىتۋدى جۇيەلى جولعا قويۋ ارقىلى قوعامنىڭ سەنىمگە قاراي بولشەكتەنۋىنىڭ الدىن الۋعا بولادى.
قازىرگى يننوۆاسيالىق مۇمكىندىكتەر، تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەر جانە عىلىمنىڭ جالپىلاسۋ دەڭگەيىنە قاراماستان ءدىن ءالى ادامزات قوعامىنداعى ماڭىزدى فاكتور بولىپ سانالادى. ادام ءومىرىنىڭ ساكرالدى قۇندىلىعى جاڭا مىڭجىلدىقتا دا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ اۋقىمدى بولىگىنە اسەر ەتىپ وتىر. ويتكەنى، رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا ءقازىر الەمدەگى 85 پايىز ادام قانداي دا ءبىر ءدىني نانىم وكىلى سانالادى. ارينە، تەحنولوگيالاردىڭ بىرنەشە ۇرپاق بۋىندارى بىرتىندەپ ادامزات ساناسىن ساكءرالدى تۇسىنىك-پايىمداردىڭ شەڭگەلىنەن الىپ شىعۋدا. ءۇردىستىڭ وسى قىرىنان قاراعاندا، الداعى بىرنەشە دۇركىن تەحنولوگيالىق «جارىلىستاردان» كەيىن ءدىني پايىمداردىڭ جالپى الەۋمەتتىك قۇرىلىمعا بولعان اسەرى السىرەۋى مۇمكىن. سونىڭ وزىندە ءبىز جاقىن بولاشاقتا ءدىننىڭ ادامزات قوعامىنا جاسايتىن ىقپال اسەرىن جوققا شىعارا المايمىز.
ال قازىرگىدەي جاڭا جاھاندىق ءتارتىپتىڭ ءتۇزىلۋى قارساڭىندا ءدىننىڭ ماڭىزى مەن ورنىن تەرەڭ پايىمداۋ قاجەت ەكەنى ءسوزسىز. بىلايشا ايتقاندا، حالىقارالىق جاڭا ءتارتىپ اياسىندا ءدىننىڭ ورنى قانداي بولماق؟
ماسەلە جاڭا ءتارتىپتى تۇزۋگە يتەرمەلەگەن سەبەپتەردىڭ ىشىندە دە ءدىن فاكتورى بار. اۋعانستان ماسەلەسى، سيريا مەن يراك جەرىندەگى دايش لاڭى؛ سولتۇستىك ەۋروپا ەلدەرىندەگى انتييسلاميستىك كوزقاراستاردىڭ ءورشۋى؛ ميانماداعى روحيدجا مۇسىلماندارىنا جاسالعان اسكەري الاستاۋ؛ جاڭا داۋىردەگى يەرۋساليم ءۇشىن كۇرەستىڭ كۇشەيۋى جانە ت.ب. مۇنى مەيلى وركەنيەتتەر قاقتىعىسى، الدە باسقا دەپ اتاساق تا ءتۇپ مانىندە ءدىني كوزقاراستاردىڭ شارپىسۋى جاتىر. قۇرىلۋ ۇستىندەگى جاڭا الەمدىك تارتىپكە بۇل جاعداياتتاردىڭ اسەر ەتپەي قالۋى ەكىتالاي. سوندىقتان دا بۇل ماسەلە مەملەكەت باسشىلارى مەن بەلگىلى ساياساتكەرلەر اراسىندا دا ءسوز بولىپ كەلەدى. وسى ورايدا 14 قىركۇيەك كۇنى The Jerusalem Post باسىلىمىنا جاريالانعان ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ماقالاسى دا پىكىر الماسۋدىڭ ءبىر فورماتى رەتىندە تانىلادى.
ءبىر قاراعاندا، وت پەن سۋداي وتاسا المايتىنداي كورىنەتىن ءتۇرلى ءدىني سەنىمدەر، انىعىندا تۇسىنىسپەستىك پەن پىكىر الماسۋدىڭ كەمشىلىگىنەن عانا قايشىلىققا ۇلاسىپ جاتادى. ال ادامزاتتىڭ اقىل-پاراساتىنداعى بىردەي جەتىستىكتەر ءدىننىڭ دە وزەگىندە ادامي قۇندىلىقتار نەگىز بولىپ تۇرعانىن كورسەتەدى. بۇل ورتاق وزەككە ۇمتىلۋ نانىم-سەنىمدەر اراسىنداعى جاۋلىق پەن وشپەندىلىكتى جويۋدىڭ بىردەن-بىر جولى. پرەزيدەنت: «ءدىني كوشباسشىلار الەمدە بەيبىتشىلىك ورتانۋعا كومەكتەسە الادى» دەپ پىكىر بىلدىرگەندە وسىنى باسشىلىققا العانداي. ءارى، ءسوز رەتىندە قازاقستاننىڭ 20 جىلدان بەرى الەمدىك دىندەرگە ۇسىنىپ كەلە جاتقان ديالوگ الاڭىنىڭ ماڭىزى مەن جەتىستىگىنە دە توقتالعان. ەگەر جاھاندىق تۇرعىدان باعالايتىن بولساق، بىلتىر جەتىنشى سەزىن وتكىزگەن بۇل ديالوگ الاڭى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا اسەر ەتەتىن ءدىن فاكتورىن وڭدى رەتتەۋدەگى ۇزدىك ءادىستىڭ ءبىرى.
