الەمدىك رەيتينگ بويىنشا ءبىزدىڭ ەلتاڭبامىز ادەمىلىگى، تارتىمدىلىعى جاعىنان 9-ورىندا تۇر.
ەلىمىزدە جىل سايىن 4 ماۋسىم مەملەكەتتىك رامىزدەر كۇنى رەتىندە مەرەكەلەنەدى. بۇل – ازاماتتىق كەلبەتىمىزدى، بىرلىك-بەرەكەمىزدى نىعايتاتىن مەرەكەلەردىڭ ءبىرى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. سوندىقتان مەملەكەتتىك رامىزدەر مەن ۆەدومستۆولىق جانە ولارعا تەڭەستىرىلگەن وزگە دە ناگرادالار گەرالديكاسى ماسەلەلەرى جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ قۇرىلۋى دا تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ايتۋلى داتاعا وراي ەلىمىزدە قانداي ءىس-شارالار اتقارىلماق؟ وسى جونىندە تولىعىراق ءبىلۋ ءۇشىن ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆ ىستەرى جانە قۇجاتتامانى باسقارۋ كوميتەتىنە قاراستى گەرالديكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اسىلبەك بايجۇمامەن تىلدەسكەن ەدىك.
«ءانۇراندى ءبارىمىز ءبىر مەزەتتە ورىندايمىز»
– اسىلبەك بايجۇما ۇلى، اۋەلى مەملەكەتتىك رامىزدەر مەن ۆەدومستۆولىق جانە ولارعا تەڭەستىرىلگەن وزگە دە ناگرادالار گەرالديكاسى ماسەلەلەرى جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ قاي كەزدە قۇرىلعانىنا، ونىڭ ماقسات-مۇددەسىنە توقتالا كەتسەڭىز؟
– قازاقستاندا گەرالديكا سالاسى ەلباسىنىڭ 2011 جىلعى 30 قىركۇيەكتەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە تىكەلەي باعىناتىن جانە ەسەپ بەرەتىن كەيبىر مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋسيالىق كەڭەسىنىڭ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، سوتتاردىڭ، قارۋلى كۇشتەردىڭ، باسقا دا اسكەرلەر مەن اسكەري قۇرالىمداردىڭ ۆەدومستۆولىق جانە ولارعا تەڭەستىرىلگەن وزگە دە ناگرادالارىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى مەن گەرالديكاسى ماسەلەلەرى تۋرالى» №155 جارلىعىنا سايكەس (بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك رامىزدەر بويىنشا دەپ اتالعان) ءوز الدىنا دەربەس سالا بولىپ قۇرىلدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل سالاعا قاتىستى كەلەلى مىندەتتەردى پرەزيدەنت جانىنداعى ارناۋلى كوميسسيا ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى. ماقسات-مىندەتى - ۆەدومستۆولىق ناگرادالاردى سيپاتتاۋعا قويىلاتىن ءبىرىڭعاي تالاپتاردى ازىرلەۋ، مەملەكەتتىك رامىزدەر مەن گەرالديكالىق بەلگىلەردى قولدانۋ جانە ناسيحاتتاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانى جەتىلدىرۋ جانە ادىستەمەلىك ۇسىنىمداردى ىسكە اسىرۋ.
– بيىل مەملەكەتتىڭ رامىزدەرىمىزدىڭ قابىلدانعانىنا 30 جىل تولادى. وسى داتالى جىلعا ەلدىك دەڭگەيدە قانداي تىڭ ءىس-شارالار ازىرلەدىڭىزدەر؟
– وسىناۋ 30 جىل ىشىندە قوعامدا مەملەكەتتىك رامىزدەردى قۇرمەتتەۋ، قاستەر تۇتۋ مادەنيەتى قالىپتاستى. ەندى ونى ءاردايىم قولداپ، ىلگەرىلەتىپ وتىرۋ – مىندەتىمىز. بۇگىن، ياعني 2 ماۋسىمدا، ەلىمىزدىڭ عالىمدارى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ باس قوسۋىمەن «قازاقستاننىڭ دامۋىنا مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ اسەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنسياسى وتەدى. ال ەرتەڭ، 3 ماۋسىمدا، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ 30 جىلدىعىنا وراي اۋقىمدى «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» اتتى رەسپۋبليكالىق پاتريوتتار فورۋمى ءوز جۇمىسىن باستايدى.
