قاسىمجومارت ەرگەشوۆ ويى كوڭىلگە قونىمدى، ءسوزى تۇششىمدى، كوركەم دە كەلىستى، ناقىشتى دا نۇسقالى سويلەپ، داناگويلىگىمەن بۇقارانى باۋراپ، سۇلۋ دا سىرلى اڭگىمەسىمەن ءتامام جۇرتتى تىڭداتا بىلگەن كوپتى كورگەن كونەكوز قاريا بولاتىن. ەل مەن جەردىڭ وتكەن تاريحى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، رۋلاردىڭ شىققان تەگىن جاقسى بىلەتىن شەجىرەشى ەدى. ءوزى قارا قىلدى قاق جارعان شىنشىل، بەتكە باستىرا ايتاتىن تۋراشىل، پاراسات-پايىمى جوعارى كىسى بولدى. بولاشاقتى بولجاي الاتىن، شەشەندىك قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا ونى اۋىل ادامدارى «جارىقتىق جومەكەڭ» دەپ تە اتادى. حات تانىپ، قالام ۇستاي الماعانىمەن، تاريحقا تەرەڭ بويلايتىنى قاتارلاستارىن اركەز ءتانتى ەتەتىن. كەز كەلگەن تاقىرىپتان جان-جاقتى حاباردار اتامىز راديوقابىلداعىشتان كۇندەلىكتى جاڭالىقتاردى جىبەرمەي تىڭدايتىن. ۇل-قىزدارىنا گازەت الدىرىپ، وقىتىپ وتىراتىن. بالالارى تاقپاقتاپ ايتقان ەپوستىق، جىر-داستانداردى دا ۇيىپ تىڭدايتىن.
قاسىمجومارت ەرگەشوۆ 1908 جىلى قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى ورتاقشىل اۋىلىندا اۋقاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ەرگەشباي ورتا ءجۇز-تورى قىپشاق-شاشتى ونىڭ ىشىندە شەگىردەن تاراعان تەكتى ۇرپاقتىڭ وكىلى بولعان، رۋ، اعايىن، ەل اراسىنداعى داۋ-دامايلاردى بۇرا تارتپاي، ءادىل تورەلىك جاساپ، ماسەلەنى ءدال شەشىپ وتىرۋعا بيلىك ەتكەن. قوراسى قويعا، ءورىسى ءۇيىر-ۇيىر جىلقىعا، تابىنى تۇيەلەر مەن سيىرلارعا تولى بولىپ، ءبىر اۋىلدى اسىراپ وتىرعان بايلىعى بولعان. قاسىمجومارتتىڭ اناسى 16 قۇرساق كوتەرگەنىمەن، 8ء-ى شەتىنەپ، جەتى قىز، ءبىر ۇلى قالادى. ەرگەشباي اتا تۇياعىم جالعىز بولماسىن دەپ اتىن ەكى ۇلدىڭ ەسىمى قاسىم-جومارت دەپ ىرىمداپ قويىپتى. قاسىمجومارت وتە زەرەك، العىر، ويلى، وتە قاراپايىم، قايىرىمدى، قولىنداعى بارىن وزگەلەرمەن بولىسەتىن اتىنا زاتى ساي جومارت جانە تۋراشىل، ءبىرسوزدى، ءمارت بولىپ ەرجەتتى. مۇساپىر-مىسكىندەرگە، كەمتارلارعا كومەك كورسەتۋدى ءومىر بويى ءوزىنىڭ ازاماتتىق بورىشى ساناعان. ەرگەشباي اتانىڭ اناسى، قاسىمجومارت اتامىزدىڭ اجەسى «وسى جالعىزىمنان ايرىلىپ قالمايىن» دەپ بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلماي، اللادان اماندىعىن تىلەپ، كۇندە ءبىر باس مال قۇدايى بەرەدى ەكەن. ەرگەشباي اتا وتباسىندا ءىنىسى ماماتايمەن ۇلدان ەكەۋ بولىپ وسەدى. سوناۋ زۇلمات، اشارشىلىق جىلدارى اۋىل حالقىن جانە اعايىن-تۋمالاردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن ەرگەشباي اتا ماماتايدان ءبولىنىپ، جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانى قوسقۇدىق اۋىلىندا تۇراتىن اپكەسىنىڭ قاسىنا بارىپ ورنىقسا، ماماتاي ءىنىسى قالعان تۋىستارىمەن وزبەكستانعا كەتەدى. قاسىمجومارتتىڭ شۋ وڭىرىندە اكەسى قايتىس بولادى. ول كىسىنىڭ اسىن بەرەمىن دەگەندە اناسىنان ايرىلادى. اشتىقتىڭ كەسىرىنەن مالى تاران-تاراجعا ءتۇسىپ ۇرلانىپ، تونالادى. ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا قىزىل ارميا قاتارىنا ءوز ەركىمەن اتتانادى. مۇراعاتتاعى دەرەكتەرگە سايكەس، اسكەرگە 1942 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا جامبىل وبلىسى شۋ اۋداندىق اسكەري كوميسساريتىنا شاقىرىلىپ، تىزىمگە 26-شى بولىپ ەنەدى. 26-شى شاڭعىشىلار پولكىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، كەيىننەن اتقىشتار بريگاداسىنا اۋىستىرىلادى. تالاي رەت قيىن ساپارلارعا شىعىپ، جاۋاپتى تاپسىرمالاردى ورىندايدى. بەلورۋسسيانىڭ مينسك، بوريسوۆ، ۆيتەبسك قالالارىن، بريانسك ورمانى ارقىلى رەسەيدىڭ بىرنەشە قالاسىن جاۋدان ازات ەتۋگە قاتىسادى. پۋلەمەتشى بولىپ، پۋلەمەتىن سۇيرەتىپ جاياۋ پولشاعا دەيىن بارادى.
بريانسك ورمانىندا بولعان ۇرىستا مينانىڭ جارىقشاعى قولىنا ءتيىپ، شىنتاعىن جۇلىپ اكەتەدى. سودان ءۇش تاۋلىك جاتسام كەرەك. و دۇنيەگە اتتانىپ كەتتىم با دەپ ويلادىم. باياعى اللادان اماندىعىمدى تىلەپ، كۇندە ءبىر مال قۇدايى بەرەتىن، سوڭعى تىشقاق لاعى قالسا دا، مەن ءۇشىن سويعان اجەم وياتىپ جىبەردى. قوزعالۋعا شاما جوق، ابدەن جاۋراپ، توپىراققا تاستاي كومىلىپ قالعانمىن. ءبىر قولىم جوق، جان سەزبەيدى. كوزىمدى توپىراقتان ارەڭ ارشىدىم. جوعارى جاقتان كىشكەنە عانا ساڭىلاۋدان جارىق ءتۇسىپ تۇرعانداي. سوعان قاراي ۇمتىلىپ-ۇمتىلىپ، ءبىر قولىممەن توپىراقتى ارشىپ-ارشىپ، ابدەن ءالىم قالمادى. شايقاستا شەپ العا قاراي جىلجي بەرەدى. جاۋىنگەرلەردىڭ ارتقا قاراۋىنا مۇرشا جوق، ىلەسپەي قالعاندارىن كوبىنە ولدىگە سانايدى. وق ءتيىپ، مەرت بولعاندارى قالا بەرەدى. مەنى دە مينا جارىلىپ، سنارياد جارىقشاقتارى تيگەندە، ولدىگە ساناسا كەرەك، ەلگە قارالى قاعاز جىبەرىپتى. سودان ءدام-تۇزىم تاۋسىلماپتى، ءۇش كۇننەن كەيىن ۇرىس الاڭىندا كومىلىپ قالعان جاۋىنگەرلەردى ىزدەپ، تۇگەندەگەندە مەنى تاۋىپ الادى. ول كەزدە جەردىڭ بەتىنە ءبىر قولىممەن تىرمىسىپ شىعىپ قالعانمىن. سوعىستىڭ سوڭعى كۇندەرىن پولشادا وتكىزدىم. ۇزاق ەمدەلىپ، 1946 جىلى ەلگە ورالىپ، ۇيىنە كەلسە، اعايىندارى جىلدىق اسىن بەرىپ جاتادى. سونىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. مەنى كورىپ، ءبارى ەسەڭگىرەپ قالدى، اۋىلدا قالعان كەلىنشەگىم كۇدەرىن ءۇزىپ، تۇرمىسقا شىعىپ كەتىپتى. بۇل اكەم ايتقان ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى عانا. اڭگىمەنى ارىدەن قوزعاپ، جۇيە-جۇيەسىمەن دايەكتى ايتاتىن. ءبىراق ءبىز بالا ەكەنبىز، اكەمىز ماڭگى جانىمىزدا جۇرەتىندەي كوبىن جازىپ الماپپىز.
