وتكەن سەنبىدە ساۋد ارابياسىنىڭ استاناسى ەر-رياد قالاسىندا اراب جانە يسلام ەلدەرىنىڭ كەزەكتەن تىس ءسامميتى ءوتتى. جيىننىڭ باستى تاقىرىبى – پالەستينا–يزرايل ماسەلەسى بولدى. اسىرەسە، 11 مىڭنان استام ادام كوز جۇمعان گازاداعى قاندى قىرعىن نەگىزگى تاقىرىپ رەتىندە تالقىلاندى. جيىن سوڭىندا تاراپتار ورتاق دەكلاراسياعا قول قويدى. وندا اراب جانە يسلام ەلدەرىنىڭ ءيزرايلدى اسكەري قىلمىس بويىنشا ايىپتاپ، حالىقارالىق سوتقا شاعىم تۇسىرەتىنى ايتىلعان. دالىرەك ايتساق، حالىقارالىق قىلمىستىق سوتىنىڭ پروكۋرورىنان ءيزرايلدىڭ اسكەري قىلمىستارى بويىنشا تەرگەۋ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتكەن. سونىمەن، ەر-ريادتاعى جيىننىڭ قانداي ماڭىزى بار؟ حالىقارالىق سوت نە ىستەي الۋى مۇمكىن؟ اسكەري نەمەسە سوعىس قىلمىسى نەمەن ايىرمالانادى؟ ادامزاتقا قارسى قىلمىس دەگەن نە؟ ەندىگى ءسوز وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە وربىمەك...
ەر-ريادتا قابىلدانعان دەكلاراسيا
اراب جانە يسلام ەلدەرىنىڭ باسشىلارىن جيناعان سامميتتە قورىتىندى دەكلاراسيا قابىلداندى. بۇل دەكلاراسيا حالىقارالىق سوت پروكۋرورىنان ءيزرايلدىڭ اسكەري قىلمىستارى تۋرالى تەرگەۋ جۇرگىزۋىن تالاپ ەتەدى. نەگىزگى مازمۇنىندا يزءرايلدىڭ وسىعان دەيىن يەرۋساليمدى قامتىعان پالەستينا جەرىندە جاساعان اسكەري قىلمىستارىنا قاتىستى تەرگەۋدى تولىق اياقتاۋدى تالاپ كەتكەن. سونىڭ قاتارىندا ادامزاتقا قارسى قىلمىس فاكتىلەرىن دە اشىق تەرگەۋدى سۇراعان. ال وسى قۇجاتقا قول قويعان يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مەن اراب ليگاسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە حالىقارالىق سوت پروكۋرورىنىڭ تەرگەۋىن قاداعالاۋدى مىندەتتەيدى. ءارى 7 قازاننان كەيىنگى ءيزرايلدىڭ اسكەري نە سوعىس قىلمىستارىنا قاتىستى نەمەسە گۋمانيتارلىق قۇقىقتاردىڭ بۇزىلۋىنا قاتىستى دەرەكتەردى جيناپ، سوتقا دايىنداۋدى تاپسىرعان. بىلايشا ايتقاندا، گازاداعى قاقتىعىس كەزىندەگى يزرايل ارەكەتتەرىنە قاتىستى بارلىق دەرەكتەردى، سونىڭ ىشىندە سوعىس قىلمىسىنا ءتان بولعان فاكتىلەردى جيناستىرۋدى ءارى حالىقارالىق سوتقا جەتكىزۋى كەرەك.
7 قازان كۇنى حاماس توبى گازادان شىعىپ يزرايل جەرىنە تۇتقيىل شابۋىل جاسادى. بۇدان 1400 شاماسىنداعى يزرايلدىك كوز جۇمدى. بۇل ەۆرەي مەملەكەتى قۇرىلعاننان بەرگى ءبىر ۋاقىتتا بولعان ەڭ كوپ ادام شىعىنى سانالادى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە يزرايل گازاعا باعىتتالعان اسكەري شابۋىلىن باستادى. يزءرايلدىڭ قارىمتا ارەكەتى وزدەرىنە جاسالعان قاتىگەز شابۋىلدان كەم تۇسپەدى. ءتىپتى، ادام شىعىنىمەن سالىستىرعاندا ودان ون ەسەگە جۋىق اسىپ ءتۇستى. تىنىمسىز اۋە جانە بالليستيكالىق سوققىلاردان گازا سەكتورى قيراندىعا اينالدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا قازا بولعاندار سانى 11 مىڭنان استى، ونىڭ ىشىندە 4600-دەن استام بالا، 3100 شاماسىندا ايەل كوز جۇمعان. جارالانعاندار سانى 28000 شاماسىندا. بۇل قاقتىعىس باستالعاننان كەيىن ءبىر اي ۋاقىت وتكەندەگى سان. ەگەر اتىس توقتاماسا، بۇل ساندار ءالى دە ۇلعايا بەرەتىنىنە داۋ جوق.
