وتكەن اپتادا سانكت-پەتەربوردا حالىقارالىق ەكونوميكالىق فورۋم ءوتتى
«تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق» دەۋشى ەدى. فورۋم بولاردان بىرەر كۇن الدىن رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى ءىس-شاراعا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ كەلمەيتىن بولىپتى دەپ جارىسا جازا باستادى.
بىلتىر پرەزيدەنتىمىز تايۆان، كوسوۆا، وڭتۇستىك وسەتيا، ابحازيا سەكىلدى وزدەرىن تاۋەلسىز ەلمىز دەيتىن كۆازيمەملەكەتتەردى قازاقستاننىڭ مويىندامايتىنىن مالىمدەپ ەدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا تىزىمگە لحر مەن ءدحر-دى دە قوستى. بۇل مالىمدەمەنى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارىمىز ۇزاق كۇتكەن ەدى. رەسەي اقپاراتتارى وسىنى سەبەپ ەتۋدە.
حالىقارالىق قاتىناستاردا داۋ تۋدىراتىن ەكى قاعيدا بار. ءبىرى حالىقتاردىڭ ءوزىن-وزى ايقىنداۋى، ال ەكىنشىسى مەملەكەتتىڭ ءبىرتۇتاستىعى. جەر دەسە، قانى قاينامايتىن قازاق جوق. سوندىقتان دا ءبىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءبىرتۇتاستىعىنا ءمان بەرەمىز. ۋنيتارلىلىق قانىمىزعا سىڭگەن. ونى اتا زاڭىمىزعا دا بەكىتكەنبىز.
ايتسە دە، فورۋمعا بارماۋدىڭ سەبەبى باسقا ەدى. 8 ماۋسىمدا اباي وبلىسىنىڭ «س ەمەي ورمانى» رەزەرۆاتىندا ءورت باستالدى. ورتكە ورانعان اۋماقتىڭ كولەمى ارتىپ، جاعداي ۋشىقتى. مەملەكەت باسشىسى شۇعىل تۇردە وبلىسقا بارىپ، ءتىلسىز جاۋمەن كۇرەستى ءوز قولىنا الدى. ءتىپتى، ۆەتنامعا جۇمىس ساپارىن كەيىنگە قالدىرۋعا تۋرا كەلدى. مۇنداي جاعدايدا پەتەربورداعى فورۋمعا بارمايتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بۇل كورشىنى سىيلاماعاندىق ەمەس. كەرىسىنشە، ونىڭ دا جاعدايىن ويلاۋ. سەبەبى، ءورت دەر كەزىندە اۋىزدىقتالماسا، كورشى ەلدىڭ اۋماعىنا ءوتۋ ءقاۋپى دە بولدى.
پەتەربور حالىقارالىق ەكونوميكالىق فورۋمى 1997 جىلدان بەرى وتكىزىلەدى. بيىل 26-رەت ءوتتى. ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتتەرى فورۋمعا بار- جوعى 5 رەت قاتىسقان ەكەن. شاراعا پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ باسشىلارى دا كوپ قاتىسپاعان. ەمومولي راحمونوۆ (تاجىكستان)، گۋربانگۋلى بەردىمۋحاممەدوۆ (تۇركىمەنستان)، يسلام كاريموۆ (وزبەكستان)، ۆيكتور يۋششەنكو (ۋكراينا)، ميحايل سااكاشۆيلي (گرۋزيا) جانە يلحام الييەۆ (ازەربايجان) 2007، 2008 جىلدارى قاتىسقان.
بۇدان بولەك، فورۋمعا حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تا ازايىپ بارادى. دەگەنمەن، بيىل وعان شىۇ، بريكس سياقتى ۇيىمعا مۇشە ەلدەر قاتىستى. بۇل ماسكەۋدىڭ وسى باعىتتا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ورناتىپ جاتقانىنىڭ كورىنىسى.
پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە مۇنداي فورۋمداردى ۇيىمداستىرۋدىڭ ساياسي استارى بار. حالىقارالىق ءىس-شارا پرەزيدەنت ينستيتۋتىنىڭ ساياسي بەدەلىن ارتتىرۋ قۇرالىنا اينالعان. بۇل تاجىريبەنى رەسەي دە قولدانادى. بيىل دا رەسەي پرەزيدەنتى بۇل داستۇردەن باس تارتپادى.
