· 2024 جىلى 15 ناۋرىزدا اتىراۋ قالاسىندا ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسى وتكەن بولاتىن. وندا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ حالىققا جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار باعدارىن ۇسىنعان بولاتىن. جاقىندا اتالمىش قۇندىلىقتار جۇيەسىن ۇسىنعانىنا ءبىر جىل تولادى. قالا بەردى بيىل ناۋرىزدا كوكشەتاۋ قالاسىندا ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءتورتىنشى وتىرىسى وتەدى. وسىعان وراي ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قوعامداعى جاي-كۇيى، ولاردى حالىق قابىلداي الدى ما دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.
پرەزيدەنت قانداي قۇندىلىقتار ۇسىندى؟
كەل كەلگەن مەملەكەت بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتار جۇيەسىمەن ءومىر سۇرەدى. ول سول ەلدىڭ حالقىنا بايقالماۋى مۇمكىن. الايدا، سىرت كوزگە كورىنىپ تۇرادى. مىسالى، اقش-تا ازاماتتار ينديۆيدۋاليزم، تەڭدىك، جەكەمەنشىككە قول سۇعىلماۋ، دەموكراتيا سياقتى قۇندىلىقتارمەن ءومىر سۇرەدى. ۇلىبريتانيادا كونسەرۆاتيزم، دەموكراتيا، جەكەمەنشىك قۇندىلىقتارى ۇستەم. فرانسيادا ەركىندىك، تەڭدىك جانە باۋىرلاستىق قۇندىلىقتارى باسىم. قازاقستاندا دا مۇنداي قۇندىلىقتار جۇيەسى بار. ونى مەملەكەت باسشىسى بىلتىرعى ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا حالىققا ۇسىندى.ولار:
1. تاۋەلسىزدىك جانە وتانشىلدىق؛
2. بىرلىك جانە ىنتىماق؛
3. ادىلدىك جانە جاۋاپكەرشىلىك؛
4. زاڭ جانە ءتارتىپ؛
5. ەڭبەكقورلىق جانە كاسىبي بىلىكتىلىك؛
6. جاسامپازدىق جانە جاڭاشىلدىق.
بۇل قۇندىلىقتاردى قوعام تۇسىنىستىكپەن قابىلداپ، جاڭا باعدار تۇزىلە باستاعانىمەن، ءمان بەرىپ قارايتىن بولساق، وسى ۋاقىتقا دەيىن قالىپتاسىپ، ادەتكە اينالىپ كەتكەن ەسكى قۇندىلىقتار جۇيەسى ءالى كۇنگە دەيىن ومىرىمىزگە ىقپال ەتىپ جاتقانىن بايقايمىز. ول قانداي قۇندىلىقتار؟
«ەڭبەك ەتۋ» قۇنسىزدانىپ، ابسەنتەيزم كۇشەيگەن
2024 جىلى «قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى» كەاق «جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار: ستراتەگيالىق باعدارعا شولۋ» تاقىرىبىندا تالداۋ بايانداماسىن جاريالادى. باياندامانىڭ اۆتورى – قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى اندرەي چەبوتاريەۆ. وندا ءبىزدىڭ تاقىرىپقا بايلانىستى قۇندى مالىمەتتەر مەن زەرتتەۋ قورىتىندىلارى بار. مىسالى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان قۇندىلىقتار تۋرالى مالىمەت كەلتىرىلگەن. ق ر پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىلارى ەلىمىزدە مىناداي كەرتارتپا قۇندىلىقتار قالىپتاسقانىن ايتادى:
بىرىنشىدەن، قوعامدا ەڭبەك ەتۋگە دەگەن موتيۆاسيا بۇزىلىپ، جاڭا الەۋمەتتىك تاپ – پرەكاريات قالىپتاسقان. پرەكاريات دەگەنىمىز – تۇراقتى جۇمىسى جوق ازاماتتاردان قۇرالعان الەۋمەتتىك تاپ. ەڭبەك ەتۋ قۇندىلىعىنىڭ قۇنسىزدانۋى مەن پرەكارياتتىڭ پايدا بولۋىنا ۇرپاقتار اراسىنداعى ايىرماشىلىق، دۇنيەتانىمدىق ەرەكشەلىكتەر اسەر ەتكەن دەيدى ساراپشىلار.
