ءححى عاسىر – عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءداۋىرى. جاھان جاڭالىققا تولى. جاساندى ينتەللەكت شىعىپ، عىلىم قارقىندى دامىپ بارادى. سول سەبەپتى زامانعا بەيىمدەلىپ، ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، العا ىلگەرىلەۋ – باستى مىندەت. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ باستاماسىمەن «ادىلەتتى قازاقستان» يدەياسى قارقىندى جۇزەگە اسىپ كەلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە رۋحاني وردالارىمىز ايقىندالىپ، ۇلتتىق قۇرىلتايدا ۇلت مۇددەسى قوزعالا باستادى. عىلىم مەن بىلىمگە باسا نازار اۋدارىلىپ، جاستارعا قولداۋ ارتا ءتۇستى. بۇل يگى ىستەر – قازاق ەلىنىڭ مەرەيىن اسىرا تۇسەتىنى انىق. ەڭ باستىسى – وسى جولدا ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ» بىرلەسە قيمىلداۋ ابزال.
وسى ورايدا كەلەلى ويلاردى تارقاتا ءتۇسۋ ءۇشىن ق.ا. ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى جانار تەمىربەكوۆامەن سۇحبات قۇرعان ەدىك.
تۇركى جۇرتىنىڭ قاراشاڭىراعى
– مەملەكەت باسشىسى «تۇركىستانعا ەرەكشە مارتەبە بەرۋ» تۋرالى زاڭعا قول قويدى. قانداي يگى وزگەرىستەر كۇتەمىز؟
– وسى ماڭىزدى زاڭنىڭ دايىندىق پروسەسى اۋەلى پرەزيدەنتىمىزدىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنىپ، قىسقا ۋاقىت ىشىندە تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگى، تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمدىگى، وبلىستىق جانە قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى، اقساقالدار كەڭەسى، عالىمدار جانە بارشا تۇركىستان حالقى بولىپ ەڭبەك ەتتىك. وسى تاريحي ساتتە تۇركىستاندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەنىمدى ۇلكەن باقىت دەپ سانايمىن.
الداعى ۋاقىتتا وسى زاڭنىڭ ورىندالۋىنا، تۇركىستانىمىزدىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە ءارى ەلىمىزدىڭ قاراپايىم ازاماتى رەتىندە دە، ەل باسقارىپ وتىرعان كوشباسشىلار رەتىندە دە بار كۇشىمىزدى سالۋىمىز قاجەت. نەگىزگى پروسەسس ەندى باستالدى. بۇل جولدا ءاربىرىمىز قوعام مەن مەملەكەت ءومىرىنىڭ قاي سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرسەك تە، سول سالانى دامىتا وتىرىپ، تۇركىستانعا ۇلكەن ۇلەس قوسا الامىز دەپ سەنەمىن.
مەنىڭ ويىمشا، سوڭعى 30 جىلدا تۇركىستان قالاسىنىڭ الەۋمەتتىك، مادەني جانە ەكونوميكالىق ترانسفورماسياسىنا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدەي زور ۇلەس قوسقان مەكەمە از. جالپى، ۋنيۆەرسيتەت دەگەنىمىز – قالالىق مەكەمە. تاريحتا دا وسىنداي مارتەبەگە يە بولدى، ءارى سولاي بولىپ قالا بەرەدى. ءتىپتى، ۋنيۆەرسيتەت قالاسىز، ال قالا ۋنيۆەرسيتەتسىز ءومىر سۇرە المايدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
ويتكەنى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ نەگىزگى ميسسياسى – عىلىم ءوندىرۋ، كاسىبي ماماندار دايارلاۋ، قاراپايىم ادامدى تۇلعا رەتىندە دامىتۋ جانە ادامداردىڭ ينتەللەكتۋالدىق ومىرىنە ۇلەس قوسۋ. سونىمەن قاتار ول جاناما تۇردە قوعامداعى ونىمدىلىكتىڭ ارتۋىنا، جۇمىسسىزدىقتىڭ ازايۋىنا، جەكە تابىستىڭ وسۋىنە، وسى ارقىلى ەل ەكونوميكاسىنىڭ جاقسارۋىنا دا ىقپال ەتەتىن ەرەكشە مەكەمە. الەۋمەتتىك-مادەني جاڭعىرۋلارعا دا كوشباسشى بولاتىندىقتان، ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جەكە تۇلعا مەن قوعام ءۇشىن ورنى ەرەكشە. بۇل ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعى احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحي ماڭىزى مەن بۇگىنگى قىزمەتىندە كورىنىس تابادى.