ءانۇراندى ءبىر مەزەتتە بۇكىل ەل بولىپ ورىنداۋ دا اسەرلى بولادى دەپ ويلايمىن. نەگىزگى ءىس-شارالار 4 ماۋسىمدا وتەدى. ءيا، وسى كۇنى مەملەكەتتىك ءانۇراندى ءبارىمىز بىرگە شىرقايمىز. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ مەملەكەتتىك تۋدى سالتاناتتى تۇردە كوتەرگەننەن كەيىن بۇكىل قازاقستاندىق، وتباسىندا ما، دالادا ءجۇر مە، كوشەدە كەتىپ بارا ما، كىم قاي جەردە، سوندا تۇرا قالىپ، ءبارى ءبىر ۋاقىتتا ءانۇراندى شىرقايدى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.
ارينە، مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان ءىس-شارالار ءبىر نەمەسە ەكى كۇنمەن شەكتەلىپ قالماق ەمەس، جىل بويى جۇرگىزىلەدى. مەكتەپتەردە اشىق ساباقتار مەن سىنىپ ساعاتتارى وتكىزىلەدى. ماعىنالى كورمەلەر ۇيىمداستىرىلادى. مۇنىڭ ءبارى جاس ۇرپاقتىڭ كەۋدەسىنە پاتريوتتىق ءدانىن سەبۋگە كومەكتەسەدى دەپ بىلەمىن. وسى ءىس-شارالاردىڭ ءبارى - پرەزيدەنت ايقىنداپ بەرگەن «جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامدار.
«تاستاعى تاريحتى دا زەرتتەيمىز»
– «گەرالديكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى» دەگەن كەڭ ۇعىمدى ءبىلدىرىپ تۇر، سوندىقتان مەملەكەتتىك رامىزدەردى ناسيحاتتاۋدان بولەك، باسقا دا مىندەتتەرى بار شىعار؟
– ءيا، ارينە. ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – تاريحي تاڭبالاردى، ياعني تاستاعى تاريحتى زەرتتەۋ. مىنە، بۇگىنگى تاڭدا سول سالادا سارتقوجا قارجاۋباي ۇلى، ايدىن رىسبەك ۇلى، زەينوللا ساماشيەۆ، تۇرسىن جۇرتباي، جانداربەك مالىبەكوۆ سىندى عالىم اعالارىمىزبەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. جانە وسى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە «قازاق گەرالديكاسى» دەگەن كىتاپتى جازىپ شىقتىق. ول كىتاپتى 4 ماۋسىمدا ەلوردا تورىندە قازاقستان پاتريوتتارىنىڭ فورۋمىندا تانىستىراتىن بولامىز. ءسويتىپ، «قازاق گەرالديكاسىنىڭ» جارىققا شىعۋى دا ۇلكەن جاڭالىق بولعالى تۇر. سونداي-اق، ءبىزدىڭ ورتالىق تاڭبالى تاستار تاريحىنان سىر شەرتەتىن ۇلكەن كورمە ازىرلەپ قويدى. ونى ەۋرازيالىق ۋنيۆەرسيتەتپەن بىرلەسىپ وتكىزەتىن عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيادا ەل نازارىنا ۇسىناتىن بولامىز.
وڭىرلىك ءتولتاڭبالار دەيمىز، ولاردى زەرتتەپ جاتىرمىز. وعان قاتىستى ادىستەمەلىك قۇرالداردى دا ازىرلەۋ ۇستىندەمىز. سونداي-اق، ۆەدومستۆولىق ناگرادالاردى ساراپتاۋ جۇمىسى دا ءبىزدىڭ موينىمىزدا. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە 200-گە جۋىق مەملەكەتتىك ناگرادا بار. اسىرەسە، قورعانىس، ىشكى ىستەر جانە كۇشتىك قۇرىلىمدارعا قاتىستى. باسقا دا مەملەكەتتىك ورگاندار وزدەرىنىڭ ءتۇرلى مەرەيتويلىق مەدالدارىنىڭ ەسكيزىن بىزگە جولدايدى، ءبىز ونى ءوزىمىزدىڭ ساراپتامالىق كەڭەستە قاراپ، زەردەلەپ، تالداپ، قورىتىندىسىن بەرەمىز. ال سوڭعى شەشىمدى مەملەكەتتىك حاتشىمىز ەرلان قارين ءتوراعالىق ەتەتىن مەملەكەتتىك گەرالديكالىق ۇلكەن كوميسسيا شىعارادى.
