تاياۋدا ازەربايجاننىڭ شۋشا قالاسىندا «كولىك، كوممۋنيكاسيا جانە كليماتتىق وزگەرىستەردى باقىلاۋ ارقىلى باياندى بولاشاق قۇرۋ» تاقىرىبىندا وتكەن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى بەيرەسمي ءسامميتى كەزىندە ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ كاسپيي مەن ارال تەڭىزدەرىندەگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە بىرلەسكەن كۇش-جىگەر قاجەت ەكەنىنە نازار اۋداردى. اسىرەسە، ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاپ، شولگە اينالۋى الاڭداتارلىق جاعداي ەكەنىن اتاپ ايتتى. مەملەكەت باسشىسى: «ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاپ، شولگە اينالۋى – الاڭداتارلىق ماسەلە. ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراعان ايماقتى وڭالتۋ كەرەك. بۇعان قوسا، ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋ قورىن ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت. ول ءۇشىن سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن كەڭىنەن قولدانۋ كەرەك»، – دەگەن بولاتىن.
التاي اينابەك نە دەيدى؟
«التاي اينابەك – بۇگىندە حالىقارالىق كليمات وزگەرتۋ تەحنولوگياسى سالاسىنىڭ مايتالمان مامانى. «ءابىلقايىر حان. قاراقۇم قۇرىلتايى: 1710، 1726. بۇلانتى شايقاسى 1727»، قوعامدىق پىكىر: بۇۇ-نىڭ «ارال ءوڭىرى ەكولوگيالىق يننوۆاسيا جانە تەحنولوگيالار ايماعى» دەپ جاريالانسىن» اتتى قارارى» ەكى كۇندىك عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا قارساڭىندا ارال قالاسىنا كەلگەن ا.اينابەك كونفەرەنسيادا ءسوز الدى، ءوزىنىڭ كليماتتى وزگەرتۋگە ارنالعان جاڭا تەحنولوگياسىمەن ەكولوگيانىڭ ەپيورتالىعىندا شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە اپتالاپ جاڭبىر جاۋدىردى.
الەم نازارىن اۋدارىپ وتىرعان ەكولوگيالىق ءوڭىر ءۇشىن بۇل تاڭقالارلىق دۇنيە بولدى. مىنە، ءبىر ايدان استى، ماڭاي مول ىلعالدانىپ، قۋراپ بارا جاتقان توڭىرەكتىڭ وسكىنىنە جان ءبىتىپ، كوگەرە باستادى. كليماتتىق وزگەرىس دەگەن وسى. كىشى ارال تەڭىزى ماڭىنداعى قانشا مىڭ گەكتار جەرگە سەكسەۋىل ەگىلگەنىمەن، تۇراقتى ىلعال بولماعاندىقتان، جۇمسالعان قىرۋار قارجى قۇمعا سىڭگەن سۋمەن تەڭ. وسىنى دا ويلاساق، ا.اينابەكتىڭ يگى باستاماسىمەن ىسكە اسىپ وتىرعان جاڭا تەحنولوگيا جەتىستىگى ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا تاراپىنان ءجىتى باقىلانىپ، ءادىل باعاسىن الۋى ءتيىس. زەرگەرلىك جۇمىس ءتارىزدى ەپتىلىك پەن ەپسەكتىلىكتى قاجەت ەتەتىن جابدىقتارمەن جۇمىس ىستەۋ قارجىلاي قولداۋدى دا قاجەت ەتەدى. قولدا باردىڭ ءقادىرىن تۇسىنەر كەز كەلدى»، – دەيدى ارال وڭىرىنەن حات جازعان «تۇران ويپاتى – ارال تەڭىزى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ زاڭگەرى نۇرتۋعان تۇرجانوۆ.