ۋنيۆەرسيتەتىمىز وسى نەگىزگى جانە جاناما ميسسيالارىن ابىرويمەن جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. اسىرەسە تۇركىستاننىڭ ەرەكشە مارتەبەگە يە ەكەنىن ايقىندايتىن وسى زاڭنىڭ ارقاسىندا ۋنيۆەرسيتەتىمىز بۇرىنعىدان دا ۇلكەن ۇلەس قوسا الادى. اسىرەسە عىلىمي قىزمەتتەرى ارقىلى ەلىمىزگە، تۇركى الەمىنە جانە جالپى الەمگە ەكى ماڭىزدى سالا بويىنشا ۇلەس قوسادى دەپ ويلايمىن. بۇل ەكى سالا كوك تۋىمىزداعى قىران قۇستىڭ ەكى قاناتى ىسپەتتى: ءبىر قاناتى – ياساۋي بابامىز بەن تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق بايلىعىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ جانە كەلەشەك ۇرپاققا پاش ەتۋ بولسا، ەكىنشى قاناتى – ينجەنەريا، بيولوگيا، مەديسينا، اۋىل شارۋاشىلىعى سىندى تەحنيكالىق جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى.
بۇل ەكى سالا – قىران قۇستىڭ ەكى قاناتىنداي شىمىر، مىقتى، الىپ ءارى ەشقاشان تالمايتىن بولۋى ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالامىز.
تاريحقا تولى ولكە
– الاشتىڭ ايبىندى اقىنى م. جۇمابايەۆ: «تۇركىستان ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» دەپ جىرلاپتى. قاسيەتتى ولكەنىڭ ءوسىپ-ونۋ جولىندا قانداي ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك؟
– تۇركىستان قالاسىنا ەرەكشە مارتەبە بەرىلۋى – تەك ءبىزدىڭ قالامىز ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان، ءتىپتى تۇركى الەمى ءۇشىن اسا ماڭىزدى شەشىم بولدى. قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ كەسەنەسى – تۇركىستاننىڭ سيمۆولى سانالادى. تۇركىستاننىڭ سوڭعى 30 جىلدىق تاريحىندا وسى سيمۆولدار قاتارىنا بابامىزدىڭ اتىمەن اتالاتىن حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى دە قوسىلدى.
ۋنيۆەرسيتەتىمىز قۇرىلعان كۇننەن باستاپ تۇركىستان مەن تۇركى الەمىنىڭ ورتاق ماقتانىشىنا اينالدى. اۋەلى ءارتۇرلى تۇركى حاندىقتارىنا، كەيىن ۇلى دالا ەلى – قازاق حاندىعىنا استانا بولىپ، ۇلتىمىزدىڭ تاماشا كەزەڭدەرىنە دە، زار زامان داۋىرىنە دە كۋا بولعان تۇركىستان قالاسىنىڭ «ەكىنشى تىنىسىن اشتى» دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
تاريحي شاھارىمىز سوڭعى 1–1،5 عاسىر ىشىندە ۇمىت بولا باستاعان شاقتا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سۇيىنشىسىندەي قۇرىلعان ۋنيۆەرسيتەتىمىز العاشقى كۇنىنەن باستاپ ءبىلىم مەن عىلىمدا، ونەر مەن مادەنيەتتە، سپورت پەن تۋريزمدە بارشا الەمگە تۇركىستانىمىزدى ايگىلى ەتىپ، ۇلى بابامىزدىڭ اتىن اسقاقتاتىپ كەلەدى.
بيىلعا جوسپارلانعان جانە ورىندالىپ جاتقان وزگەرىستەر دە از ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە قايتا ۇيىمداستىرۋ (رەورگانيزاسيا) جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. تەحنيكالىق جانە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى سالاسىندا تىڭ جاڭالىقتار بار.
بىرنەشە جىل بۇرىن ياساۋي بابامىزدىڭ ۇلى مۇراسىن زەرتتەپ، عىلىم مەن قوعام ومىرىنە ۇلەس قوسۋدى ماقسات ەتكەن «تەولوگيا» فاكۋلتەتىن قۇرعان ەدىك. ال بيىل ەلىمىزدە اسا كوپ نازار اۋدارىلىپ جاتقان كرەاتيۆتى يندۋسترياعا ساپالى ماماندار دايارلايتىن «ونەر، مەديا جانە ديزاين» اتتى جاڭا ۇلكەن فاكۋلتەت قۇرامىز.
