كۇردەلى وزگەرىس تۇسىندا ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
ءالەم ءوزگەردى. كءوپتەگەن ءالەۋمەتتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلار ايتقانداي، ءبىز سول ءۇلكەن ءۇءردىستىڭ ىشىندەمىز، ءاءرى بۇل باستاپقى كەزەڭءى عانا. سءوز تۇتاس ءالەمنىڭ بەت-بەينەسى، ادامزات قوعامىنىڭ جاڭا بۇرىلىسى جايىندا بولىپ وتىر.
ءبىز الەمنىڭ قازىرگى بەت-بەينەسىنەن تەرەڭ داعدارىستى كورىپ وتىرمىز. انىق كورىنىپ تۇرعان بەلگىلەرى قاتارىندا مەملەكەتتەر اراسىنداعى سەنىم داعدارىسىن؛ ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ تۇرالاۋىن؛ تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ كۇتپەگەن اسەرلەرىن؛ ۋكرايناداعى سوعىستى؛ اقش–جۇڭگو اراسىنداعى شيەلەنىس جانە وزگە دە تولىپ جاتقان مىسالدارىن اتار ەدىك. بۇنىڭ ءبارى، تۇپتەپ كەلگەندە، الەم ەلدەرىنىڭ ساياسي ۇيەكتەنۋى (پولياريزاسيا)، ەكونوميكا- لىق جۇيەنى قايتا قالىپتاۋ نەمەسە جاڭا الەمدىك ءتارتىپ قۇرۋ سىندى مەگا- ماسشتابتى قۇبىلىستارعا ۇلاسىپ جاتىر.
ءوتكەن عاسىردىڭ الىپ كارتيناسىنا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، ەكى رەتكى جاھان سوعىسىن باستان وتكەرگەن جانە اسا جويقىن قىرعىنداعىش قۋاتقا يە قارۋلارعا قول جەتكىزگەن ادامزات ەس جيناۋىنا تۋرا كەلدى. حالىقارالىق قاۋىمداستىق قۇرىپ، بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى ورتاق ماقسات رەتىندە ۇستاناتىن جاڭا الەمنىڭ شىمىلدىعىن اشتى. ءبىراق قازىرگى جاعدايدا وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى قالىپتاسقان حالىقارالىق ءتارتىپ بۇزىلا باستادى. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ ءوزى ءىرى دەرجاۆلاردىڭ مۇددە قايشىلىعىنان وربىگەن داۋ-شارلاردى رەتتەۋگە دارمەنسىز كۇيدە قالدى. قازىرگى تاپ كەلگەن داعدارىس تەك مەملەكەتتەر اراسىنداعى شيەلەنىستەر عانا ەمەس، كليمات وزگەرىسى سەكىلدى بارلىعىنا ورتاق ماسەلەلەردى دە العا قويدى.
ءبىراق داعدارىس اتاۋلى سونشالىقتى جامان قۇبىلىس ەمەس ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. گ.ا.كيسسيندجەر، ز.بجەزينسكيي نەمەسە ف.فۋكۋياما سەكىلدى جاڭا ءداۋىر ويشىلدارى ءار جاڭا بۇرىلىس، دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا ءوتۋ الدىندا ادامزات قوعامى تەرەڭ داعدارىستاردى باستان وتكەرەتىنىن زاڭدىلىق رەتىندە سيپاتتايدى. ارينە، داعدارىس تۇمانى ايىققاننان كەيىنگى الەمنىڭ قانداي بولاتىنىن ءدال بولجاپ ايتۋ قيىن. دەگەنمەن، ونى تۋدىرۋشى فاكتورلاردى قاراي وتىرىپ، قىسقا، ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا بولجاۋعا نەگىز تابىلادى.
نىسانالى مىسالدار:
- فرانسيادا ليبەرال-دەموكراتتار اتىنان ەممانيۋەل ماكرون پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان كەزدە ونىڭ باستى قارسىلاسى مارين لە پەن دە اۋقىمدى ەلەكتوراتقا يە ەكەنى بەلگىلى بولدى.