راسى كەرەك، كەزىندەگى كوك تەڭىزدىڭ ءبىر شەتى وسى اۋماقتاعى قىزىلدىڭ قۇمىنا جاقىن ۇيالى پورتى بولعان. بۇل جاقتا دا جۇمىس ناتيجەسىز ەمەس. ءبىرىنشى كەزەڭدە، ياكي ءبىرىنشى ونكۇندىكتە بۇلتتاردى، جاۋىن-شاشىن دەڭگەيىن تۇسىردىك. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ناتيجەسىندە باتىس قازاقستان، اقتوبە وبلىستارى مەن ارالدىڭ وڭتۇستىگىندەگى مويناق جاقتاردا ون كۇندىك جۇمىس ىشىندە 100 پايىز جىلدىق جاۋىن-شاشىن دەڭگەيى كوتەرىلگەنى جونىندە مالىمەت بار. بۇل – 70 مىڭ شارشى شاقىرىم بولاتىن ارال تەڭىزىنىڭ اۋماعىنا 7 ملرد شارشى مەتر سۋ كەلەدى دەگەن ءسوز»، – دەيدى ءبىر سوزىندە التاي اينابەك.
«ورتالىق ازيانى سۋسىز قالدىرۋ باعدارلاماسى»
«قۇرىلعىمىزدىڭ ءبىرىن ينتەرنەتى ناشار، ينفراقۇرىلىمى مۇلدەم جوق بولسا دا، قاراتەرەڭ اۋىلى ماڭىنا، «ارالتۇز» مەكەمەسى جاققا قويۋ قاجەت سياقتى. ءقازىردىڭ وزىندە ينتەرنەتتىڭ ناشارلىعىنا بايلانىستى تۇندەلەتىپ كەزەكشىلىكتە ءجۇرمىز. كليماتتىق تەحنولوگيالار – سۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ەڭ ءتيىمدى جول. بۇل تەحنولوگيا كوپتەگەن مەملەكەتتە ەنگىزىلگەن. «مەن ورتالىق ازياداعى كوپتەگەن ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەرىمەن ارالاسامىن. ارالاسا كەلە، كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ سىرتقى كۇشتەرگە جۇمىس ىستەيتىنىن ۇعىنا باستادىم (!). وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى پولياك-امەريكاندىق ساياساتتانۋشى زبيگنيەۆ بجەزينسكييدىڭ «ءابجىلاننىڭ قۇرىعى» (پەتليا اناكوندى) كىتابى جارىققا شىقتى. كىتاپ اۆتورى كەيىن اقش پرەزيدەنتى دجون كارتەردىڭ كەڭەسشىسى بولدى. اتالعان اۆتور الدەبىر باعدارلاماعا قاتىسقانى بار. بۇل – ورتا ازيانى سۋسىز قالدىرۋ باعدارلاماسى بولاتىن»، – دەيدى ينجەنەر-تەحنولوگ ا.اينابەك.
التاي باۋىرىمىزدىڭ ايتۋىنشا، قۇراما شتاتتار اسكەرى اۋعانستان جەرىنەن شىققان سوڭ باتىستىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ورتالىق ازيا ەلدەرىن سۋسىزداندىرۋعا ارنالعان جوباسى – كوشتەپا كانالىن سالا باستاعان. ارىدەن باستاساق، ءتۇپ باستاۋىن تيان-شياننان تارتىپ، تاجىك جەرىن كەسىپ وتەتىن پياندج (وزبەك جەرىنەن باستاپ ءامۋداريا اتالاتىن) – اعىسى قاتتى وزەن. 1996 جىلى تاجىكستاننىڭ تاۋلى باداحشان اۆتونوميالىق وكرۋگىندە (ورتالىعى حوروگ قالاسى) ءىسساپاردا بولعانىمىزدا، ءپاميردىڭ تاۋ-تاسىن جارىپ اققان نىلدەي كوك ءتۇستى اساۋ وزەندى كورگەنبىز. اناداي ارىندى اساۋ وزەننىڭ ارالعا جەتپەي سارقىلىپ جاتقانىنا تاڭىمىز بار.
زەرتتەۋشىنىڭ زەردەلەۋىنشە، ءدال وسى كۇندەرى سول باتىستىق ۇەۇ-دار ارالدى «قۇتقارۋعا» تىرىسىپ، ازداعان قارجىسىن دا ءبولىپ جاتقانعا ۇقسايدى. مۇنىمەن توقتالماي، ورتالىق ازياداعى سۋعا قاتىستى كوپتەگەن جوباعا دا «اتسالىسۋدا». الايدا، ولار بىرنارسەنى ەسەپتەمەگەندەي. قازاقتاردىڭ تاراپىنان كليماتتىق تەحنولوگيانى، كليماتتىق تەحنولوگيانىڭ ىشىندەگى ەڭ ءتيىمدىسى – اريدتىك ايماقتىڭ وزىندە جاۋىن-شاشىن دەڭگەيىن كوتەرىپ، سۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الاتىن تەحنولوگيا شىعاتىنىن ەسەپتەگەن جوق. سوندىقتان بىزگە بىرنارسەنى ۇعىنۋ قاجەت، بۇل رەتتەگى بۇكىل ءىستى بىرىگۋمەن شەشۋ – عىلىممەن عانا قارسى تۇرا الاتىن كۇشىمىزدىڭ بولۋى»، – دەيدى ينجەنەر-تەحنولوگ.