سونىمەن قاتار ءبىر كەزدەرى كىشكەنتاي عانا كافەدراعا اينالىپ كەتكەن «قۇقىق» فاكۋلتەتىن قايتا قۇردىق. وسىلايشا ەلىمىزدىڭ قۇقىق پەن زاڭ سالاسىنا ناعىز مايتالمان مامانداردى دايىندايمىز.
ينكليۋزيا ورتالىعىمىز دا – جاقسى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ماڭىزدى قۇرىلىم. بۇل ەرەكشە ورتالىقتىڭ قىزمەتى قالاعا بەرىلگەن ەرەكشە مارتەبەمەن قاتار، ودان ءارى قارقىندى دامي تۇسەتىنىنە سەنەمىز.
قازاق ەلىنىڭ مادەني ەلشىسى
– احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتى تۇركى جاستارىن ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ كەلەدى. جەتىستىكتەر جايىندا وي قوزعاساڭىز...
– ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە تۇركى الەمىنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ستۋدەنتتەر ءبىلىم الىپ، ءوز ەلىنە قازاق ەلىنىڭ مادەني ەلشىسى، soft power-ى رەتىندە ورالىپ جاتىر. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىنەن كەلگەن عالىم-ۇستازدارىمىز دا ستۋدەنتتەرگە ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، عاجاپ تۇركىستانىمىزدىڭ قوناقجاي مادەنيەتىنەن ءنار الىپ، تۇركىستان حالقىن ساعىنىشپەن ەسكە الادى. بۇل – ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ تۇركىستاندى الەمگە تانىتۋدا جاساپ جاتقان وراسان زور ەڭبەگى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جەتىستىك – عالىمدارىمىزدىڭ ءىرى گرانت يەگەرى اتانۋى. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ عالىمدارى دايىنداعان، جالپى بيۋدجەتى 4 ملرد تەڭگەنى قۇرايتىن باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ مەگا-جوباسى بىلتىر بارلىق باعالاۋ ۇدەرىستەرىنەن ءساتتى ءوتىپ، ۇلتتىق عىلىمي كەڭەستىڭ شەشىمىمەن جەڭىمپازدار تىزىمىنە ەندى.
ايتا كەتەيىن، بۇل باعدارلامانىڭ ماقساتى – مەديسينا، بيوتەحنولوگيا جانە ەكولوگيا سالالارى بويىنشا كەشەندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ. ارال-سىرداريا ءوڭىرىنىڭ ينتەگراسيالانعان جانە ورنىقتى يننوۆاسيالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بيولوگيالىق رەسۋرستاردى ءتيىمدى باسقارۋدىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق جولدارىن ازىرلەۋ كوزدەلگەن. سونىمەن قاتار، وڭىرلىك تۇراقتى دامۋ مەن قايتا وڭدەۋ وندىرىستەرىن باقىلاۋ ماقساتىندا ەكولوگيالىق مونيتورينگ، جاسىل تەحنولوگيا جانە قولدانبالى ميكروبيولوگيا سالاسىندا كونسالتينگ پەن ينجينيرينگ ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋ دا قاراستىرىلعان.
بۇل تەك ۋنيۆەرسيتەتىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل تۇركىستان وبلىسىنىڭ دامۋىنا باعىتتالعان اۋقىمدى جوبا. جالپى، سوڭعى ءتورت جىلدا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە عىلىمي جوبالاردىڭ دامۋ قارقىنى وتە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. 2021–2024 جىلدارى ارالىعىندا ۇلتتىق عىلىمي كەڭەستىڭ ماقۇلداۋىمەن 44 گرانتتىق جوبا مەملەكەتتىك قولداۋعا يە بولدى. بۇل جوبالارعا بولىنگەن قارجى كولەمى 20 ەسەگە ارتىپ، 7،5 ملرد تەڭگەگە جەتتى.
بۇدان بولەك، ۋنيۆەرسيتەتىمىز جاھاندىق زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن ازيا ەلدەرى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ Quacquarelli Symonds (QS): Asia University Rankings رەيتينگىندە توپ-200 وقۋ ورنى قاتارىنا ەندى. قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارى اراسىندا ءبىز العاشقى وندىققا كىرەمىز. بۇل – ءبىر كۇندە كەلگەن جەتىستىك ەمەس ەكەنى انىق.
سونداي-اق سوڭعى ەكى جىل كولەمىندە TURKTIME جوباسى اياسىندا 10 ءىرى حالىقارالىق كونفەرەنسيا وتكىزدىك. وعان 30 ەلدەن 2500-گە جۋىق عالىم قاتىستى. وسىلايشا، تۇركىستان قالاسىنىڭ عىلىمي ءىس-شارالار ءتۋريزمىن دامىتۋعا دا ۇلكەن ۇلەس قوستىق.