سونىمەن قاتار، ورتالىعىمىز وسى ءساۋىر ايىنان بەرى ەلتاڭبامىزدىڭ اۆتورى – بەلگىلى ساۋلەتشى جاندارەك مالىبەكوۆتىڭ قاتىسۋىمەن قورعانىس مينيسترلىگىندە، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە، ستۋدەنتتەرمەن، جاستارمەن ۇزدىكسىز كەزدەسۋلەر وتكىزىپ كەلەدى. سەبەبى، قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسىن، تاريحىن ءبىر ەلتاڭباعا سىيعىزا بىلگەن جانداربەك اعامىزدى جاستاردىڭ بىلگەنى، قۇرمەت تۇتقانى دۇرىس دەپ ويلايمىن. وكىنىشكە وراي، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ اۆتورى – بەلگىلى سۋرەتشى شاكەن نيازبەك اعامىز ومىردەن ءوتىپ كەتتى. سوندىقتان كوزى ءتىرى اعالاردىڭ اڭگىمەسىن ءوز اۋزىنان ەستىپ، ونەگەسىن الۋ، ۇلىقتاۋ، سىيلاۋ، قادىرلەۋ – پارىز.
الەمدىك رەيتينگ بويىنشا ەلتاڭبامىز 9-ورىندا
– ەگەر قاتەلەسپەسەك، سول ەلتاڭبامىز بەن تۋىمىزدىڭ تۇستەرى بىرنەشە مارتە وزگەردى. وسى جونىندە دە تولىعىراق تارقاتا كەتسەڭىز؟
– ءبىزدىڭ تۋىمىز وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا الەمدىك ءتۇرلى دەڭگەيدەگى بايراقتى باسەكەلەردە 4 مىڭ مارتە جوعارى كوتەرىلگەن جانە انتاركتيدا مەن اركتيكادا، وڭتۇستىك، سولتۇستىك پوليستەردە تىگىلگەن. ماڭدايالدى عارىشكەرلەرىمىز – تالعات مۇسابايەۆ پەن ايدىن ايىمبەتوۆ عارىشقا الىپ شىققان.
ءيا، وزدەرىڭىزگە ءمالىم، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى تۋدىڭ ءتۇسى ءۇش رەت وزگەرتىلدى. 1992 جىلى ورنامەنتتەگى ويۋى قىزىل ءتۇستى بولاتىن. كەيىن سارىعا وزگەرتىلدى. ال سوڭعىسىندا قوشقار ءمۇيىز ويۋىنا اۋىستىرىلىپ، التىن تۇستەس بولىپ شىقتى. مەملەكەتتىك تۋىمىزدىڭ ءتۇسى كوگىلدىر، ورتاسىندا شۇعىلا شاشقان كۇن، ونىڭ استىندا قالىقتاپ ۇشقان قىران بەينەلەنگەن. گەرالديكا داستۇرىندە ءاربىر ءتۇس بەلگىلى ءبىر ۇعىمدى تانىتادى. ماسەلەن، اسپانداي كوك ءتۇس ادام بويىنداعى ادالدىق، تازالىق، سەنىمدىلىك سياقتى قاسيەتتەردى بىلدىرەدى. كۇن بايلىق پەن مولشىلىقتى، كۇش-قۋاتتى بەينەلەيدى. ال كۇن استىندا قالىقتاعان بۇركىت مەملەكەتتىڭ ەركىندىگىن، تاۋەلسىزدىگىن، بيىك ماقساتتار مەن جارقىن بولاشاققا دەگەن ۇمتىلىسىن مەڭزەيدى. تۋدىڭ سابىنىڭ تۇسىنا تىگىنەن ۇزىنا بويىنا كەسكىندەلگەن ۇلتتىق ورنەكتەر قازاقستان حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن سيمۆولدىق تۇرعىدا بەينەلەيدى.
ەلتاڭبامىزعا كەلەتىن بولساق، الەمدىك رەيتينگ بويىنشا ءبىزدىڭ ەلتاڭبامىز ادەمىلىگى، تارتىمدىلىعى جاعىنان 9-ورىندا تۇر. ەلتاڭبامىزدىڭ ءتۇسى وسىدان 4 جىل بۇرىن، ياعني 2018 جىلى وزگەرتىلدى. العاشقىسىندا بۇرىنعى ءتۇسى قوڭىرلاۋ بولاتىن. كەيىن التىن تۇستەس بولدى جانە كيريلليسامەن جازىلعان «قازاقستان» دەگەن جازۋى لاتىن تىلىنە اۋىستىرىلدى. التىننىڭ ءتۇسى – بايلىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ جانە كەڭپەيىلدىلىكتىڭ سيمۆولى.
مەملەكەتتىك ەلتاڭبانىڭ ورتالىق گەرالديكالىق ەلەمەنتى – كوگىلدىر ءتۇس اياسىنداعى شاڭىراق بەينەسى. شاڭىراقتى اينالا كۇن ساۋلەسى سەكىلدى تاراعان ۋىقتار شانشىلعان. شاڭىراقتىڭ وڭ جاعى مەن سول جاعىنا اڭىزدارداعى قاناتتى پىراقتار بەينەسى ورنالاستىرىلعان. جوعارعى بولىگىندە كولەمدى بەس بۇرىشتى جۇلدىز، ال تومەنگى بولىگىندە «Qazaqstan» دەگەن جازۋ بار.