قاسىمجومارت ەرگەشوۆتىڭ قان مايداندا كورسەتكەن ەرلىگى ەسكەرۋسىز قالماي، «قىزىل جۇلدىز»، «وتان سوعىسى» وردەنىمەن، «ەرلىگى ءۇشىن» جانە باسقا دا بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان. كەسكىلەسكەن شايقاستا ەرجۇرەكتىلىگى ءۇشىن ەفرەيتور اتاعىن يەمدەنىپ، «العىس حات» العان. جەڭىستىڭ ءار جىلدارى اۋىلدىق، اۋداندىق، وبلىستىق كەڭەستەردەن كوپتەگەن مەرەيتويلىق توسبەلگىلەر تاعاتىن.
ۇلى وتان سوعىسى جانە ەڭبەك ارداگەرى قاسىمجومارت اقساقالدىڭ اتاق-داڭقىنىڭ اسقاقتاۋىنا جارى ايشاتتىڭ قوسقان ۇلەسى زور بولدى. انامىز قارا جۇمىستان قايىسپايتىن، قايمىقپايتىن وتە ەڭبەكقور، ىسكەر، تۋراشىل، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان ادال، جۇدىرىقتاي جۇرەگىنەن جىلۋلىق ۇيالاعان مەيىرىمدى، اعايىن-تۋىس، وتباسى اراسىنداعى ىرىستى ءۇيىرىپ، كورگەن كوزگە ۇنەمى ايداي شاتتانىپ جۇرەتىن اقجارقىن كىسى ەدى. ونىڭ قاداي سالعان ءار تالى تامىرلانىپ، مول جەمىس بەرەتىن الىپ اعاشقا اينالاتىن. اكەم مەن انامىز 1946 جىلى شاڭىراق كوتەرىپتى. 1947 جىلى تۇڭعىشتارى جولداس دۇنيەگە كەلەدى. ءبىراق قۇنداقتاعى نارەستەگە كوز ءتيىپ، ەرتە شەتىنەپ كەتىپتى. جالپى انامىز 10 قۇرساق كوتەرىپتى، سونىڭ تورتەۋىن شاقالاق كەزىندە جەر قويناۋىنا بەرگەن. اتا-انامىز بەس قىز، ءبىر ۇل تاربيەلەپ وسىرەدى. اكەمىز ءار بالاسىنىڭ اتىن ەرەكشە ىرىمداپ، ۇلكەن مان-ماعىنامەن ءوزى قويعان. «مەن ۇشى-قيىرى جوق ۇلكەن ءبىر سارا جولعا ءتۇستىم» دەپ كوپتەن ءسۇيىنشى سۇراتقان ءسابيىنىڭ ەسىمىن سارا قويادى. «ول داڭعىلدا ماعان اقىل، ەس، پاراسات كەرەك» دەپ ودان كەيىنگى قىزىن اقىل، «سارا جولدا قالتاڭدا اقشا بولعان دۇرىس ەكەن، باقىتىمىز اسىپ، داۋلەتىمىز تاسىسىن» دەگەن نيەتپەن ءۇشىنشى پەرزەنتىنىڭ اتىن التىن اتاپتى. ابىز