تۇركىستاندا كۇندە وزگەرىس – كۇندە جاڭالىق
– كەمەڭگەر قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ورتا عاسىردا «سوپىلىق ءىلىمنىڭ» نەگىزىن سالدى. سىزدەردە عىلىمدى دامىتۋدىڭ قانداي تىڭ تەتىكتەرى بار؟
– ەڭ الدىمەن، ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت العاش رەت ياساۋي بابامىزدىڭ ىلىمىنە ارنالعان «ياساۋيتانۋ نەگىزدەرى» ءپانىن وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزگەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل ءپاننىڭ نەگىزىن قالاعان كورنەكتى عالىم – پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى. بۇگىندە ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان ءاربىر ستۋدەنت وسى ءپان ارقىلى ياساۋي مۇراسىن تەرەڭ مەڭگەرۋگە مۇمكىندىك الادى.
كەمەڭگەر قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ورتا عاسىرلاردا «سوپىلىق ءىلىمنىڭ» نەگىزىن قالادى. ونىڭ رۋحاني ءىلىمى – ادامگەرشىلىك، تازالىق، سابىرلىلىق جانە ىزگىلىك قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن. بۇل ءىلىم جاستارعا رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرىپ، ادامگەرشىلىك بيىگىنەن كورىنۋگە باعىتتايدى. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە بۇل ءىلىمنىڭ وقىتىلۋى – بولاشاق مامانداردىڭ تۇلعالىق دامۋىنا، ۇلتتىق جانە مادەني بىرەگەيلىگىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى قادام.
ءبىزدىڭ وقۋ ورنىمىز وتاندىق عىلىمدى عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ عىلىمي الەۋەتىن دامىتۋعا دەن قويىپ كەلەدى. عىلىمي-زەرتتەۋ جانە يننوۆاسيالىق قىزمەتتى دامىتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، عالىمداردى، وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى شابىتتاندىرۋ قاجەت. سوڭعى جىلدارى ىنتالاندىرۋدىڭ كوپتەگەن تەوريالارى قالىپتاستى. مەن سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى رەتىندە «ادىلەت» تەورياسىن اتار ەدىم. ياعني وقىتۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردى ىنتالاندىرعىڭىز كەلسە، ءبىرىنشى كەزەكتە، ادىلەتتى جۇيە قۇرۋ قاجەت. سودان كەيىن عانا نەگىزگى جۇمىسقا كوشۋگە بولادى.
ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتە عىلىم سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەردى جان-جاقتى قاراستىرىپ كەلەمىز. سونىڭ ءبىرى – يمپاكت-فاكتورلى جۋرنالداردا جاريالانعان عىلىمي ماقالالار مەن پاتەنت اۆتورلارىن ىنتالاندىرۋ بويىنشا قاراجات كولەمىن ارتتىردىق. بۇعان قوسا، Clarivate Analytics (Web of Science)، Scopus بازالارى بويىنشا جىل بويى 25 ءوقىتۋ-تۇسىندىرۋ سەمينارى ۇيىمداستىرىلىپ، پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامىنا حالىقارالىق جۋرنالداردا ماقالا جاريالاۋ ادىستەمەسى ۇيرەتىلدى.
وتكەن جىلى «قىسقى مەكتەپ» اياسىندا ق ر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2024–2026 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق جوبالارى بويىنشا گرانتتىق قارجىلاندىرۋ كونكۋرسىنا قاتىستى سەمينار وتكىزىلدى. وندا عالىمدارىمىزعا عىلىمي جوبا كونكۋرستارىندا جەڭىسكە جەتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى ءتۇسىندىرىلدى. بۇل تاجىريبە بيىل Yasawi Winter School اتتى قىسقى مەكتەپپەن جالعاسىن تاپتى. كوپتەگەن بىلىكتى، ءجيى گرانت ۇتىپ جۇرگەن عالىمدار ءوز تاجىريبەلەرىمەن ءبولىستى.
اڭگىمەمىز ياساۋي بابامىزدىڭ ىلىمىنەن باستالدى عوي – بىلتىر كوكتەمدە «قازاق ءتىلى – عىلىم ءتىلى» سيمپوزيۋمى اياسىندا وقۋ ورنىمىزدىڭ ونەرپازدارى «ياساۋي جولى» سپەكتاكلىن كورەرمەن نازارىنا ۇسىندى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءومىر جولىنا نەگىزدەلگەن بۇل درامالىق قويىلىمدا ادىلەتتىلىك پەن زۇلىمدىق، ءبىلىم مەن ناداندىق، مەيىرىم مەن قاتىگەزدىك اراسىنداعى كۇرەس ارقىلى ۇلى ويشىلدىڭ تاريحي بەينەسى ايشىقتالدى.