- 2020 جىلعى اقش سايلاۋىندا دەموكراتتار مەن رەسپۋبليكاشىلدار اراسىنداعى تارتىس تاريحتاعى ەڭ ۇمىتىلماستاي دەڭگەيدە ءوتتى. 2024 جىلى بولاتىن كەلەسى پرەزيدەنت سايلاۋىندا قۇراما شتاتتاردا «قىزىلدار» مەن «كوكتەر» اراسىنداعى باسەكە ءتىپتى تارتىستى بولادى دەپ بولجانۋدا.
- بيىل ماۋسىمدا وتكەن تۇركياداعى پرەزيدەنت سايلاۋىن ەسكە الىڭىز، كونسەرۆاتور رەتىندە باعالاناتىن رەجەپ تايىپ ەردوعان جەڭىسكە جەتكەنىمەن، «باتىسشىل» دەپ تانىلعان وپپوزيسيالىق اليانس وكىلى كەمال كىلىچتاروعلىن قولداۋشىلار دا سايلاۋشىلاردىڭ جارتىسىنا جۋىق بولدى.
- ەگەر مەملەكەت تاراپىنان اشىق مويىندالاتىن بولسا، ەلىمىزدە دە 2019 جىلى وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا وسىعان جاقىن مىسال تابىلار ەدى.
ءۇردىس قاي ۋاقىتتا، نەدەن باستالدى؟
مۇنداي اۋقىمدى قۇبىلىستى بىرەر ءسوز-سويلەمگە جيناقتاۋ قيىن. ءتىپتى، ناقتى قاي ۋاقىتتان باستالعانىن قازىرگى ساياساتتانۋشىلار دا تاپ باسىپ ايتا المايدى. بىرەۋلەرى بۇرناعى جىلى بولعان «برەكسيتتەن» باستالعان دەسە، كەيبىرى قىرىم داعدارىسىنان بەرى الەمدى قايتا بولىسكە سالۋ سىندى ءقاۋىپتى ءۇردىس جارىققا شىقتى دەيدى. ال كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ترامپ تۇسىندا باستالعان اقش–جۇڭگو اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى گەوەكونوميكا جانە گەوساياساتتا جاڭا الەمدىك ءتارتىپ قۇرۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويدى دەپ سانايدى. پىكىرلەر الۋان ءتۇرلى بولعانىمەن، قازىرگى جاھاندىق گەوساياسي جاعدايدىڭ تۇپكى سەبەبى ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى باسەكەدە جاتقانىن كورەمىز. سونىمەن بىرگە، وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارى دە قىسقا مەرزىمدە پايدا بولماعانىن دا بىلەمىز. ايتالىق، اقش–جۇڭگو اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى اق ۇيگە دونالد ترامپتىڭ كەلگەنى ءۇشىن باستالماعانى انىق. بۇل ارادا ماسەلە – ۆاشينگتون مەن بەيجىڭنىڭ ۇستانىمىنداعى، كوزقاراسىنداعى الشاقتىق. قالىپتاسقان جانە قالىپتاسۋ ۇستىندەگى جاھاندىق ەكى دەرجاۆا ورتاسىنداعى مۇددە قاشان بولماسىن ءبىر شيەلەنىسكە اپارىپ سوعاتىنى ەرتەدەن-اق بەلگىلى ەدى. ال «برەكسيت» ءىسى دە پروسەسس جۇزەگە اسقان كەزدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك نەمەسە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە تاۋەلدى ەمەس ەدى. بريتانيانىڭ ەو قۇرامىنان شىعۋ تاقىرىبى، مۇمكىن، ول ۇيىمعا كىرگەن كەزدەن باستاپ قويىلعان دا بولار.