بۇعان دەيىن بۇۇ مەن وعان قاراستى بىرنەشە ۇيىم جاعىنان يزرايلگە اۋىر سىندار ايتىلدى. «سوعىس قىلمىسىن» جاسادى، ءتىپتى «ادامزاتقا قارسى قىلمىس» جاساپ جاتىر دەگەن ايىپتاۋلار دا كەزدەستى. ەر-ريادتا كەزەكتەن تىس سامميت وتكىزگەن اراب جانە يسلام ەلدەرى قابىلداعان دەكلاراسيا ءيزرايلدى وسى ايىپپەن العاش رەت رەسمي سوتقا تارتقان حالىقارالىق قۇجات بولىپ سانالادى.
گازادا سوعىس قىلمىسى جاسالىپ جاتىر ما؟
بۇنىڭ ناقتى شەشىمىن، ارينە، حالىقارالىق سوت شىعارادى. دەگەنمەن، كوز الداعى كورىنىپ تۇرعان فاكتىلەر ءيزرايلدى دە، حاماس ۇيىمىن دا سوعىس قىلمىسىنان اقتاپ الا الماسى انىق. سوعىس قىلمىسى، اسكەري قىلمىس نەمەسە حالىقارالىق گۋمانيتارلىق قۇقىقتى بۇزۋ، گەنوسيد، ادامزاتقا قارسى قىلمىس... بۇل ۇعىمدارعا قاتىستى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ ءوز انىقتاماسى بار. سوعىس كەزىندە جاۋلاسقان تاراپتارعا ورتاق ساقتاۋعا ءتيىستى پرينسيپتەر سوناۋ 1949 جىلى جەنيەۆا كەلىسىمىندە بەكىتىلگەن. وندا سوعىس مايدانىنىڭ وزىندە مەديسينالىق قىزمەتكە كەدەرگى كەلتىرمەۋ، جارالىلاردىڭ مەديسينالىق كومەك الۋعا قۇقىلى ەكەنى، سوعىس تۇتقىندارى جالپىعا بىردەي ادام قۇقىعىنا يە ەكەنىن، ءارى جاۋلاسقان ەكى تاراپ الەۋمەتتىك نىسانداردى، اسكەري ەمەس نىساندار مەن قاراپايىم حالىقتى قورعاۋعا الۋعا مىندەتتى ەكەنى بەلگىلەنگەن. ەگەر بۇل پرينسيپتەر بۇزىلعان جاعدايدا ولاردىڭ ارەكەتى سوعىس قىلمىسى، اسكەري قىلمىس رەتىندە باعالانادى.
حاماس-تىڭ راديكالدى ماقساتى مەن ارەكەتى ءيزرايلدىڭ راقىمسىز ارەكەتتەرىنىڭ كولەڭكەسىندە قالماسى جانە بەلگىلى. ماسەلە تاراپتاردىڭ كۇش تەپە-تەڭدىگىندە بولماۋىندا. بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش مىرزادان تارتىپ، بۇۇ ادام قۇقىقتارى بويىنشا جوعارى كوميسسيا ءتوراعاسى فولكەر تيۋرك سەكىلدى قاۋىمداستىق وكىلدەرى ءيزرايلدىڭ قاتاڭ اسكەري ارەكەتتەرىن ايىپتاعان بولاتىن. كوميسسيا ءتوراعاسى وتكەن اپتاداعى مالىمدەمەسىندە گازا حالقىنىڭ كوللەكتيۆتى جازالانۋى، كۇشتەپ ەۆاكۋاسيالاۋ ارەكەتتەرىنىڭ ءوزى دە اسكەري قىلمىس قاتارىندا باعالاناتىنىن ايتقان ەدى.
قانداي دا ءبىر قاقتىعىس كەزىندە قاقتىعىسقان تاراپتار ءۇشىن حالىقتى قورعاۋ ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى كەرەك. بۇل حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا قابىلدانعان گۋمانيتارلىق قۇقىقتىڭ نەگىزى سانالادى. ەگەر گازادا قوس تاراپ بىردەي بەيكۇنا حالىقتىڭ زارداپ شەگۋىمەن ساناسپاي، قاقتىعىستى جالعاستىرىپ جاتقان بولسا، وندا ەكى تاراپ تا بىردەي حالىقارالىق گۋمانيتارلىق قۇقىقتىڭ شەگىنەن شىعىپ كەتكەن بولىپ سانالماق.
ال ەگەر قاقتىعىستار بارىسىندا ەتنيكالىق قۇرامىنا قاراماستان كوپشىلىك قاۋىمدى جاپپاي قىرۋ، قۇل رەتىندە پايدالانۋ، جىنىستىق زورلىق كورسەتۋ، مەكەندەرىنەن كۇشتەپ قۋدالاۋ، ءقاتىگەزدىكپەن قيناۋ جازالارىن قولدانۋدىڭ بارلىعى ادامزاتقا قارسى قىلمىس بولىپ سانالادى. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ انىقتاماسىنا ساي، بۇنداي ارەكەتتەرگە ادەتتە ءبىر ەلدىڭ ءوز ءىشىندەگى ازاماتتارىنا قارسى جاساعان ارەكەتتەرى دە جاتقىزىلادى.