سونداي-اق، «ديۋاني حيكمەتتىڭ» جازىلۋ تاريحى، اقىننىڭ اۋىر تاعدىرى مەن حان-بيلەردىڭ ادىلەتسىز شەشىمدەرىن وتكىر سىنعا الۋى ساحنادا شىنايى بەينەلەندى. قويىلىمدا قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ يسلام الەمىن تەك اراب تىلىندە ەمەس، تۇركى تىلىندە دە تانۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ، ءوز ءىلىمىن تاراتىپ، شاكىرت تاربيەلەگەن ۇستاز بەينەسى تەرەڭ كورسەتىلدى. سپەكتاكلدىڭ سوڭعى ساحناسىندا بابامىزدىڭ عاسىرلار بۇرىن ايتقان «ياسسى توپىراعى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ وتانىنا اينالسا ەكەن» دەگەن اسىل ارمانى كورەرمەنگە جەتكىزىلدى. قويىلىم جىل بويى انشلاگپەن ءوتتى.
ال «قازاق ءتىلى – عىلىم ءتىلى: ءداستۇر جانە يننوۆاسيا» رەسپۋبليكالىق سيمپوزيۋمى قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم ءتىلى رەتىندەگى بولاشاعىنا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلاعان اشىق پىكىر الاڭىنا اينالدى. سيمپوزيۋم اياسىندا ارنايى رەزوليۋسيا قابىلدانىپ، ول بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاندى.
وسى ورايدا، بيىل «قازاق ءتىلى – عىلىم ءتىلى» سيمپوزيۋمى ەكىنشى مارتە ۇيىمداستىرىلىپ جاتقانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا وتەتىن بۇل شارانىڭ باستى تاقىرىبى – تەرمينولوگيا جانە جاساندى ينتەللەكت. سيمپوزيۋم قوناقتارى مەن ستۋدەنتتەر ءۇشىن عىلىمي كونتەنتپەن قاتار كەرەمەت مادەني باعدارلاما دا دايىندالۋدا: «مۋستافا شوقاي» ءفيلمى كورسەتىلىپ، باستى رولدەگى اكتەر ازيز بەيشەنالييەۆ پەن تۇركى يدەياسىنىڭ زەرتتەۋشىسى، عالىم دارحان قىدىرالىمەن ارنايى سۇحبات ۇيىمداستىرىلادى. سونىمەن قاتار تۇركىستاننىڭ سان عاسىرلىق تاريحىن جاساندى ينتەللەكت كومەگىمەن ساحنالانعان قويىلىم ارقىلى تاماشالايتىن بولاسىزدار.
باستى باعىت – «ادىلەتتى قازاقستان»
– ءسىز مىقتى كادر تاڭداي بىلەتىن ءارى جاس مامانداردىڭ جاناشىرى ەكەنىڭىزدەن حاباردارمىز. وسى باعىتتاعى ىلكىمدى ىستەر جالعاسىن تاۋىپ كەلە مە؟
– ۋنيۆەرسيتەت – جاستارعا مۇمكىندىك بەرەتىن ورتا. ول تەك ءبىلىم بەرەتىن مەكەمە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جاس ۇرپاقتىڭ ءوزىن-وزى دامىتۋىنا، جاڭا يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋىنا، قوعامنىڭ ماڭىزدى مۇشەسى رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن كەڭىستىك. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ نەگىزگى ماقساتى – تەك كادرلار دايارلاۋ عانا ەمەس، ادىلەتتىلىك، زايىرلىلىق، مەريتوكراتيا قاعيداتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، جاستارعا تەڭ مۇمكىندىك بەرۋ.
ءبىز ۋنيۆەرسيتەتتەگى قىزمەتتى ءبىر ادامنىڭ جاقسى كادر تاڭداي الۋ قابىلەتىنە ەمەس، تۇراقتى جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىزدەيمىز. سەبەبى دامىعان ەلدەردە ءبىلىم بەرۋ سالاسى جەكە تۇلعالارعا ەمەس، جۇيەلى ساياسات پەن ادىلدىككە سۇيەنەدى. ۋنيۆەرسيتەتتە وسى ۇستانىممەن اكادەميالىق ءداستۇر قالىپتاسقان كەزدە عانا ول شىنايى عىلىمي ورتالىققا اينالىپ، ءبىلىم مەن جاڭاشىلدىقتىڭ وشاعى بولا الادى. وسى رەتتە مەريتوكراتيا ءپرينسيپى ەرەكشە ماڭىزدى. ياعني ادامدار تەك جەكە تانىستىقپەن نەمەسە سۋبەكتيۆتى فاكتورلارعا سۇيەنىپ ەمەس، وزدەرىنىڭ ءبىلىمى، بىلىكتىلىگى مەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بەلگىلى ءبىر ورىنعا يە بولۋى كەرەك.