دەمەك، قۇبىلىستىڭ ءتۇپ-توركىنى ارىدا. ساياسات تا، ەكونوميكا دا جەكەلەگەن ادامداردىڭ مۇددەسىنە وراي پايدا بولادى. مۇنداعى جەكە تۇلعالار دەگەنىمىز – بيلىك يەسى نەمەسە ساياساتكەرلەر ەمەس، قوعامدى قۇراۋشى ءار جەكە ادام. سوندىقتان الەمدەگى ءبىر مەزگىلدەگى بۇنداي اۋقىمدى قۇبىلىستىڭ قاشان جانە قايدان باستالدى دەگەن سۇراققا ساياساتتانۋشىلاردان گورى الەۋمەتتانۋشىلاردا سەنىمدى جاۋاپ بار بولۋى مۇمكىن. ايتالىق، امەريكالىق لارري دايموند قازىرگى ءداۋىردى «دەموكراتيانىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭى» دەپ اتاعانى بار. ول ادامزات قوعامىنداعى قۇندىلىقتاردىڭ جاڭارۋىن ساياسات، ەكونوميكانىڭ بۇگىنگىدەي كەيىپكە كەلۋىنە ەڭ نەگىزگى سەبەپ رەتىندە ۇسىنادى. ارينە، ساياسات پەن ەكونوميكانىڭ تۇبىندە الەۋمەتتىك قۇندىلىقتار سىندى تاعان تۇراتىنىنا بارلىق الەۋمەتتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلار «يمانداي» سەنەدى.
سونىمەن، جاھاندىق سيپاتقا يە بۇگىنگى شيەلەنىستى جاعداي، شىنداپ كەلگەندە، الەم حالقىنا ورتاق. ءۇردىستىڭ بەتكى سيپاتىندا مەملەكەتتەر اراسىنداعى ساياسي ۇيەكتەرگە جىكتەلۋ تۇرعان بولسا، ءار ەكى تاراپتاعى ەلدەردىڭ ءوز ىشىندە دە وڭشىلار مەن سولشىلاردىڭ اراسىنداعى ءبولىنىس جوعارى دەڭگەيدە.
ماسەلەنىڭ ءمانى قايدا؟
شىنداپ كەلگەندە، الەمدەگى قۇبىلىستار ادام تانىمىنداعى قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرىسىندە جاتىر. ەڭ اۋەلى قۇندىلىقتاردىڭ جاڭارىپ وتىرۋى – ادامزاتقا ورتاق ءارى تابيعي قۇبىلىس. ءار داۋىردە ءارتۇرلى فاكتورلاردىڭ اسەر ەتۋىمەن الەۋمەتتىك قۇندىلىقتار جاڭارادى. بۇرىنعى داۋىرلەردە ءدىن دۇنيەتانىم مەن قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرىسىنە اسەر ەتۋشى باستى فاكتور بولىپ كەلسە، قازىرگى كەزدە جاڭا تەحنولوگيالار ونىڭ ورنىن باستى. حح عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىندا كومپيۋتەر قوعامعا ەندى، سوڭعى ون جىلدىعىندا ورتاق عالامتور پايدا بولدى، ال 2000 جىلداردان كەيىن ۇيالى بايلانىس قۇرالدارى ءار ادامنىڭ قولىنا ءوتتى. سوڭعى 10 جىلدا 3G جانە 4G جەكە ادامداردان تارتىپ، تۇتاس قوعام ساناسىنا جارىلىس سيپاتىندا اسەرلەر بەردى. الداعى ۋاقىتتا 5G الدىڭعى تورتەۋىنەن دە كۇشتىرەك اسەر ەتەتىنى انىق. بۇل ءداستۇرلى قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ ءرولىن السىرەتتى. ەگەر الەۋمەتتانۋشىلار ايتاتىن ءداستۇرلى قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ ءرولىنىڭ السىرەۋى 1990 جىلداردان باستالدى دەگەن دايەككە سەنسەك، وندا بۇل پروسەسس تىكەلەي جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ دامۋىنا قاتىستى ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ولاي بولسا، قۇندىقتاردىڭ وزگەرىسى حالىقارالىق گەوساياسات پەن گەوەكونوميكاعا قالاي اسەر ەتتى؟ بۇنداي سۇراقتىڭ تۋىنداۋى زاڭدى. وتكەن عاسىردا الەم كاپيتاليستىك جانە سوسياليستىك ەكى ۇلكەن لاگەرگە ءبولىندى. ال تۋراسىندا ەكى ۇلكەن كوزقاراسقا ءبولىندى. الدىڭعىسى ەرىك بوستاندىعىن العا شىعارىپ، سول ارقىلى ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋدى ۇستانىم ەتىپ الدى. ەندى ءبىرى بولسا، ريەۆوليۋسيالار، ازاماتتىق سوعىستار ارقىلى الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق تەڭدىك قۇرۋدى كوزدەدى. بىلايشا ايتقاندا، بايلىقتى قايتا ءبولىپ، ارى قاراي بارىنە ورتاق جوسپارلى ەكونوميكامەن جۇرگىسى كەلدى. ەكى كوزقاراستاعى الەم بەيبىت تۇرا المادى. كەمىندە يدەولوگيالىق سوعىس، ءتىپتى يادرولىق سوعىس قاۋپىمەن الەمدى قورقىتىپ وتىردى.