16 ماۋسىمدا ۆ.پۋتين جىلداعىداي ءسوز سويلەدى. ءسوزىنىڭ باسىم بولىگى سىرتقى اۋديتورياعا ەمەس، حالقىنا باعىتتالدى. اسىرەسە، ەلدىڭ ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىنە باسا نازار اۋداردى.
دەگەنمەن، ءبىز نازار اۋدارۋعا ءتيىس دۇنيە بۇل ەمەس. باتىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق سانكسياسى استىندا قالعان ماسكەۋ ازيامەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋدە. كورشى ەل «سولتۇستىك-وڭتۇستىك» ترانسپورت ءدالىزىنىڭ الەۋەتىن كەڭىنەن قولدانىپ جاتىر. ۆ.پۋتين وسى باعىتتا ەكسپورت كولەمىن 2025 جىلعا قاراي ەكى ەسە، ال 2030 جىلى ءۇش ەسەگە ارتتىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا قاتىستى سۇراقتار دا جەتكىلىكتى. مىسالى، جىلدىڭ باسىندا ترانسپورت دالىزىندە ورنالاسقان تەڭىز پورتتارى ساۋدا اينالىمىنىڭ وسىمىنە دايىن بولماي شىقتى. وعان قىستىڭ سۋىق بولىپ، تەڭىز سۋىنىڭ قاتۋى اسەر ەتكەن. سونىمەن قاتا ر، پورتتاردىڭ ينفراقۇرىلىمى دا ۇلكەن كولەمدى تاۋار تاسىمالىن ەڭسەرە المادى.
«سولتۇستىك-وڭتۇستىك» – رەسەي– يران–ءۇندىستان ەلدەرىن بايلانىستىراتىن حالىقارالىق ترانسپورت ءدالىزى. ونىڭ تاريحى 1999 جىلى ءۇش ەلدىڭ ترانسپورت كومپانيالارىنىڭ كەلىسىمىنەن باستالدى. 2022 جىلى ترانسپورت ءدالىزى ارقىلى وتەتىن تاۋار اينالىمى كۇرت وسكەن.
كەدەن قىزمەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا وتكەن جىلى سىرتقى ساۋدا 8،1% ءوسىپ، 850،5 ملرد اقش دوللارىن قۇراعان. ەڭ الدىڭعى ورىندا جۇڭگو بولسا، كەلەسى ورىنداردا تۇركيا، ءۇندىستان جانە بەلورۋسسيا تۇر. كورشى ەل باسشىسىنىڭ مالىمدەۋىنشە رەسەي ەاەو، ازيا، تاياۋ شىعىس جانە افريكا، لاتىن امەريكاسى ەلدەرىمەن ترانسپورت بايلانىستارىن ءارى قاراي دا نىعايتا بەرمەك.
كورشىمىز 2014 جىلدان بەرى دوللاردان باس تارتۋ ساياساتىن بەلسەندى جۇزەگە اسىرۋدا. سول جىلى جۇڭگو ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدادا ۇلتتىق ۆاليۋتالارىن قولدانۋعا نيەت بىلدىرگەن. ءبىراق 2018 جىلى پەكين ودان باس تارتتى.
فورۋمدا رەسەي باسشىسى ۋكرايناعا قاتىستى دا مالىمدەمە جاسادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ۋكراينا تاراپى رەسەيگە قارسى شابۋىلىن توقتاتپاسا، وندا ول جاقتا «سانيتارلى كوردون» قۇرىلادى.
«سانيتارلى كوردون» گەوساياساتتا قولدانىلاتىن ءادىس. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى سىرتقى جاۋ تەرريتورياسىندا ليميتروفتى مەملەكەتتەردى قۇرۋ. ليميتروفتى مەملەكەتتەر جاۋ جاقتان كەلەتىن يدەولوگيانى توقتاتۋعا باعىتتالادى. «سانيتارلى كوردون» ساياساتى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قولدانىلعان ەدى. ۇلىبريتانيا مەن فرانسيا 1920–1930 جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى اينالاسىندا ليميتروفتى مەملەكەتتەردى قۇردى. ولار كوممۋنيستىك يدەيانىڭ تارالۋىن تەجەگەن بولاتىن.
ماسكەۋدىڭ بۇل مالىمدەمەسى ايماقتاعى گەوساياسي جاعدايعا اسەر ەتپەي قويمايدى. سەبەبى، ءبىز مويىندامايتىن لحر مەن دحر كۆازيمەملەكەتتەرى «سانيتارلى كوردون» گەوساياساتىنىڭ ءبىر ۇشى عانا بولۋى مۇمكىن.