قىزىل يمپەريانىڭ سەنزۋراسىن كورگەن، سالقىنىن سەزگەن تۇلعالار بار. ولار دەربەستىك جىلدارىندا دە بەلسەنە قىزمەت ىستەپ كەلەدى. سونداي جاننىڭ ءبىرى فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قايراتكەرى ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلىمەن اڭگىمەلەستىك.
ۇلتتىق مۇددەنى ۇلىقتايدى
- ءجۋرناليستىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تۋراسىندا وي قوزعاساڭىز…
- جۋرناليستيكا ماماندىعىنا جۇكتەلگەن بيىك تالاپ، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك قاي كەزەڭدە دە تومەندەگەن ەمەس. ءبىر قاراعاندا بىلايعى جۇرتقا بۇل ماماندىق جەڭىل-جەلپى كورىنەتىن سياقتى. البەتتە، قازىرگى اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامىعان زامانىندا قولىندا گادجەتى بار كەز كەلگەن ادام اقپارات الا سالادى دا تاراتا سالادى، ايتا قويادى دا جازا قويادى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. الايدا جۋرناليستيكانىڭ قىزمەتى ولاي ەمەس. جۋرناليست قانداي اقپاراتتى قايدان الۋ قاجەت، قايدا، قالاي جانە نە ءۇشىن تاراتۋ كەرەك ەكەنىن الدىنالا بىلەتىن ادام. ويتكەنى، ءاربىر اقپاراتتىڭ ارتىندا ادام، قوعام، مەملەكەت تۇر. جۋرناليست ەڭ الدىمەن سولاردىڭ مۇددەسىن ويلاپ بارىپ ارەكەت ەتەدى. بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. قولىنان كەلۋى ءۇشىن ساۋاتتى، بىلىكتى، قۇزىرەتى بولۋى شارت. بۇرىن بىزگە شەتەل جۋرناليستيكاسى «دامىپ كەتتى»، بىزدىكىن «كەيىندەپ قالدى» دەي سالاتىن. راس ءبىر جىلدارى اقپاراتتىق زاماناۋي تەحنولوگيالاردى يگەرۋدەن كەشەۋىلدەدىك. سونى ايتسا كەرەك-تى. ايتپەسە ءوز ۇلتى مەن ءوز مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋدەن قازاق جۋرناليستيكاسى بىردە ءبىر شەتەل جۋرناليستيكاسىنان كەيىندەپ قالعان جوق. ءوز زامانىنىڭ، ءوز رۋحىنىڭ مىندەتىن قاشاندا بيىك ورىندادى. ۇلتتىق جۋرناليستيكا ۇلتتىق مۇددەگە قولىنان كەلگەنىنشە قىزمەت ەتۋدەن تانبادى..
كسرو كەزەڭىندە قىزىل يمپەريانىڭ سەنزۋراسى قاتتى بولدى. سول كەزدىڭ وزىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىن وياتۋعا، ار-وجدانىمىزدى تاپتاتپاۋعا تىرىستى. ورىستاندىرۋ يدەولوگياسى جۇرگىزىلىپ جاتتى. ال، قازاق جۋرناليستەرى قازاق تىلىندەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاقشا جازۋ، ايتۋ ارقىلى قازاق ءتىلىن ساقتاپ قالۋعا زور ۇلەسىن قوستى. سان الۋان ايدارلار اشىپ سولار ارقىلى قازاقى ءدىلدى، ءسالت-داستۇردى، ادەت-عۇرىپتى ساقتاۋعا بارىنشا قىزمەت ەتتى. ول زاماندا ساناۋلى عانا قازاق گازەتتەرى شىعىپ تۇردى. ۇزاق باعايەۆ، شەرحان مۇرتازا،سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، ورالحان بوكەي، كامال سمايىلوۆ، كادىربەك سەگىزبايەۆ، سەرىك ءابدىرايىموۆ ت.ب. سەكىلدى ۇلتجاندى جۋرناليستەر قاي جانردا جازسا دا شۇرايىن كەلتىرە جازىپ، ءتىلىمىزدىڭ مايەگىن ساقتاپ كەلدى. ديكتور انۋاربەك بايجانبايەۆتىڭ، ساۋىق جاقانوۆالاردىڭ قازاق راديوسىنان ەستىلگەن قازاقى داۋىس ىرعاعى، قازاقى ءۇنى ءاربىر قۇلاققا، ءار جۇرەككە ءسىڭىپ جاتتى. ءسويتىپ ولار دا ۇلت ءتىلىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە ەرەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ولاردىڭ بارلىعىندا ۇلت الدىنداعى ۇلى جاۋاپكەرشىلىك تۇردى. ول جاۋاپككەرشىلىك قايتكەندە قازاق دەگەن ۇلتتى ساقتاپ قالۋ جاۋاپكەرشىلىگى بولاتىن.
