عىلىمدى دامىتۋ – مەملەكەت دامۋىن انىقتايتىن باستى كورسەتكىش. سوندىقتان كەز كەلگەن ەل ءۇشىن ءبىلىم مەن عىلىم سالاسى باستى نازاردا تۇراتىنى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن دە سولاي. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا وسى سالالارداعى ماسەلەلەردى شەشۋ بويىنشا ناقتى شارالاردى قامتىعان. «بۇگىندە اتالمىش باعىتتاردى دامىتۋ بويىنشا قانداي ىستەر اتقارىلىپ جاتىر؟ عىلىمدى كوممەرسيالاندىرۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلۋدە؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ الۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسقارما باسشىسى، الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى بەكبول رامازان مىرزانى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– بەكبول باتىرجان ۇلى، بۇگىنگى تاڭدا عىلىم سالاسىنىڭ دامۋ قارقىنى قالاي؟
– دامىعان ەلدەر باسەكەگە قابىلەتتى قوعامدى قالىپتاستىرۋدىڭ ىرگەلى قۇرىلىس ماتەريالى رەتىندە عىلىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىنداۋدا. بۇل قالىپتى قۇبىلىس. سولاي بولۋى كەرەك تە. بۇگىنگى تاڭدا عىلىمنىڭ ەۆوليۋسياسى الەمدىك ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندە، اسىرەسە سيفرلىق قوعام داۋىرىندە جاڭا سيپاتتامالارعا يە. بۇل تۇرعىدا عىلىمعا قارقىندى ينۆەستيسيا سالاتىن ەلدەر ءتيىمدى عىلىمي جاڭالىقتاردى قۇرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ءوز ۇستانىمدارىن نىعايتۋ جانە كۇشتەرىن ارتتىرۋ ارقىلى وسى پروسەستەن پايدا كورۋدە. ءبىز دە قالىس قالماۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن يدەيا مەن يننوۆاسيانىڭ اراسىن جالعاۋشى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ۇلكەن اكسەنت قويۋىمىز قاجەت. وسى تۇرعىدا قازاقستانداعى ۋنيۆەرسيتەتتەر، زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن يننوۆاسيالىق ورتالىقتار ءارتۇرلى سالالار بويىنشا زەرتتەۋلەرمەن بەلسەندى اينالىسۋدا. بۇل زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى بولاشاق يننوۆاسيالىق جوبالارعا نەگىز بولارى ءسوزسىز.
– مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا ەلگە باسەكەگە قابىلەتتىلىك بەرۋ ماقساتىندا عىلىمدى ءوندىرىستىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىنا باعدارلاۋ قاجەتتىگىن ايتتى. بۇل باعىتتا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر؟
– بۇل ستراتەگيانىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ناتيجەلەرىن كوممەرسيالاندىرۋ بولىپ تابىلادى. پرەزيدەنت بۇل قادام قوسىلعان قۇننىڭ وسۋىنە ىقپال ەتىپ قانا قويماي، بيزنەستىڭ جانە بۇكىل ەلدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن نىعايتاتىنىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق، مەملەكەت باسشىسى جاقىندا وتكەن ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا «ەلدەگى عىلىمدى قارجىلاندىرۋ 0،13%-دى قۇرايدى، بۇل كورسەتكىش 2،5%-عا جەتكەن دامىعان ەلدەرگە قاراعاندا ايتارلىقتاي از. ءبىزدىڭ عىلىمعا جۇمساعان شىعىندارىمىز وتە جەتكىلىكسىز جانە بولىنگەن قاراجاتتى پايدالانۋ تيىمدىلىگى كوپ نارسەنى قالايدى» دەگەن بولاتىن. ساراپشىلار عىلىمدى قارجىلاندىرۋ كەزىندە ءجىو-نىڭ 1،5%-دان ازى تولىق قايتارىمدى كۇتۋگە بولمايتىنىن ايتتى. پرەزيدەنت بۇل ماسەلەگە ۇكىمەتتىڭ نازارىن اۋدارعانىن اتاپ ءوتىپ عىلىمنىڭ دامۋىنا كەلتىرەتىن كەدەرگىلەردى جويۋ ءۇشىن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە ءارى دامىعان ەلدەردىڭ الەمدىك تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، جەكە سەكتوردى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە تارتۋدىڭ ءتۇرلى تەتىكتەرىن ازىرلەۋگە شاقىردى. بۇل ماسەلەلەر بيلىكتەگىلەر مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ نازارىندا. كەلەسى قادام «عىلىم جانە تەحنولوگيالىق ساياسات تۋرالى» زاڭىن ىلگەرىلەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنىپ، بەرىلگەن تاپسىرمالاردى ورىنداۋ. وسى تاراپتا مەملەكەت باسشىسى «اكادەميا عىلىمي وي-تۇجىرىم ورتالىعىنا اينالۋعا ءتيىس. سونداي-اق، ساراپتاما جاسايتىن بەدەلدى مەكەمە بولۋى كەرەك. قارا شاڭىراقتىڭ ءرولىن ارتتىرۋ اسا ماڭىزدى. سوندىقتان وعان مەملەكەتتىك مارتەبە بەرەمىز…»، – دەپ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا مول سەنىم ارتۋدا. ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ بارىسىندا، وتاندىق عىلىمداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا عىلىمنىڭ باسىم باعىتتارى بويىنشا مەحانيزىمدى ىسكە قوستى. بۇگىندە وسى باعىتتار بويىنشا ءبىرقاتار جۇمىستار اتقارىلۋدا.