ءوزىم تۇركىستان قالاسىنا، وسى ۋنيۆەرسيتەتكە ءدال وسى مەريتوكراتيا پرينسيپىمەن تاعايىندالىپ، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلدىم. بۇل مەكەمە – تەك ءبىر ادامنىڭ ەمەس، تۇتاس ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمىنىڭ جانە ونداعى مىڭداعان جاستىڭ بولاشاعى. سوندىقتان جۇمىسقا ورنالاسقىسى كەلەتىن جاستارعا دا ءدال وسى ۇستانىممەن قارايمىز.
ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە «ادىلەتتى قازاقستان» ۇستانىمىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءبىز تەك ساپالى ءبىلىم بەرۋدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ستۋدەنتتەردىڭ، وقىتۋشىلاردىڭ جانە قىزمەتكەرلەردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىنىڭ تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتۋدى باستى ماقسات دەپ سانايمىز. سول سەبەپتى احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارىنىڭ بىرىنە «ادىلەتتىلىك» قاعيداسىن قوسىپ قويدىق. بۇل – ءبىز ءۇشىن جاي عانا ۇستانىم ەمەس، بۇكىل وقۋ ورنى قىزمەتىنىڭ نەگىزىنە اينالعان قاعيدا.
ادىلەتتىلىك پەن زايىرلىلىق – قوعامنىڭ باستى قۇندىلىقتارى. بۇل قاعيدالاردى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ورنىقتىرۋ ارقىلى ءبىز بولاشاقتا ادىلەتتى قوعامنىڭ نەگىزىن قالايمىز. سەبەبى وقۋ ورداسىندا قالىپتاسقان كوزقاراستار مەن داعدىلار ادامنىڭ بۇكىل ومىرىنە اسەر ەتەدى. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەتتەردە جاستارعا ادىلەتتىلىك قاعيدالارىن ۇستانۋدى، سىبايلاس جەمقورلىقتان اۋلاق بولۋدى، مەريتوكراتيا مەن تەڭ مۇمكىندىكتەردى ساقتاۋ ماڭىزىن ۇيرەتۋ – اسا وزەكتى مىندەت.
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن ۋنيۆەرسيتەت» دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرۋ. بۇل دەگەنىمىز – بارلىق شەشىمدى تەك رەكتور نەمەسە جەكە تۇلعالار قابىلداماي، ولاردى كوميسسيالار، كوميتەتتەر، كەڭەستەر ارقىلى ورتاق تالقىلاۋمەن شەشۋ. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا اشىقتىق پەن ادىلەتتىلىك قامتاماسىز ەتىلگەندە عانا ۋنيۆەرسيتەت ءوز الەۋەتىن تولىق جۇزەگە اسىرا الادى.
قازاق حالقىندا «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەگەن دانا ءسوز بار. ءبىز وسى ۇستانىمدى باسشىلىققا الا وتىرىپ ەڭبەك ەتسەك، ەلدە ءجۇرىپ جاتقان رەفورمالارعا دا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسا الامىز. ويتكەنى ادىلەتتىلىك – تەك زاڭدار مەن قۇجاتتاردا ەمەس، كۇندەلىكتى تاجىريبەدە، جۇمىس بارىسىندا جانە قابىلداناتىن شەشىمدەردە ناقتى كورىنىس تابۋى ءتيىس.
پرەزيدەنتىمىزدىڭ سوزىمەن ايتساق، ەگەر دامىعان ەل، مىقتى قوعام قۇرعىمىز كەلسە، ءادىل قوعامدا ءومىر سۇرگىمىز كەلسە، ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تىڭداۋدى، اشىق پىكىر الماسۋدى، دۇرىس كوممۋنيكاسيا ورناتۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ۋنيۆەرسيتەت – وسى ماڭىزدى وزگەرىستەر باستالاتىن العاشقى الاڭداردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ءبىز ءبىلىم ورداسىندا ادىلەتتىلىك پەن مەريتوكراتيا قاعيدالارىن بەرىك ساقتاي وتىرىپ، جاستارعا تەڭ مۇمكىندىك بەرۋگە، ولاردىڭ دامۋىنا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋگە ءتيىسپىز. وسى باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىرا وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا ىقپال ەتەتىن ادىلەتتى قوعامنىڭ نەگىزىن قالايمىز.