كەڭەس وداعىنىڭ قۇرساۋى سوگىلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى اتتى. الەمدىك وركەنيەتكە ەسىك اشىلدى. اشىلعان ەسىكتەن جاڭا تەحنولوگيالار ەندى. جاتسىنباي، جاتىرقاماي زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ۇرشىقشا ۇيىردىك. ودان كەندە ەمەسپىز. جۇرت جاڭاشا ويلاي باستادى. ارينە باسقا دا ۇعىم تۇسىنىكتەر ەندى. جان-جاقتاعان الپاۋىتتار انتالاعان مۇنداي زاماندا اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى، ۇلتىمىزدىڭ جۇتىلىپ كەتپەۋىن ويلاپ، جاھاندانۋعا قاۋقار كورسەتكەن ۇلى كۇش - تاعى دا ۇلتتىق جۋرناليستيكا. ياعني ءدال قازىرگى الماعايىپ كەزەڭدە، گەوساياسي تۇرعىدان وتە شەتىن زاماندا جۋرناليستيكانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بۇرىنعىدان دا ارتپاسا تومەندەگەن جوق. باياعىداي سەنساسيا قۋۋ ءقازىر قالدى. دابىر-داقپىرت كەيىنگە ىسىرىلدى. ءبىز كىمنەن كەمبىز، الەمدىك دەڭگەيمەن سالىستىرعاندا قاي جەردە كەيىن قالدىق نەمەسە وزدىق دەگەندى ويلاناتىن، سوعان قاراي ارەكەت قىلاتىن شاقتامىز بۇل - ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك.
جۋرناليست جارلى بولماۋى كەرەك
- بىزدەگى جۋرناليستەردىڭ ءال-اۋقاتىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- جۋرناليست - ايتۋشى. ياعني، كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن قوعامدىق-الەۋمەتتىك، ساياسي، قارجىلىق، ەكونوميكالىق، مادەني-رۋحاني سالالارداعى سوقتالى جاعدايلاردى ەلدەن بۇرىن كورىپ، باعامداپ، ماسەلەنى حالىققا دا، بيلىككە دە جەتكىزۋشى. احمەت بايتۇرسىنوۆ «ايتۋشى - قارا باستىڭ قامىن ەمەس، حالىقتى ءسوزىن سويلەۋشى» دەيدى.وسى قارا باسىنىڭ قامىن ويلامايتىن ايتۋشى، ياعني جۋرناليست قاۋىمىنىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ وزگەدەن ارتىپ جاتقان كەزىن كورگەن جوقپىن. شەرحان اعامىزدىڭ «ءجۋرناليستىڭ ارقالاعانى– التىن، جەگەنى – جانتاق»،-دەگەن قاناتتى ءسوزى بۇعان دەيىن سان مارتە ايتىلدى، ءبىز دە ايتامىز، ءسىرا بىزدەن كەيىن دە ايتالاتىن سەكىلدى. مەن ءقازىر قازاقستاندىق قاي باسىلىم ءوز تىلشىسىنە قانشا اقشا تولەپ جاتقانىن بىلمەيمىن، بىلەتىنىم - شەتەلدەردەگىدەي ەمەس. مىسالى، ماسكەۋلىك كومپانيا ءوزىنىڭ كاسىبي جۋرناليسىنە 100 000 رۋبلگە دەيىن تولەيدى، ال امەريكاندىق جۋرناليست ايىنا 3 000 دوللار تابادى، ۇلىبريتانيادا كاسىبي قىزمەتىن جاڭا باستاعان مامانعا جىلىنا 30 000 فۋنت ستەرلينگ، ال تاجىريبەلى مامانعا جىلىنا 68 000 فۋنت ستەرلينگكە دەيىن تولەيدى.فرانسيادا جۋرناليست ايىنا 3000 ەۆرو الادى. ەندى وسى رۋبل، فۋنت ستەرلينگ، ەۆرو، دوللار دەگەندەرىڭدى ءبىزدىڭ تەڭگەمەن شەندەستىرىپ كورشى. ءبىزدىڭ جۋرناليستەردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ قانشالىقتى ەكەنى وزىنە ءوزى-اق ايقىندالادى. دەمەك، بۇل سالادا ءالى دە شەشىلمەگەن تۇيتكىلدەر كوپ. ەگەر قارجى تاپشىلىعى بولماسا، ايتالىق، CNN، BBC سەكىلدى الەمنىڭ تۇكپىر تۇكپىرىندە ءوز تىلشىلەرىمىزدى ۇستاۋعا بولار ەدى. ويتكەنى، ءقازىر اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن جاس جۋرناليستەر سانى ارتىپ كەلەدى. ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن 7 جىل باسقارعاندا العاشقى جىلدارى اعىلشىن توبىن قۇرۋدا قيىندىق تۋعان. اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ كەلگەن ابيتۋريەنتتەردى قابىلداۋعا باسا كوڭىل بولدىك. سولاردان اعىلشىن ءتىلىندى توپتاردى قۇرۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ولاردىڭ الدى وقۋىن ءبىتىردى دە. ارالارىنان قازاق ۇلتىن الەمگە اعىلشىن تىلىندە تانىتاتىن جۋرناليستەر شىعادى دەپ سەنەمىز. ماسەلە ولاردى ىنتالاندىرۋدا، زاتىندىق يگىلىككە مۇقتاج قىلماي، ءال-اۋقاتىن جاقسارۋتدا.