– اتالمىش سالاداعى ماڭىزدى كورىنىستىڭ ءبىرى – عىلىمي زەرتتەۋلەرگە قاراجات ءبولۋ. ءبىزدىڭ ەلدە عىلىمدى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى قالاي شەشىلۋدە؟ جالپى، بۇگىنگى عىلىمدى كوممەرسيالاندىرۋ تەتىكتەرى جايىندا بىرەر ءسوز...
– ەلىمىزدە ءبىرقاتار عىلىمدى زەرتتەۋلەرگە گرانتتىق قارجىلاندىرۋ كوزدەرى قاراستىرىلعان باعدارلامالار جۇمىس جاساپ تۇر. كەلەسى ەتاپ وسى دايىن ازىرلەمەلەردى وندىرىسكە ەنگىزۋمەن جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. وسىنداي دايىن عىلىمي ازىرلەمەلەردى كوممەرسياليزاسياعا اينالدىرۋ بويىنشا «عىلىم قورى» اق وپەراتورلىق ەتەتىن گرانتتىق قارجىلاندىرۋ كونكۋرسى بار. عىلىم قورى 2016، 2017، 2018 جانە 2022 جىلدارى ءتورت بايقاۋ وتكىزگەن، وعان 1422 ءوتىنىم تۇسكەن. بىرنەشە جوبالار بويىنشا ءوندىرىس ورىندارى اشىلىپ، 1600-دەن استام جاڭا جۇمىس قۇرىلعان.
جالپى 2023–2025 جىلدارعا ارنالعان قارجىلاندىرۋدىڭ سوماسى – 22 750 000 000 تەڭگەنى، سونىڭ ىشىندە جىلدار بويىنشا: 2023 جىلعا – 5 699 604 811،82 تەڭگەنى، 2024 جىلعا – 13 650 000 000،00 تەڭگەنى، 2025 جىلعا – 3 400 395 188،18 تەڭگەنى قۇرايدى. ايتارلىقتاي قوماقتى سومما. ۇلكەن ناتيجەلى ىستەر كۇتەمىز.
