الماتىدا عالىمدار كوكتەمگى گۇلدەردى جاي عانا تاماشالاپ، ءبىراق ولاردى جۇلماۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالدى.
الماتى تاۋلارىندا بايشەشەكتەر گۇل اشتى. جاقىندا كوكنار مەن باسقا دا وسىمدىكتەردىڭ گۇلدەيتىن كەزەڭى كەلەدى. عالىمدار ازاماتتاردى سۇلۋلىقتى ساقتاۋعا شاقىرادى، سونىمەن قاتار «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن گۇلدەرگە سالىناتىن ايىپپۇل كولەمىن ەسكە سالىپ، سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەردى ساقتاۋ ءۇشىن قورعالاتىن، بۋفەرلىك جانە رەكرەاسيالىق ايماقتاردى اشۋدى ۇسىنادى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
ج.جيەمبايەۆ اتىنداعى وسىمدىك قورعاۋ جانە كارانتين قازعزي وسىمدىكتەردى بيولوگيالىق قورعاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى نۇرجان مۇحامادييەۆ كوكتەمنىڭ باستالۋىمەن ازاماتتارىمىزدىڭ ۇيدەگى باسقوسۋلاردان گورى تابيعي اۋماقتاردا سەرۋەندەۋدى كوبىرەك تاڭدايتىنىن ايتتى. الايدا، ماماننىڭ ايتۋىنشا ادامدار تابيعي ساياباقتاردا بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەردى ۇستانۋ كەرەكتىگىن ەستەن شىعارماعان ءجون. بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قالانىڭ ادەمى فلوراسى مەن فاۋناسىنا زيان تيگىزبەي، ودان ەستەتيكالىق ءلاززات الۋعا شاقىردى.
«ءبىز فيتوسانيتارلىق قاۋىپسىزدىكپەن اينالىسامىز. قالادا «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن ەمەن اعاشتارى وسەدى. ولار زيانكەستەردەن قورعاۋدى جانە ەمدەۋدى قاجەت ەتەدى. قالامىزدا جانە تاۋ بوكتەرىندە ەندەميكالىق قىلقان جاپىراقتى اعاشتار - شرەنكا شىرشاسى وسەدى، ول تەك ءبىزدىڭ تاۋلاردا وسەدى. قالا كەڭەيىپ، شارۋاشىلىق جانە قۇرىلىس جۇمىستارىنا بايلانىستى قار استىنان شىعاتىن بايشەشەكتەردىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى، وسەتىن ايماقتارى تارىلا باستاعاننان كەيىن ولار ءىس جۇزىندە جويىلا باستادى. كوكتەم كەلگەندە، كوپتەگەن دەمالۋشىلار تابيعاتقا شىعىپ، گۇل جارعان بايشەشەكتەردى كەسىپ الادى. بايشەشەكتەر ءتۇيىن تۇرىندە، تۇقىمدارمەن تارالاتىندىقتان، ولار كوبەيىپ تە ۇلگەرمەيدى. بايشەشەكتەردەن بولەك، كروكۋستار مەن يريس گۇلدەرى دە جويىلۋ الدىندا تۇر. بۇل وسىمدىكتەردىڭ بارلىعى قورعاۋدى قاجەت ەتەدى»، - دەدى نۇرجان مۇحامادييەۆ ءوز بايانداماسىندا.
عالىم ولاردى قورعاۋ ءۇشىن تەك بيولوگيالىق قۇرالدار قولدانىپ، دارى-دارمەكپەن وڭدەپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار تاۋ بوكتەرىندە بۋفەرلىك جانە قورعالاتىن اۋماقتار قۇرۋدى ۇسىنىپ وتىر، سونىڭ ارقاسىندا الماتى مەن ىلە الاتاۋىنىڭ تابيعاتىنىڭ بيولوگيالىق ارتۇرلىلىگىن ساقتاۋعا بولادى. بۇل جەرلەردە سيرەك كەزدەسەتىن اعاشتار مەن گۇلدەر كوبەيە الادى. وسىنداي ايماقتاردىڭ ارقاسىندا قىزعالداقتاردى ساقتاۋ دا مۇمكىن بولادى. ايتپاقشى، قازاقستان قىزعالداقتاردىڭ وتانى بولىپ سانالادى. ولار 10 ميلليوننان استام جىل بۇرىن تيان-شان تاۋىنىڭ بوكتەرى مەن قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا پايدا بولعان. ءدال وسى جەردەن قاراپايىم، ءبىراق ەرەكشە گۇلدەر بىرتە-بىرتە بۇكىل الەمگە تارادى.
سونىمەن قاتار، ج.جيەمبايەۆ اتىنداعى وسىمدىك قورعاۋ جانە كارانتين قازعزي وسىمدىكتەردىڭ پتر دياگنوستيكاسىمەن اينالىسادى، اۋرۋلاردى انىقتاپ، ولاردى ەمدەۋ ءۇشىن قانداي دارى-دارمەكپەن، قانداي دوزادا قولدانۋعا بولاتىنى تۋرالى ۇسىنىستار بەرەدى. مۇندا فيتوسانيتارلىق جانە گەربولوگيالىق مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى.
گەربولوگيا كافەدراسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى مارات بولتايەۆ بارلىق بايشەشەك تۇرلەرىنىڭ، ءتىپتى قالا اۋلاسىندا كەزدەيسوق وسكەندەر دە قىزىل كىتاپقا ەنگەنىن اتاپ ءوتتى. ولاردى جۇلۋعا بولمايدى، 2016 جىلدان باستاپ بايشەشەك قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. ولاردى جۇلعانى ءۇشىن اكىمشىلىك (3000 اەك-كە دەيىن ايىپپۇل)، ءتىپتى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك (شەكتەۋ نەمەسە ءۇش جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ) قاراستىرىلعان.
«ءبىزدىڭ ايماقتا اپپاق بايشەشەكتەر، الاتاۋ جاۋقازىنى، الماتى شيقىلداعى، التاي اشىقتۇقىمدى وسىمدىگى بار. ولار ناقتى سانىنىڭ ەسەبى جۇرگىزىلمەيدى، ءبىراق ولاردىڭ تارالۋ اۋقىمى ازايىپ بارا جاتقانى انىق. كەيبىر تۇرلەرى ءبىر عانا ۇلگىدە كەزدەسەدى»، - دەپ قوستى مارات بولتايەۆ.
جۋرناليستەردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەن نۇرجان مۇحامادييەۆ بۇعان دەيىن بازارلاردا كىشكەنە ىدىسقا نەمەسە قۇمىراعا جەرىمەن بىرگە سالىنعان بايشەشەكتەردىڭ ساتىلىپ كەلگەنىن اتاپ ءوتتى. ءقازىر مۇنداي فاكتىلەر سيرەك كەزدەسەدى جانە بارلىعى ولاردىڭ جوعالىپ بارا جاتقانىنا بايلانىستى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، قۇمىرادا ساتۋعا بولادى، ءبىراق ولاردى جۇلىپ الىپ، ساتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان.
مارات بولتايەۆ وسىمدىكتەر جاساندى جاعدايدا جانە ساندىك ماقساتتا وسىرىلەتىن بولسا، ونى دا ساتۋعا بولاتىنىن ايتتى.