ءتىلشى ءتىلدى ساقتايدى ءارى بايىتادى
- جۋرناليستەردىڭ ءتىل ءۇشىن كۇرەسىنە كوزقاراسىڭىز؟
- وسى كۇنى اعىلشىن ءتىلىن جاپپاي مەڭگەرۋدەن كەنجەلەپ جاتقان جوقپىز. تەك شەت ەلدىك زاتىڭدارمەن بىرگە كەلگەن اتاۋلار مەن تەرميندەردى، ۇعىمداردى قازاقشالاۋدان كەنجەلەپ كەلەمىز. كىرمە سوزدەردىڭ قازاق تىلىندەگى بالاماسىن تاپپاساڭ، تىلدىك اينالىمدى تەجەيدى. ايتىلۋى مەن جازىلۋى تۇراقتالماسا، تىلدىك نورما بۇزىلادى. لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز بۇيىرسا. بۇل - ورىندى. اۋەلى لاتىن قارىپىندەگى قازاقشا ەملەنى جاساپ الىپ، سول ەملەنى مەڭگەرىپ بارىپ كوشەيىك. جاڭا تەحنولوگيالارمەن بىرگە كەلگەن جاڭا اتالىمداردىڭ ساناعا سىڭۋىنە قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قوسار ۇلەسى زور. وسى تۇرعىدان العاندا ۇلتتىق جۋرناليستيكا ماماندارىنىڭ ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋى قاجەت- اق. جاڭا تابىلعان بالاماسوزدەردى قولدانىسقا ەنگىزۋگە بارلىعى بىرلەسە كىرىسسە، ول ءسوزدىڭ اينالىمعا تەزىرەك ەنۋىنە جانە ساناعا ءسىڭىستى بولۋىنا، جات سوزدەردىڭ ءتول سوزىمىگە اينالۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. بۇل ىستە تىلشىلەردىڭ اۋىزبىرلىگى، كاسىبي ىنتىماقتاستىعى اسا قاجەت. كەزىندە احاڭ باستاپ، الاش ارداقتىلارى قوستاپ، سىرتتان كەلگەن سوزدەردىڭ بارىنە بالاما تاۋىپ، سوزدىك شىعاردى عوي. ولاردىڭ جاساعانى دۇرىس ەدى. ءبىراق كەيىنگى كەڭەس زامانىنىڭ ۇلتسىزداندىرۋ، جاپپاي جاڭا سوۆەت ادامىن قالىپتاستىرۋ استارىنداعى ورىستاندىرۋ يدەولوگياسى باسىم بولىپ، ول سوزدىكتەر الاشتىقتارمەن بىرگە كوزدەن تاسا، كوڭىلدەن ادا ەتىلدى. سول زاماننىن وزىندە يسلام جارىلعاپوۆ سەكىلدى اۋدارماشىلار تالاي ءسوزدىڭ بالاماسىن (بالمۇزداق، ايالداما، شىڭىلتىر، ت.ب.)