– بەكبول باتىرجان ۇلى، راس، كەيبىر كەمشىلىكتەرگە قاراماستان، ايتارلىقتاي جەتىستىكتەر مەن ەلەۋلى ناتيجەلەرگە اكەلگەن كورنەكتى جۇمىستاردى دا اتاپ وتكەن ءجون شىعار. بۇگىندە كوممەرسيالاندىرۋ باعىتىندا اۋىز تولتىرىپ ايتار قانداي جەتىستىكتەرىڭىز بار؟
– عىلىمي ناتيجەلەردى كوممەرسيالاندىرۋدىڭ ءساتتى مىسالى رەتىندە جانبولات مۋزبايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «كب Tree Energy» ج ش س ءقاۋىپسىز جانە ءتيىمدى جەل ەنەرگياسىن پايدالاناتىن گەنەراتورلاردى ازىرلەۋ، قۇرۋ جانە سەريالىق ءوندىرۋ بويىنشا ىسكە اسىراتىن جوبانى ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. كۇن-جەل ەلەكترمەن جابدىقتاۋ كوزدەرىن قامتيتىن بۇل جوبانىڭ ناتيجەلەرى ماڭعىستاۋ جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ شەكارا قىزمەتتەرىنىڭ دەربەس بەينەباقىلاۋ جۇيەلەرىندە بەلگىلەنگەن. بۇل جۇيەلەر وبەكتىلەردى باقىلاۋعا جانە شەكارانىڭ رۇقسات ەتىلمەگەن قيىلىسىن انىقتاۋعا، سونداي-اق وقيعالار تۋرالى سيگنالدى باقىلاۋ ورتالىعىنا جىبەرۋگە ارنالعان. اتالمىش جوبا الماتى وبلىسىنىڭ ماگيسترالدىق رەسپۋبليكالىق تراسسالارى بويىنشا تولىق اۆتونومدى جارىقتاندىرۋ جانە بەينەباقىلاۋ كولوننالارىن ورناتۋدى قامتيدى، بۇل جولدىڭ اسا ءقاۋىپتى ۋچاسكەلەرىندە جول-كولىك وقيعالارىنىڭ سانىن قىسقارتۋعا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. ءدال وسىنداي وتاندىق عالىمدارىمىزدىڭ ازىرلەگەن نەمەسە ىسكە اسىرۋعا دايىن جوبالارى جەتەرلىك. ولار ءجايلى ءبىراز مالىمەتتەر كورسەتۋگە دە بولادى.
– «قازاقستان عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن تىكەلەي اينالىساتىن قىزمەتكەرلەر كورسەتكىشى بويىنشا دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا كوپ قالىپ قويعان» دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
– جوق، كەلىسە المايمىن. سەبەبى، كەيىنگى جىلدارى مەملەكەت تاراپىنان جاس عالىمدارعا قولداۋ شارالارى قارقىندى قولعا الىنىپ كەلەدى. بۇعان جاس زەرتتەۋشىلەردىڭ جوبالارىنا ارنالعان بولەك گرانت پەن جىل سايىن «جاس عالىم» جوباسى اياسىندا شەتەلدىك عىلىمي ۇيىمداردا تاعىلىمدامادان وتۋگە بەرىلگەن مۇمكىندىك دالەل بولا الادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستاندا سوڭعى ۋاقىتتا جاس عالىمداردىڭ سانى كوبەيە ءتۇستى.
– دەمەك، عىلىم سالاسىندا دامۋ بار دەپ ەسەپتەيسىز...
– البەتتە. الداعى ۋاقىتتا بارلىق سالادا جاڭا قادامدار جاسالاتىنىنا ءوز باسىم سەنىمدىمىن. جاستار بىلىمگە ۇمتىلىپ، تەحنيكانىڭ ءتىلىن جەتىك مەڭگەرىپ، العا قويعان ماقساتتارىنا جەتۋگە ۇمتىلسا، ال مەملەكەت تاراپىنان وسىنداي قارقىنمەن قولداۋ كورسەتىلسە، ءبىز المايتىن قامال بولماسى انىق. ول ءۇشىن بءىز عىلىمي زەرتتەۋلەردى تابىستى ىسكە اسىرۋ جولىندا قوعامدى ەكونوميكالىق تۇرعىدا جاڭعىرتۋ، الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن قولدانۋ جانە ەلدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى ستراتەگيالىق مىندەتتەردى باستى نازارعا قويۋىمىز قاجەت. عىلىمعا بەلسەندى تۇردە ينۆەستيسيا سالا وتىرىپ، ءتيىمدى عىلىمي جاڭالىقتار قۇرىپ قانا قويماي، اقپاراتتى ءتيىمدى وڭدەۋگە جانە تاراتۋعا قابىلەتتى سيفرلىق قوعامعا ەرەكشە نازار اۋدارتا الامىز. سوندا عانا ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق بازاسى نىعايعان ناتيجەلى جەڭىسكە جەتكەن، الەمدىك ارەنادا باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت بولامىز. عىلىمي زەرتتەۋلەرگە جاردەمدەسۋدە مەملەكەتكە پايدا اكەلەتىن ەكونوميكالىق قىزمەتپەن، سيفرلىق تەحنولوگيالارمەن اينالىساتىن بەلسەندى جاس ۇرپاقتىڭ قاتىسۋى شەشۋشى ءرول اتقارارى ءسوزسىز. مول سەنىم بار.
– قازاق عىلىمى دامي بەرسىن! اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان قۇرالاي يمانبەك قىزى.