جاڭبىردىڭ ءجيى جاۋعانى ءجون
وتكەندە «قازگيدرومەت» قۋاڭشىلىق بولادى دەگەن ەدى، ەندى جاعداي رەتتەلگەندەي. التاي ءبىر اپتاعا ارال قالاسىنان كەتۋىنە تۋرا كەلىپ تۇرعانىن ايتتى. «باا-گە، ساۋد ارابياسىنا، پاكىستان مەن وزبەكستانعا، ءوزىمىزدىڭ استانا مەن شىمكەنت، الماتى قالالارىنا بارۋىم كەرەك، ءبىرقاتار كەلىسسوز جۇرگىزۋ كەرەك بولىپ تۇر. بۇل ەلدەر دە ارالدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى ءوز تاراپىنان باقىلاۋدا. ارالدا وسىمەن ءۇشىنىشى رەت جوباعا كىرىستىك. مەملەكەت نازارىن وسى باعدارعا بۇرۋ ءبىراز قيىندىق تۋعىزعانى راس. مۇنى قاراپايىم تىلمەن بىلاي تۇسىندىرۋگە بولار. ادام ءوزى بىرنارسەنى تۇسىنبەگەن جاعدايدا ونى جوققا شىعارۋ نە بولماسا، باسقا نارسەگە بۇرا سالۋ جەڭىل. حالىقارالىق مۇسىلمان ەلدەرىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ۇيىمىممەن دە جۇمىس جۇرگىزۋدەمىز»، – دەيدى التاي باۋىرىمىز.
سوندا «جازدىڭ باسى تامشى تامباعان ارالدا اي بويى جۇمىس ىستەپ، قاجىرلى ەڭبەكپەن اپتالاپ جاڭبىر جاۋعىزدىڭ. باستالعان ىسىڭە بەرەكە بەرسىن!» دەي كەلە، «جاسالعان جۇمىس جالعاسىن تابا ما؟» دەگەن ءبىزدىڭ ساۋالعا: «قۇرىلعىلار قالادى. كوماندا جۇمىس ىستەي بەرەدى. ونلاين تارتىپتە بارلىق جۇمىس باسقارىلادى. كليماتتى ءوستىپ-وستىپ ۇيرەتەمىز. ارالدىڭ كليماتى الماتىنىڭ كليماتىنا اينالادى دەپ كىم ويلاعان؟ الماتى جايناپ تۇر، جاپ-جاسىل. ال مىنا جەر ەندى-ەندى ىلعالدانا باستادى. ءجايلاپ رەتكە كەلەتىن بولادى»، – دەيدى كليماتتى وزگەرتۋگە ارنالعان جاھاندىق جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن التاي اينابەك.
«قازاقتا نەبىر-نەبىر مىقتى جىگىتتەر بار عوي! «ارال ماڭىنا جاڭبىر جاۋعىزامىن، تەڭىزدىڭ تابانىن ىلعالداندىرامىن» دەگەن التاي اينابەكپەن از-كەم اڭگىمەلەستىك. ءقازىر تەمپەراتۋرا ءبىرشاما ءتۇسىپ، جاۋىن مولشەرى ەداۋىر ارتتى. ارال ماڭى ىلعالداندىرۋدىڭ العاشقى كەزەڭىنەن ءوتتى دەۋگە بولادى»، – دەيدى «تۇران ويپاتى – ارال تەڭىزى» ءقب-نىڭ حاتشىسى ءۋاليحان جۇماعۇلوۆ.