مىنە، ەگەر گازاداعى قاقتىعىسقان تاراپتار وسى ارەكەتتەردىڭ قاي-قايسىن بۇزسا دا الەم قاۋىمداستىعىنا ورتاق ەرەجەلەردى بۇزعان بولىپ سانالماق. كوبىنشە سوعىسۋشى تاراپتار اسكەري باسىمدىققا جەتۋ ءۇشىن بۇنداي ەرەجەلەردى ساقتاپ وتىرۋدى قالامايدى. ناتيجەسىندە قانداي دەڭگەيدەگى قاقتىعىس بولماسىن، بەيكۇنا حالىق كوبىرەك زارداپ شەگىپ جاتادى. سوعىستاردا اسكەري نىسانداردان بولەك مەكتەپ، اۋرۋحانا، عيبادات ورىندارى دا قيراتىلىپ جاتادى. سوندىقتان ەرەجەلەردىڭ ساقتالۋى ءۇشىن حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ بەدەلىنىڭ جوعارى بولۋى بارىنەن ماڭىزدى.
سوعىس قىلمىسكەرلەرى جازاعا تارتىلا ما؟
ءبىر نارسەنى بىلۋگە ءتيىسپىز، تەك پالەستينالىقتار عانا ەمەس، سوعىستان زارداپ شەككەن قاراپايىم يزرايلدىكتەر دە حالىقارالىق سوتقا سوعىس قىلمىسى بويىنشا شاعىمدانۋدا. ءيا، ولار دا سوعىس قىلمىسىنان، قاراپايىم ازاماتتارعا جاسالعان قاتىگەز شابۋىلدان جاقىندارىن جوعالتتى. ءبىرى بالاسىنان، ءبىرى اناسىنان، ءبىرى اعا-باۋىر جاقىندارىنان ايىرىلدى. حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ يزرايل–حاماس قاقتىعىسى بويىنشا پىكىرىنشە، ءبىر تاراپتىڭ قىلمىستىق ارەكەتىنىڭ اۋىر نە جەڭىلدىگى، ەكىنشى تاراپتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كولەڭكەلەي المايدى. ياعني حاماس-تىڭ قاتىگەز ارەكەتتەرىنىڭ ءوز الدىنا جاۋاپكەرشىلىگى بولاتىنى سەكىلدى، ەگەر اسكەري قىلمىس جاساسا، ءيزرايلدىڭ دە دەربەس جاۋاپكەرشىلىگى بار. الايدا، وسى جاۋاپكەرشىلىكتەردى سۇرايتىن، ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتەتىن قانداي قۇزىرلى ورىن بولۋى مۇمكىن؟
ارينە، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمنىڭ قۇرامىنداعى حالىقارالىق سوت بار. ول 2002 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. مەملەكەتتەردىڭ سوت جۇيەسى شەشە الماعان جاعدايدا جۇگىنۋگە بولاتىن سوڭعى سوت دەۋگە بولادى. ءبىراق ونىڭ قۇزىرەتى جالپى الەمدىك دەڭگەيدە دەپ ايتۋ قيىن...
توقەتەرىن ايتار بولساق، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ نەمەسە حالىقارالىق سوتتىڭ شەشىمدەرىن، قاۋلىسىن اتقاراتىن رەسمي پارمەندى ورگان جوق. بۇل ارادا تاعى دا حالىقارالىق قاۋىمداستىق بەدەلىنىڭ ماڭىزدىلىعى ايقىن كورىنەدى. ەندى ءبىر جاعىنان قازىرگى ارپالىسقان الەم وسى حالىقارالىق ەرەجەلەردى جاڭارتۋعا باعىتتالعان. بولاشاق جاڭا الەمدىك قاتىناستار قازىرگىدەن ىلگەرى، الدە كەيىن بولاتىنى قازىرگى كەزدەگى ءىرى ويىنشىلاردىڭ ارەكەتىنە تاۋەلدى بولىپ وتىر. مۇمكىن ەكى رەتكى جاھان سوعىسىنان كەيىن ومىرگە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ كەلگەنى سەكىلدى، قازىرگى تەرەڭ داعدارىستاردان كەيىن تۇبەگەيلى العا ىلگەرىلەۋ بولار ما؟..
الەمدىك ادىلەتتىلىكتى جۇزەگە اسىرىپ، قورعانسىز شاعىن ەلدەردىڭ، ەڭ قاۋقارسىز ۇلتتاردىڭ دا قۇقىعىن قورعاي الاتىن كەمەلدى حالىقارالىق ۇيىم قالىپتاسا ما – ادامزات مىنە، وسىنداي داعدارىستى كەزەڭدە تۇر...
«اlmaty-akshamy»، №136، 14 قاراشا، 2023 جىل