ءدىني جەتەكشىلەردىڭ اسەرى
اتالعان يزرايلدىك باسىلىمداعى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پىكىرى ءبىر قىرىنان ديپلوماتيالىق ءجۇرىس قاتارىندا باعالانارى انىق. دەيتۇرعانمەن، وندا حالىقارالىق تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىككە ءدىني جەتەكشىلەردىڭ ىقپالىن تۋرا باعىتتاۋعا قاتىستى ءبىرقاتار ماڭىزدى ماسەلەلەر دە ايتىلعان. انىعىندا، ءدىني جەتەكشىلەردى الەمدەگى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا باعىتتاۋدىڭ ءۇش نەگىزگى تاجىريبەسى ۇسىنىلعان. بىرىنشىدەن، ءدىني جەتەكشىلەردىڭ قاقتىعىستاردان قالعان الەۋمەتتىك تەرەڭ زارداپتاردى جەڭىلدەتۋدەگى ماڭىزى؛ ەكىنشىدەن، ادام تابيعاتىنداعى قايشىلىقتى ءدىني سەنىم قۇندىلىعى ارقىلى رەتتەۋ، سول ارقىلى قاقتىعىستاردى بولدىرماۋدىڭ ءداستۇرلى جولدارىن جۇيەلەۋ ۇسىنىلعان؛ ۇشىنشىدەن، رۋحاني قۇندىلىقتار مەن مورالدىق پرينسيپتەردى جاڭا سيفرلىق داۋىردە ناسيحاتتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى كورسەتىلگەن. بىلايشا ايتقاندا، الەمدەگى بارلىق دىندەردىڭ وزەگىندەگى ىزگىلىك پەن رۋحاني تىنىشتىققا دەگەن ۇمتىلىستى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىققا باعىتتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايرىقشا اتالعان.
بۇعان دەيىنگى حالىقارالىق ءتارتىپ وتكەن عاسىردا ەكى رەتكى جاھاندىق قاندى قىرعىندى باستان كەشىرگەننەن ادامزاتتىڭ ورتاق تالپىنىسى ناتيجەسىندە قۇرىلدى. ونىڭ ماڭىزدى جەتىستىگى رەتىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى جانە ادام قۇقىعىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراسياسىنىڭ قابىلدانۋىن ايرىقشا اتاۋ كەرەك. بۇلار ەندىگى قالىپتاسۋ ۇستىندەگى جاڭا ءتارتىپ ءۇشىن دە ماڭىزدى بولىپ قالا بەرمەك.
قوعامنىڭ نانىم-سەنىمگە بولشەكتەنۋىنىڭ الدىن الۋ جولى بار ما؟
تۇپتەپ كەلگەندە، الەمدەگى ءدىني نانىم- سەنىمنەن كەلىپ شىققان قايشىلىقتاردىڭ نەگىزى ادامداردىڭ كوزقاراسىنداعى، ويلاۋ جۇيەسى مەن پسيحولوگيالىق ءتۇپساناسىنداعى ايىرماشىلىقتاردان كەلىپ شىعادى. ادام ومىرىنەن تارتىپ، الەمنىڭ جارالۋىنا دەيىنگى الۋان ءتۇرلى پايىم، سان الۋان سەنىم ورتاق پىكىرگە كەلۋ ءۇشىن تىم ۇزاق ۋاقىت پەن سول ۋاقىت بويىنداعى تۇراقتى ۇجىمدىق ءىس-قيمىلدى قاجەت ەتەدى. ءارى، حالىقارالىق جاعداي ۇدايى تۇراقتىلىقتا تۇرا بەرمەيتىندىكتەن مۇنداي ورتاق قۇلشىنىستاردى وڭاي قيراتىپ كەتىپ جاتادى. سوندىقتان ادام تابيعاتىنان جانە سەنىمنەن كەلىپ شىعاتىن كەيبىر الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى شەشۋدىڭ جاناما جولدارىن دا ۇسىنعان ابزال.
«اlmaty-akshamy»، №112، 21 قىركۇيەك، 2023 جىل