ال قازىرگى قوعام وتكەن عاسىرداعىدان دا كۇردەلى بولا ءتۇستى. جاڭا تەحنولوگيالار مەن الەمدىك ءوزارا اسەرلەسۋ ىقپالىندا، جەكەلەن ادامداردىڭ ساناسىندا ەگويزم مەن ينديۆيدۋاليزم ساڭىراۋقۇلاقشا ءوسىپ شىقتى. ءبىر كەزدەرى اشىق ەكونوميكا مەن الەمگە ورتاق قۇندىلىققا قاراي ۇمتىلعان ليبەراليزمدى جاقتاۋشى ەلدەردىڭ ءوزى ءقازىر يمميگراسياعا قارسى شارالاردى كۇشەيتۋدە. بۇل ارادا باتىل تۇردە مىناداي ءبىر يدەيانى ايتۋعا دا بولادى: ادامزات كوممۋنيزمگە دايىن بولماعانى سەكىلدى، دەموكراتيا مەن ليبەراليزم قۇندىلىقتارىنا دا تاباندى بولا المايتىنىن كورسەتكەندەي. ەۋروپانىڭ وزىندە ليبەراليزم مەن يمميگراسيا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قايشى كەلەدى دەپ سانايتىن ساياساتكەرلەر ءوز ەلەكتوراتتارىن جىل سايىن كوبەيتىپ جاتىر. ۆەنگريا، يتاليا، فرانسياداعى سوڭعى سايلاۋلار، قازىرگى بيلىك پارتيالارىنان وسىنى كورۋگە بولادى. ال ءۇندىستان، ميانما، شري-لانكادا ۇلتتىق جانە ءدىني قۇندىلىقتى باستى ورىنعا شىعارۋ ءۇردىسى بار. ونداعى مۇسىلماندارعا جاسالعان قىسىمدار سىرت تاراپتان قانشالىقتى سىنالسا دا، ىشكى جاعدايدا وزگەرىسسىز قالدى. بريتانيادا «برەكسيتتى» قولداپ داۋىس بەرۋشىلەر «ورتاق وگىزدەن، وڭاشا بۇزاۋىم ارتىق» دەگەنگە توقتادى.
قورىتا ايتقاندا، ءار قوعامداعى ءتۇرلى ۇستانىمداردىڭ قايشىلىعى بۇرىندارى جابىق كۇيدە بولسا، ءقازىر اشىققا شىقتى. ءتىپتى، ساكرالدى مانگە يە بولعان ءدىني ۇستانىمداردى جاقتاۋشىلار مەن ولارعا قارسىلار ورتاسىنداعى قايشىلىق اشىق پىكىرتالاستارعا، كەيدە ءتىپتى قاقتىعىستارعا دەيىن ۇلاسىپ جاتىر. وسىنداي تولىپ جاتقان ۇردىستەر جەكەلەگەن ەلدەردىڭ ساياسات پەن ەكونوميكانى قۇرۋداعى ۇستانىمدارىنا، ودان ارى قاراي جاھاندىق گەوساياسي كارتيناعا دەيىن اسەر ەتىپ جاتىر دەۋگە بولادى.