تاۋىپ اينالىمعا قوسقان بولاتىن. قوسىلعان ءسوزدىڭ قولدانىسقا ەنۋىنە تىكەلەي باق-تاعى تىلشىلەردىڭ قولداۋى يگى ىقپالىن تيگىزگەنى شىندىق. مەنىڭ بىلۋىمشە قىتايدا سىرتتان كەلگەن كەز كەلگەن اتاۋ، اتالىم، تەرميندەردى بىردەن قىتايشاعا اۋدارادى. اۋدارادى دا بارلىق سالادا ب ا ق ارقىلى جالپىعا بىردەي جۇڭگو ءتىلىنىڭ قولدانىسىنا ەنگىزەدى. اۋدارىلماعان، قولدانىسقا ەنگىزىلمەگەن ءبىر دە ءبىر جات ءسوز بولمايدى. ءسويتىپ ولار جۇڭگو ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ارقىلى جۇڭگو ۇلتىنىڭ ءتول قالپىن، ۇلتتىق تۇتاستىعىن ساقتاپ وتىر. بىزگە دە سولاي ىستەسەك، كىم قوي دەپ وتىر؟ ەشكىم. راس ءبىر كەزدەردە ەلباسىنىڭ اۋزىنان «حالىقارالىق تەرميندەردى اۋدارۋعا بولمايدى» دەگەن ءبىر جاقتى وي ايتىلىپ قالىپ، جاعىمپازدار ونى ءىلىپ اكەتتى دە ۇلت تىلىندەگى تابىلعان بالاماسوزدەر قولدانىستان شىعا جازدادى. ( مۇراجاي، مۇراعات سەكىلدى سوزدەر)
ارينە، حالىقارالاىق تەرميندەر اراسىندا اۋدارۋعا كەلمەيتىندەرى بار. ولاردى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەستىك زاڭىنا سالىپ، قالاي ايتىلسا جانە ەستىلسە سولاي جازا سالۋ كەرەك. ماسەلەن، قازاق ءتىلىنىڭ قايماعى بۇزىلماي تۇرعان كەزدە، ۇلتتىق سانانىڭ قازانى قايناپ تۇرعان زاماندا سىرتتان كەلگەن كەز كەلگەن جات ءسوز الگى قازانعا ءتۇسىپ، قايناۋدان ءوتىپ، ءوڭىن اۋنالدىرىپ ءتول ءسوزىمىز بولىپ شىعا كەلەتىن. مىسالى، موسكۆانىڭ – «ماسكەۋ»، بوتينكانىڭ «باتەڭكە»، كونفيسكاسيانىڭ «كامپەسكە»، ساموۆاردىڭ «ساماۋرىن»، ماشينانىڭ «ماشينە»، پوەزدىڭ «پويىز»ت.ب. بولىپ ءوڭىن اينالدىرىپ قازاقشا اتاۋ بولىپ قالىپتاسقانى ءتىلىمىزدى بايىتپاسا، كەمىتكەن جوق. سو سەكىلدى ءبىز دە «كومپيۋتەر» دەگەندى ايتىلۋى مەن ەستىلۋىنشە «كامپيتۇر» دەسەك نە كەدەرگى؟! جاپپاي، تولاسسىز كەلىپ جاتقان سوزدەردىڭ ايتىلۋىنا قاراي جازىپ، ءتول تىلىمىزگە يكەمدەي بەرەيىك. «ويباي، مىناۋ حالىقارالىق تەرمين، اۋدارۋعا بولمايدى» دەگەنگە قارسىمىن. ءتارجىماعا كەلمەسە، تىلدىك قازانىمىزعا سالىپ، قايناتىپ-قايناتىپ قايتا قولدانايىق. ەشكىم بىزگە «حالىقارالىق تەرميندى اۋدارماسىن» دەپ زاڭ بەكىتىپ قويعان جوق. ءدال وسى تىلدىك مايداندا تىلشى-جۋرناليستەردىڭ اتقاراتىن قىزمەتى وراسان. تىلشىلەر ءتىلىمىزدى ساقتايدى ءارى بايىتادى. تەك اۋىزبىرلىك جانە تالعام بيىك، تانىم تەرەڭ بولسىن.