ءالەۋمەتتىك قولداۋ – ماماندارعا سەرپىن بەرەدى
– ءقازىر تۇركىستان كوركەيىپ كەلەدى. تۇرعىن ۇيلەر كوپتەپ سالىنۋدا. وسىعان وراي ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت ەتۋشى جاندار پاتەر الۋعا قولداۋ كورسەتىلە مە؟
– ءبىلىم مەن عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن تەك ساپالى ينفراقۇرىلىم عانا ەمەس، وسى سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن مامانداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋ دە اسا ماڭىزدى. بۇل تۇرعىدا ۋنيۆەرسيتەتىمىز ءوز قىزمەتكەرلەرىنە بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋعا تىرىسىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ وتىر.
قىزمەتتىك پاتەرلەردىڭ جەتكىلىكتى بولۋى – ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماڭىزدى ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن، ءتۇرلى قالالارىنان جانە شەتەلدەردەن كەلىپ، وقۋ وردامىزدا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ماماندار باسپانا ماسەلەسىندە قيىندىق كورمەيدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. ۋنيۆەرسيتەت اۋماعىندا ارنايى قىزمەتتىك پاتەرلەر قاراستىرىلعان. بۇل – ولاردىڭ جۇمىسىنا تولىق كوڭىل ءبولىپ، عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا جوعارى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
سوڭعى جىلدارى تۇركىستان قارقىندى دامىپ، ەرەكشە مارتەبەگە يە بولدى. قالادا جاڭا عيماراتتار بوي كوتەرىپ، زاماناۋي ينفراقۇرىلىم قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇل جاعداي ۋنيۆەرسيتەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتىپ قانا قويماي، قالانىڭ عىلىم مەن ءبىلىم ورتالىعىنا اينالۋىنا دا ىقپال ەتەدى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك باعدارلامالار ارقىلى باسپانالى بولىپ جاتقان ارىپتەستەرىمىز دە از ەمەس. قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى تۇرعىن ءۇي باعدارلامالارى جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ، وقىتۋشىلار مەن عالىمدارعا جەڭىلدەتىلگەن شارتتارمەن باسپانا الۋ مۇمكىندىگى بەرىلىپ جاتىر. بۇل – ەلىمىزدىڭ عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنا دەگەن شىنايى قولداۋىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
مينيسترلىك تاراپىنان دا عىلىم سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەرگە جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىلىپ كەلەدى. عىلىمي زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرۋدان باستاپ، عالىمدارعا گرانتتىق جانە تۇرعىن ءۇي ماسەلەلەرى بويىنشا كومەك كورسەتۋگە دەيىنگى كەشەندى شارالار قولعا الىنعان. مۇنداي قولداۋ ناتيجەسىندە عالىمدار مەن وقىتۋشىلار ءوز جۇمىسىن الاڭسىز اتقارىپ، جاستارعا ساپالى ءبىلىم بەرۋگە جانە تىڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك الادى.
ءبىلىم مەن عىلىمعا جاسالعان ينۆەستيسيا – بولاشاققا سالىنعان ينۆەستيسيا. ۋنيۆەرسيتەتكە جاسالعان ءاربىر قولداۋ تۇپتەپ كەلگەندە بۇكىل ەلدىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. ويتكەنى عىلىمى مەن ءبىلىمى دامىعان مەملەكەت قاشاندا الەمدىك ارەنادا باسەكەگە قابىلەتتى بولادى. سوندىقتان ۋنيۆەرسيتەت قىزمەتكەرلەرىنە كورسەتىلىپ جاتقان الەۋمەتتىك قولداۋ – بولاشاقتا ەسەلەنىپ قايتاتىن ءتيىمدى ينۆەستيسيا.
ءبىز الداعى ۋاقىتتا دا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ دامۋىنا، سونىڭ ىشىندە كادرلاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان جۇمىستاردى جالعاستىرا وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسا بەرەمىز.