ەكىنشىدەن، قوعامدا كۇنكورىس قۇندىلىقتارى مەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتار باسىم بولىپ كەتكەن. بۇعان ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىندەگى ولقىلىقتار اسەر ەتكەن.
ۇشىنشىدەن، حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىندە ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭعىرۋ پروسەسىنە بەي-جاي قارايتىن كوزقاراس قالىپتاسقان. ياعني ساياسي ابسەنتەيزم ۇستەمدىك ەتۋدە. بۇل پروسەسس 2019 جىلدان كەيىن كەرى كەتكەن. الايدا، ءالى كۇنگە دەيىن مۇنداي كوزقاراس بار.
ساراپشىلاردىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەسكە امال جوق. دەگەنمەن، ساياسي فاكتوردى دا ەسكەرگەن ءجون. مۇنداي قۇندىلىقتار مەن ومىرگە دەگەن كوزقاراس وزدىگىنەن قالىپتاسپايدى. ۇزاق جىلدار بويى كەشەۋىلدەگەن ساياسي رەفورما، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەتتى قۇرۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە تۇرالاپ قالۋى دا جوعارىداعى كەرتارتپا قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىردى.
حالىق ادىلەتتىلىكتى قالايدى
ينستيتۋت دايىنداعان تالداۋ بايانداماسىندا الەۋمەتتىك ساۋالناما ناتيجەلەرى دە بار. باياندامانىڭ اۆتورى مەن ينستيتۋت پرەزيدەنت ۇسىنعان جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتاردى حالىق قالاي قابىلدايتىنىن جانە ولاردى قانشالىقتى ماڭىزدى سانايتىنىن ءبىلۋى ماقساتىندا ساۋالناما جۇرگىزگەن.
قازاقستان بويىنشا 1200 ادام ساۋالناماعا قاتىسقان. ولاردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، قۇندىلىقتاردىڭ العاشقى ۇشتىگىنە ادىلەتتىلىك (56،6%)، تاۋەلسىزدىك (53،9%) جانە بىرلىك (43%) كىرگەن. بۇل حالىقتىڭ باسىم بولىگى ەلىمىزدە ادىلەتتىلىك ورناعانىن قالايتىنىن كورسەتەدى. وسىدان «ادىلەتتىلىك دەگەن نە؟» دەگەن سۇراق پايدا بولادى. ساۋالناماعا قاتىسقانداردىڭ باسىم بولىگى (71،8%) ادىلەتتىلىك دەپ «بارلىق ازاماتتاردىڭ زاڭ الدىندا تەڭدىگى» ەكەنىن ايتقان.
بۇدان باسقا، قاتىسۋشىلار ەڭ تومەن باعالاعان قۇندىلىق – كاسىبي بىلىكتىلىك (13،3%). سونداي-اق، وكىنىشتىسى، جاۋاپ بەرگەندەردىڭ ەشقايسىسى جاسامپازدىق پەن جاڭاشىلدىقتى ءوزى ءۇشىن ماڭىزدى دەپ ساناماعان. ۇلتتىق ساپا قالىپتاسۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە جاسامپازدىق پەن جاڭاشىلدىق، كاسىبي بىلىكتىلىك بولۋى ءتيىس. ونسىز دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ادىلەتتىلىكپەن بىرگە وسى قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا اسا ءمان بەرۋ كەرەك. مۇندا ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىڭ ءرولى باسىم. ازاماتتىق قوعام دا وسى باعىتتا ارەكەت ەتۋى ءتيىس.