اقساقال ءۇشىن بۇدان كەيىنگى قۋانىشتىڭ ءجونى بولەك، ورنى ەرەك. 1954 جىلى ايشا انامىزدىڭ الپىس ەكى تامىرىن ءيىتىپ، ومىرگە شەكەسى تورسىقتاي ۇل كەلەدى. اكەمىز ەندى ابايلاپ جۇرەيىن ءارى ۇلىم حاكىم ابايداي قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى اتانسىن دەپ اتىن اباي قويادى. ءوزىم تاڭداعان سارا جولىمدا كوگىمدە كۇنىم كۇلىمدەپ، تۇڭلىگىمنەن اي ساۋلەسى نۇرىن شاشسىن دەگەن اق تىلەكپەن ابايدان كەيىنگى قىزدارىنىڭ اتىن ايىمشا، ايبالا اتايدى. اتا-انامىز بار بالاسىن قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي ءوسىردى. جوعارى ءبىلىم الۋلارىنا بارلىق جاعداي جاسادى. ەستۋىمشە، سارا اپكەم مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعاندا اكەم قاتتى قۋانىپتى. سول جىلى اۋىلعا ۇلتتىق بۇيىمدار جاسايتىڭ قولونەر شەبەرى كەلگەن ەكەن. ۇستانى ۇيىنە شاقىرىپ الىپ، سارا اپاما ارناپ، ساندىق جاساتىپ، بۇيىمعا ءاتى-جونىن جازدىرىپتى. شەبەر كەتكەننەن كەيىن ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي، شالقاسىنان ءتۇسىپ ءبىر كەرىلىپ الىپ، جاستىققا جاقسىلاپ جانتايىپ تۇرىپ قىزىنا قاراپ، «وقىشى نە دەپ جازىپتى» دەپ ماز-مەيرام بولادى. «ەرگەشوۆا سارا» دەپ وقيدى. اتامىز «جوق، قاتەسىز، دۇرىستاپ وقى» دەپ قارايدى. اپكەمىز تاعى دا «ەرگەشوۆا سارا» دەيدى. اكەمىز تۇسىنبەي، باسىن شايقايدى. شىر-پىر بولعان انامىز «بالالاردىڭ تۋۋ تۋرالى كۋالىكتەرىنىڭ بارىندە ەرگەشوۆا، ءسىزدىڭ جەكە باس قۇجاتىڭىزدا تەگىڭىز وسىلاي جازىلعان عوي»،- دەيدى. جانىم اكەم سوندا عانا سوعىسقا كەتەردە ساۋاتسىزدىق سالدارىنان ورىستار ۇيرەتكەن بەس ارىپپەن ەرگەشوۆ دەپ قول قويعانى ەسىنە ءتۇسىپ، ەرگەشبايدىڭ ەرگەشكە، ءوزىنىڭ قاسىمجومارتتان جومارتقا قىسقارعانىن سول ساتتە ءبىراق ءبىلىپتى.