شاڭىراق – كيىز ءۇيدىڭ باستى جۇيە قۇراۋشى بولىگى، ياعني ەلىمىزدى مەكەندەيتىن بارلىق حالىقتىڭ ورتاق قونىسىنىڭ، ءبىرتۇتاس وتانىنىڭ سيمۆولى. قاناتتى تۇلپارلار باتىلدىقتى، سەنىمدىلىكتى جانە ەرىك-جىگەردى تانىتادى. ەلتاڭبامىزداعى تاعى ءبىر دەتال – بەس بۇرىشتى جۇلدىز. جۇلدىزدىڭ بەينەلەنۋى قازاقستاندىقتاردىڭ الەمنىڭ بارلىق حالقىمەن ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىك ورناتۋعا نيەتتى ەل بولۋعا دەگەن تالپىنىسىن تانىتادى. قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ جۇرەگى مەن قۇشاعى بەس قۇرلىقتىڭ وكىلدەرى ءۇشىن قاشاندا اشىق دەگەن ماعىنادا.
مىنە، ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ نەگىزگى جۇمىستارىنىڭ ءبىرى – وسى مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ دۇرىس قولدانىلۋى مەن پايدالانۋىن ناسيحاتتاۋ. جۋىردا عانا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا بولىپ، مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ قاي دەڭگەيدە قولدانىلىپ جۇرگەنىن تەكسەرىپ قايتتىق. ودان تۇيگەن ماسەلەلەرىمىزدى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ۇسىنىس رەتىندە جولداپ، الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك رامىزدەردى ناسيحاتتاۋدىڭ ادىستەمەك قۇرالىن ازىرلەيمىز. سونداي-اق، بارلىق وڭىرگە شىعىپ، مەملەكەتتىك رامىزدەردى پايدالانۋ جانە قولدانۋ ەرەجەلەرىن، ءتارتىبىن تۇسىندىرمەكپىز.
«قازاق گەرالديكاسى» جالعاسىن تابادى
– دەمەك، قازاقستاندا گەرالديكا سالاسى نىق ورنىعىپ كەلە جاتىر دەۋگە بولادى عوي؟
– ءبىز وسى سالانى زەرتتەپ، زەردەلەپ كورسەك، ورتا ازيادا، تۇركى ەلدەرى مەن قىتايدا، موڭعوليادا دا ۇلتتىق، تاريحي مۋزەيلەر بار، ال گەرالديكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى دەگەن جوق ەكەن. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ءبىر عىلىمي ىرگەلى ورتالىققا اينالارى ءسوزسىز. مۇمكىندىگى، كوكجيەگى كەڭ دەپ بىلەمىن. بۇل باعىتتا بىزگە ۇكىمەت تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ كورسەتىلىپ وتىر. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا جۇمىسىمىزدى ودان ءارى جانداندىرا تۇسپەكپىز. كەلەسى جىلى گەرالديكانىڭ ەكسكپوزيسيالىق زالىن قۇرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. حالىقارالىق گەرالديستەر كوفەرەنسياسىن ۇيىمداستىرۋ دا جوسپاردا تۇر. بۇگىنگى «قازاق گەرالديكاسىن» الداعى ۋاقىتتى سەريا-سەريامەن، توم-توم ەتىپ شىعاراتىن بولامىز. ەندى «قازاق گەرالديكاسى» دەگەن تانىمدىق جۋرنال شىعارۋدى قولعا الدىق. وعان العاش جاريالاناتىن تاريحشى-عالىمداردىڭ سۇبەلى ەڭبەگى دە دايىن بولىپ قالدى. ورتالىق جانىنان اشىلعان «تاريح جانە تاڭبا» اتتى يۋتۋب-كانالىمىز دا بار. تۇراقتى جۇمىس ىستەپ تۇر. ەلگە بەلگىلى تاريحشى، عالىمدارمەن اپتاسىنا ءبىر رەت سۇحبات ۇيىمداستىرىپ وتىرامىز.
مەملەكەتتىك رامىزدەردى ەگەمەن ەلىمىزدەن بولەك قاراۋ مۇمكىن ەمەس، ولار – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەت-بەينەسى، ياعني ءوزىمىز. الدىمەن ءوزىمىزدى سىيلاپ، قۇرمەتتەي بىلسەك، وزگەلەر دە ءقادىر تۇتاتىن بولادى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!