جاھاندىق وزگەرىستەر ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋداعى قابىلەتىمىزدى جەتىلدىرە تۇسەدى
جاھاندىق ساياسات پەن ەكونوميكالىق كليماتتىڭ قۇبىلمالى ەكەنى شىن. بارلىق ەلدەر سەكىلدى، بىزگە دە تەرەڭ اسەر ەتىپ تۇرعان حالىقارالىق داعدارىستار بار. ۋكرايناداعى سوعىس، اقش–جۇڭگو اراسىنداعى شيەلەنىس، ەنەرگيا ماسەلەسى، جاھاندىق كليمات وزگەرىسى، ت.ب. دەگەندەي. شاعىن نەمەسە ءالسىز ەلدەردىڭ ۇلتتىق مۇددەسى سىرت تاراپتان شەشىلمەس ءۇشىن قۇبىلىستار بىزگە سىرتقى قاتىسۋدى بەلسەندى ەتۋدى مىندەتتەپ وتىرعانداي.
ءبىراق بۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ەلدىڭ باقىلاۋىنان تىس جاعدايلار. قازاقستان سىندى ورتا ازياداعى نەمەسە وزگە دە دامۋشى ەلدەر بۇل جاعدايدى وڭدى شەشۋگە ىقپال ەتۋى وتە قيىن. بولعان كۇندە دە ۇجىمدىق ىس-ارەكەتتەردى تاباندى تۇردە ۇيىمداستىرۋدى قاجەت ەتەدى. ماسەلە، ءتىپتى تۇتاس ادامزات وركەنيەتىنىڭ بۇرىلىسى نەمەسە جاڭا كەزەڭىنە قاتىستى بولعاندىقتان، بۇل اراداعى شاعىن ەلدەردىڭ داۋىسى ءتىپتى ءالسىز. سونداي ىرىقسىز جاعدايدا مەملەكەتتىڭ مىندەتى نە دەگەن ماسەلەنىڭ جاۋابى وزىنەن-وزى دايىن تۇر. قازىرگى داعدارىس تۇمانى ايىققاندا، بولاشاق مەملەكەتىمىز قانداي بولادى دەگەن سۇراقتىڭ دا جاۋابى سوندا بولسا كەرەك. ءبىز ءۇشىن ەڭ باستى مىندەت – ءوز قوعامىمىزدى زەرتتەۋ. ونىڭ ءاربىر جەكە مۇشەسىنىڭ وي-تانىمىن، كوزقاراسى مەن قۇندىلىعىن تانۋ جانە مويىنداۋ. ونى ازشىلىق نەمەسە كوپشىلىك رەتىندە بولە-جارماستان، بارىنە ورتاق قۇندىلىقتاردى انىقتاۋ جانە مەملەكەت ساياساتىن سول نەگىزدە قۇرۋ.
مەملەكەت قانا ەمەس، قازىرگى جاھاندىق ءۇردىس ءار قوعام مۇشەسىنە دە مىندەتتەر جۇكتەيدى. تەحنولوگيالىق جاڭارۋدىڭ ىقتيمال اسەرلەرىن تابۋ ءۇشىن بارلىق سالا بىلىكتىلىكتى تالاپ ەتۋدە. اقپاراتتىڭ شىن-جالعانىن انىقتاۋدان تارتىپ، الەۋمەتتىڭ مىنەز-قۇلقىن انىقتاۋعا دەيىنگى، استىق ەگۋدەن تارتىپ، عارىشقا ۇشۋعا دەيىنگى بارلىق سالا جۇيەلىلىك پەن ناقتىلىقتى تالاپ ەتەدى. ال مەملەكەت وسىلار اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە، قوعام وكىلدەرىنىڭ ەركىن تاڭداۋ جاساپ، ءوز قۇندىلىعىن ۇسىنۋىنا جاعداي جاساۋى ءتيىس. بۇل جاھاندىق وزگەرىستەر تۇسىندا ەگەمەندىك پەن ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋداعى قابىلەتىمىزدى جەتىلدىرە تۇسەدى.
"اlmaty-akshamۋ"، №87، 22 شىلدە، 2023 جىل