الدىڭعى اپتادا الماتىدا دا جاڭبىر جيىلەدى. وقتىن-وقتىن نوسەرلەتىپ، شىلدەنىڭ ىستىعىنا سالقىن سامال اكەلدى. جامبىل وبلىسى ايماعىندا دا كۇن اياقاستى تۇنەرىپ، نوسەر جاۋىن توپەلەدى. جەلىدەگى جۇرتتىڭ: «بۇعان ءداۋ دە بولسا، التايدىڭ قاتىسى بار» دەگەن بولجام ايتقانى راس. ارالعا جاسالىپ جاتقان تاجىريبە وڭتۇستىك وڭىرلەرگە اسەر ەتۋى مۇمكىن. «سيكلونداردى تەحنولوگيا كومەگىمەن ۇزاق ۋاقىتقا ۇستاپ تۇرۋعا ىقپال ەتىپ جاتىرمىز»، – دەگەن التاي. قازاقتا «كوپ تۇكىرسە، كول بولار» دەگەن ماتەل ءسوز دە بار. باتىس ايماقتار، ارال ماڭى جۇرتشىلىعى مي قايناتار ىستىقتا جاڭا تەحنولوگيانىڭ جەتىستىگىمەن جاۋعان جاۋىنعا ءدان رازى. دەيتۇرعانمەن، مامان پىكىرىن دە تىڭداعاندى ءجون كوردىك.
تاقىرىپقا وراي
ايدا مۇڭايتپاسوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-دىڭ گەوگرافيا جانە تابيعاتتى پايدالانۋ فاكۋلتەتى مەتەورولوگيا جانە گيدرولوگيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى:
اتموسفەرا اينالىمى دەگەن تۇسىنىك بار
جاساندى جاۋىنعا قاتىستى ادىستەن بولەك، درون ارقىلى دا بۇلتتارعا ساۋلەلەندىرۋ قۇرالدارىمەن زارياد بەرىپ، مايدا بۇلت تامشىلارىن جاڭبىرعا دەيىن ىرىلەتىپ، جەرگە تۇسۋىنە جاعداي تۋعىزۋعا بولادى. قولدان جاڭبىر جاۋدىرۋعا تىرىسقان جەرلەسىمىزدىڭ ارەكەتىمەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تانىسپىن. جوبا نە اۆتورى تۋرالى اقپاراتتى بىلمەيمىن. سوندىقتان عىلىمي ەتيكا نورماسىن ساقتاي كەلە، پىكىر ءبىلدىرۋدى ءجون سانامايمىن. دەگەنمەن، مەتەورولوگ مامان رەتىندە مىنا دەرەكتى ايتا كەتەيىن. كەيىنگى كەزدە كليمات ماسەلەسى – كوپشىلىكتى قىزىقتىرىپ، ەل نازارىن اۋدارىپ جۇرگەن تاقىرىپ.
ونىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى – بيىل ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندەگى سۋ تاسقىنى. دۇنيەجۇزىلىك مەتەورولوگيالىق ۇيىمنىڭ حابارلاماسىندا 2023 جىل اسپاپتى باقىلاۋلار جۇرگىزىلگەن كەزەڭنەن باستاپقى ەڭ جىلى جىل بولىپ سانالدى. سونىڭ سالدارى رەتىندە تەك بىزدە عانا ەمەس، ءبىرقاتار شەتەلدە ورىن العان سۋ تاسقىنىنىڭ كۋاسى بولدىق. كليمات تاقىرىبىنا كەلەتىن بولساق، بۇل سالادا كليماتتىق جۇيە ۇعىمى قولدانىلادى. دەمەك، كليمات تەك اتموسفەرادان عانا ەمەس، گيدروسفەرا، ليتوسفەرا، بيوسفەرا سياقتى بىرنەشە سفەرالار جيىنتىعىنان تۇرادى. سونىمەن قاتار، كليماتتىق جۇيەدە اتموسفەرا اينالىمى دەگەن تۇسىنىك بار. اتموسفەرادا بارلىق ۇدەرىس بەلگىلى سيركۋلياسياعا ساي ۇنەمى اينالىمدا جۇرەدى. وسى تابيعي سۋ اينالىمى بارىسىندا كوندەنساسيا، كواگۋلياسيا ۇدەرىسى ناتيجەسىندە اتموسفەرادا بۇلت ءتۇزىلىپ، جاڭبىر جاۋادى.