ماماندىعىنا قاراما - دارىنىن باعالا
- «جۋرناليستەن عالىم شىقپايدى» دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟
- مۇنى بوس ءسوز دەر ەدىم. جۋرناليستيكانىڭ ءوزىن عىلىمعا اينالدىرىپ جىبەرۋگە بولادى. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنوۆتان كەيىن قازاق كوسەمسوزى مەن شەشەنسوزى ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىكپەن زەرتتەلەە قويعان جوق. راس تاۋمان اماندوسوۆ سوۆەت پۋبلتسيستيكاسىنىڭ جانرلارىن زەرتتەدى. الايدا، ول ۇستازىمىزدىڭ سۇيەنگەنى احمەتتىڭ ۇستانىمى ەمەس ەدى، (احاڭدار اقتالماعان زامان)ۇلىورىستىق شوۆينيستىك كوزقاراستاعى عالىمداردىڭ تەورياسىنا امالسىز نەگىزدەلگەن بولاتىن. ودان كەيىنگى كاكەن قامزين، باۋىرجان جاقىپتار ءبىرى جازباشا پۋبليسيستيكانىڭ جانرلىق تۇرلەنۋىنە، ءبىرى تاريحي قالىپتاسۋىنا كوبىرەك نازار اۋداردى. ال احاڭ نەگىزىن قالاعان كوسەمسوز بەن شەشەنسوز تەورياسىن ۇلتتىق تانىم نەگىزىندە تانۋ - جالعاسىن كۇتىپ تۇرعان تىڭ تاقىرىپ. قازاق راديوسى مەن تەليەۆيدەنيەسىنىڭ تاريحىن تانۋعا باعىتتالعان ەڭبەكتەر بار. ولاردى عىلىمي جۇمىس ەمەس دەپ كىم ايتادى.. ءبىراق، ولار تەوريالىق تۇعىردان گورى تاجىريبەلىك قولدانىستارعا ارقا سۇيەدى. عىلىم دەگەننىڭ ءوزى - جاڭالىق اشۋ. جۋرناليستيكانىڭ جانى دا جاڭالىققا قۇمارلىق. جاڭالىققا وزگەدەن بۇرىن قول جەتكىزۋدى دىتتەيدى. عالىم بولۋ ادامنىڭ قابىلەت-قارىمىنا بايلانىستى. ماماندىعىنا تىرەلىپ قالعان ەشنارسە جوق. «جۋرناليست عالىم بولا المايدى» دەگەندى كىم ايتسا دا ءبىر جاقتى ايتقان. وزگەگە بارماي، ءوزىمىزدىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ماماندارىنا نازار اۋدارايىقشى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن قايىرجان بەكحوجين، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن بەيسەمباي كەنجەبايەۆ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تەورياسىن جازعان زاكي احمەتوۆ، قازاق كىتاپتانۋ نەگىزدەرىن زەردەلەگەن، ماعجانتانۋشى شەريازدان ەلەۋكەنوۆ،قازاق ساتيراسىن عىلىمي نەگىزدەگەن تەمىربەك قوجاكەيەۆ، ادەبيەتتانۋشى تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ، قازاق تەليەۆيزياسىن زەرتتەگەن، تۇركتانۋشى مارات بارمانقۇلوۆ، ادەبيەتتانۋشى رىمعالي نۇرعالييەۆ، قازاق تاريحىنىڭ التىن تامىرىن بويلاعان عالىم قويشىعارا سالعارا ۇلى، قازاق كۇي ونەرىن زەرتتەگەن اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قازاق راديوسىنىڭ تاريحىن تانىتقان نامازالى وماشيەۆ، ورتا عاسىرداعى تۇركى ادەبيەتىن تانىتقان اسقار ەگشەۋبايەۆ، الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتبايەۆ - بۇلاردىڭ ءبارى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن، ءوز ماماندىعىنىڭ مايتالماندارى بولاتىن. وسىلاردى عالىم ەمەس دەگەن ادامنىڭ اۋزى قيسايىپ قالار ەدى.
ماماندىقتى قايتا تاڭداۋ كەرەك بولسا، مەن – جۋرناليستيكانى تاڭدار ەم...
- ءسىزدى بىرەۋلەر اقىن، ەندى بىرەۋلەرى عالىم، بىرەۋلەر جۋرناليست دەپ جاتادى...
- راس، ماعان «عالىمسىز»، «اقىنسىز»، «ۇستازسىز»، «ەتنوگرافسىز» دەپ جتادى.. مۇمكىن ىستەگەن ىسىمە قاراپ ايتاتىن بولار. مەن ءوزىم جۋرناليست دەگەن ماماندىقتى تاڭداعانىما قۋانامىن. سوعان ءماز بولام. «سەن – ءجۋرناليسسىڭ» دەسە، قاناتتانىپ، ماقتانامىن. الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي اعام ايتقانداي، ەگەر دە ومىرگە قايتا كەلىپ ماماندىق تاڭدا دەسە جۋرناليستيكانى تاڭدار ەدىم. بالا كۇنىمدە جۋرناليست بولۋدى ارمانداعانمىن.. ارمانىما ادال بولعانىما ريزامىن. - ساليقالى ءھام سۇبەلى ويلارىڭىزعا ريزاشىلىق بىلدىرەمىز.
اڭگىمەلەسكەن ولجاس جولدىباي