اشارشىلىق كەزىندە باس ساۋعالاپ كەتكەن تۋىستار كەيىننەن ءبىر-بىرىن ىزدەپ تاۋىپ، ەرگەشباي اتا جانە ماماتاي اتا ۇرپاقتارى 1961 جىلى تامىز ايىندا قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانى سول كەزدەگى جەمىس-جيدەك، قازىرگى المالى اۋىلىنا كوشىپ كەلەدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل اۋىل سول كەزدەرى جەر ءجانناتى ىسپەتتەس ەدى. جەمىس-جيدەك، كوكونىس، ءداندى داقىلدىڭ كوپتەگەن ءتۇرى وسىرىلەدى: ءجۇزىم، الما، المۇرت، شيە، ورىك، قاۋىن، قاربىز...نە كەرەكتىنىڭ ءبارى تابىلاتىن. شارۋاشىلىقتا سول كەزدەرى 200 گا الما باعى، 100 گا جۇزىمدىك بولسا، 200 گا جەرگە باقشا ەگىلدى. 500 توننالىق جەمىس-جيدەك ساقتايتىن توڭازىتقىشى بولىپ، جىل بويى اۋدان حالقىن ساپالى جەمىس-جيدەك تۇرلەرىمەن قامتاماسىز ەتسە، جەمىس وڭدەۋ سەحى ارقىلى جىلىنا ميلليون بانكا كونسەرۆلەنگەن جەمىستەر شىعارىلىپ، توساپ قايناتىلاتىن، كوكونىستەردەن سالات جاسالىپ، قاۋىن، قاربىزدان دجەم دايىندالىپ، بۇكىل رەسپۋبليكانى قىسى-جازى ءتاتتى ونىمدەرمەن قامتاماسىز ەتەتىن. ءتىپتى شەتەلگە دە ەكسپورتتالىپ، ساتىلاتىن. قاسىمجومارت اكەم مەن ايشات انامنىڭ ىسكەرلىگى مەن ىسمەرلىگى كوپتى تاڭ قالدىراتىن. ەڭبەكپەن ەسەيىپ، وسىپ-ونگەن جاندار كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاعىنا، بۇكىل اۋىلعا عيبراتتى ىستەرىمەن ۇلگى كورسەتتى. ءتىپتى انامىزدىڭ اۋىر قارا جۇمىستان بەلى بۇكىرەيىپ تە قالدى. ەرەن ەڭبەكتەرى ەلەنىپ، تالاي جوعارى ماراپاتقا، توسبەلگىلەرگە يە بولدى. سوۆحوز بيۋدجەتىنەن جەكە ءۇي سالىپ بەردى. ايشات انامىزدىڭ ءاتى-جونى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ «قۇرمەت كىتاپشاسىنا» التىن ارىپپەن جازىلدى، ەكى مارتە اۋداندىق كەڭەس دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى، لەنيننىڭ تۋعانىنا 100 جىلدىق مەدالىمەن ماراپاتتالدى، قازسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ «قۇرمەت گراموتاسى»، «ءوز كاسىبىنىڭ شەبەرى» ديپلومى، ەكى رەت «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالىمەن، «5 جىلدىقتىڭ جۇلدەگەرى» بەلگىسىمەن ناگرادتالدى.
اكەمىز 1980 جىلى 9 ماۋسىمدا 72 جاسىندا، انامىز 2005 جىلى 83 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. 9 مامىر – جەڭىس كۇنىنە قارسى تەلەديداردان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۋرالى فيلمدەر كورسەتىپ جاتسا، اكەمىز جەرگە زىڭىلداپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان بومبانىڭ داۋىسىن ەستىگەندە تاڭدايىن قاعىپ، باسىن شايقاپ، «ەندى ادامزات تاريحىندا مۇنداي جانتۇرشىگەرلىك شايقاس بولماسىن، ءبىزدىڭ باسىمىزدان وتكەن قاسىرەتتى اللام جاستارعا، ۇرپاققا كورسەتپەسىن» دەپ وتىراتىن.
ءتاۋبا. ۇرپاقتارى اتا-انادان العان تالىمدەرىن كوكەيلەرىنە ونەگە ەتىپ قوندىرا العان زەرەك جاندار بۇگىندە تامىرىن تەرەڭگە جايعان ماۋەلى بايتەرەك ىسپەتتى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىندا حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءتۇرلى سالالارى بويىنشا ەسەلى ەڭبەك ەتىپ، بەينەتتىڭ زەينەتىن كورىپ وتىر.
اكە، انا. جاتقان جەرلەرىڭىز ءجانناتتا، توپىراقتارىڭىز تورقا بولسىن!
ەرگەشوۆ اباي جومارت ۇلى