ايەل مەن ەردىڭ تەڭ مۇمكىندىگى – ۇلت دامۋىنىڭ كەپىلى
– قازاقتا «ايەل ءبىر قولىمەن بەسىكتى تەربەسە، ەكىنشى قولىمەن الەمدى تەربەيدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. ءوزىڭىز قازاق قىزدارىنا ۇلگى بولىپ، قىزمەتتىڭ شىرايىن كەلتىرىپ، وتباسى قۇندىلىعىن ساقتاپ كەلەسىز. مۇنىڭ قۇپياسى نەدە؟
– مۇنىڭ ەشقانداي قۇپياسى جوق. ەڭ باستىسى – وتباسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك، تەڭدىك جانە قولداۋ. ەرلى-زايىپتىلار بىر-بىرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، ءارقايسىسى ءوز ارمانى مەن ماقساتىنا جەتۋگە مۇمكىندىك بەرۋى كەرەك. كەز كەلگەن وتباسىندا بىرەۋ عانا العا شىعىپ، ەكىنشىسى ءوزىن قۇربان ەتۋى دۇرىس ەمەس. بارلىعى ورتاق كەلىسىممەن، ءوزارا قولداۋ ارقىلى جۇزەگە اسقانى ءجون دەپ ەسەپتەيمىن.
وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامدا ءۇي شارۋاسىنىڭ بارلىق جاۋاپكەرشىلىگى ايەلدىڭ موينىنا ارتىلىپ، ەر ادام تەك ءتۇزدىڭ ادامى بولۋى كەرەك دەگەن تۇسىنىك ءالى دە بار. ءبىراق قازىرگى زاماننىڭ ايەلدەرى تەك ءۇي شارۋاسىمەن شەكتەلىپ قالعىسى كەلمەيدى. ولار دا كاسىبي تۇرعىدا دامىپ، قوعامعا ءوز ۇلەسىن قوسۋدى قالايدى. سوندىقتان ءبىز ايەلدەرگە بارىنشا مۇمكىندىك بەرۋىمىز قاجەت.
مەملەكەت باسشىسى دا بۇل تاقىرىپقا ەرەكشە ءمان بەرىپ، گەندەرلىك تەڭدىك ماسەلەسىن ۇنەمى كوتەرىپ ءجۇر. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇگىندە قوعام ومىرىنە بەلسەندى ارالاسىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە قاتىسىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. بۇل – جاقسى ءۇردىس. دەگەنمەن، كەيدە وسى تاقىرىپتى بۇرمالاپ، وزگە ماقساتتارعا پايدالانعىسى كەلەتىندەر دە كەزدەسەدى. ايەل قۇقىعىن قورعاۋ مەن وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ – بىر-بىرىنە قايشى كەلەتىن ۇعىمدار ەمەس. كەرىسىنشە، بۇل ەكى ۇعىم ۇيلەسىم تاپقاندا عانا قوعام ۇيلەسىمدى داميدى.
نەگىزى، ايەلدى قۇرمەتتەۋ – قازاق حالقىندا ەجەلدەن بار ءداستۇر. بۇل – حالقىمىزدىڭ مادەنيەتىنىڭ، ءسالت-داستۇرىنىڭ اجىراماس بولىگى. قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ ءوزى قىز بالالارعا دا، ۇل بالالارعا دا بىردەي ءبىلىم بەرىپ، ولاردىڭ جان-جاقتى دامۋىنا مۇمكىندىك جاساعان. بۇل – عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاربيە، ۇلت بولاشاعىنا اسەر ەتەتىن ۇلكەن فاكتور.
ءقازىر كەيبىرەۋلەر ايەل مەن ەركەك تەڭدىگى – باتىستان كەلگەن ۇعىم دەپ جاتادى. «باتىستىڭ قۇندىلىعىنا ەلىكتەسەك، ءوز داستۇرىمىزدەن ايىرىلىپ قالامىز» دەپ الاڭدايتىندار دا بار. ءبىراق، شىن مانىندە، ايەلدى قۇرمەتتەۋدى، وعان تەڭ مۇمكىندىك بەرۋدى العاش كورسەتكەن – ءوز اتا-بابالارىمىز. قازاق قوعامىندا ايەلدىڭ ورنى قاشاندا جوعارى بولعان. كوشپەلى ءداۋىردىڭ وزىندە ايەلدىڭ ەركىندىگى شەكتەلمەگەن، ولاردىڭ ءسوزى مەن پىكىرى ەسكەرىلگەن. ەل باسقارعان، ۇرپاق تاربيەلەگەن، قوعامنىڭ ماڭىزدى شەشىمدەرىنە ارالاسقان ايەلدەر از بولماعان.
سوندىقتان بۇل ۇعىم بىزگە جات ەمەس. ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ تەڭ مۇمكىندىگى – ۇلت دامۋىنىڭ باستى كەپىلى.
– ۇلكەن راقمەت!
سۇحباتتاسقان ولجاس جولدىباي.