«تاڭعى استا بەرەكە بار»
بۇل ءسوزدى دانا حالقىمىز تەگىننەن ايتپاسا كەرەك. ءدامدى ءارى پايدالى تاعام ادامنىڭ ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىن شامامەن 30 پايىزعا ارتتىرادى. بۇل زەرتتەۋلەر ارقىلى دالەلدەنگەن.
ءبىراق بۇگىنگىدەي ۋاقىتپەن جارىسقان قاربالاس ومىردە كەش جاتىپ، كەش تۇرىپ، سوعان ساي تاماقتى دا وتە كەش ءىشۋ كۇندەلىكتى ادەتكە اينالدى. جۇمىسقا جانتالاسقان ادامداردىڭ كوبى تاماق ءىشىپ ۇلگەرمەي جاتسا، كەيبىرىنىڭ تاڭەرتەڭ تاماققا تابەتى بولمايدى. ال ەندى بىرەۋلەر ارتىق سالماقتان قورقىپ، تاڭەرتەڭگى تاماقتان باس تارتىپ جاتادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ويتكەنى، ادام تاڭعى استى ىشپەسە، كەرىسىنشە، سالماق جينايدى. مۇنىڭ ءمانى مىنادا: ادام ۇيىقتاپ جاتقاندا زاتتار الماسۋى باياۋلايدى دا، تاماقتانعان سوڭ اعزا از كالوريي وڭدەيدى. ال ىشسەڭىز، كەرىسىنشە، اسەر بەرەدى. تاڭعى استى ءىشۋ مەن جالپى تاماقتانۋ كەستەسىن ساقتاۋدىڭ دەنساۋلىققا ماڭىزى مەن ادامنىڭ جاي-كۇيىنە اسەرى جايلى تومەندە شەتەلدىك مامانداردىڭ زەرتتەۋلەرى مەن ءبىرقاتار پىكىرلەرىن ۇسىندىق. وقىپ، كەرەگىن پايداعا جاراتۋعا بولادى. وسى جەردە تاعى دا حالقىمىزدىڭ «اس- ادامنىڭ ارقاۋى» نەمەسە «اۋرۋ - استان» دەگەن ورامدى سوزدەرى ويعا ورالادى.
دەنەدەگى ەنەرگەتيكالىق پروسەستەردىڭ قارقىندىلىعى تاۋلىك ۋاقىتىنا بايلانىستى - بۇل سيركادتى ىرعاق (ريتم) دەپ اتالادى. ونىمەن تاماقتانۋ كەستەسىن بايلانىستىرۋ وتە قيسىندى.
جاپوندىق عالىمدار بۇل تۋرالى 2009 جىلى شىققان دۇرىس تاماقتانۋعا قاتىستى كىتاپتا جازعان بولاتىن.
وندا: «تاماقتانۋ جيىلىگى دەنساۋلىق ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن باتىستا دا، شىعىستا دا بىلەدى. ەجەلگى جاپون ادەبيەتىنىڭ وزىندە تاڭعى استىڭ ماڭىزدىلىعى اتاپ وتىلگەن»، - دەگەن بولاتىن ناگويا ۋنيۆەرسيتەتى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى حيرواكا ودا.
تۇندە جۇمىس ىستەيتىن ادامدار جۇرەك اۋرۋى مەن سەمىزدىككە شالدىعاتىنى بەلگىلى. ولاردىڭ قاتەرلى ىسىككە دە شالدىعۋ ءقاۋپى جوعارى ەكەندىگى تۋرالى دالەلدەر بار. حرونولوگيالىق رەتپە تاماقتانۋ كومەگىمەن عالىمدار الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن ارتىق سالماق پەن ەكىنشى تيپتەگى قانت ديابەتى ماسەلەلەرىن شەشۋ مۇمكىن دەپ وتىر. جاپونيادا جالپى پارادوكسالدى جاعداي قالىپتاستى. ادامدار تاماقتانۋدى قاتاڭ باقىلايدى، كالوريالاردى ازايتقان، فيزيكالىق بەلسەندىلىك ت بار، ءبىراق حالىق اراسىندا مەتابوليزمى بۇزىلعادار ۇلەسى ارتىپ كەلەدى. مۇمكىن ماسەلە ادامداردىڭ نە جەيتىنىندە ەمەس، تاماقتى قاي ۋاقىتتا تۇتىناتىنىندا شىعار.
دارىگەر ارتىق تاماق جەمەۋدىڭ قاراپايىم ادىستەرىن اتادى
تاڭعى استى ىشپەۋ دۇرىس ەمەس!
قانت ديابەتى گليۋكوزا الماسۋىنىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى پايدا بولادى. مۇندا سيركادتى ىرعاقپەن تىكەلەي بايلانىس بار: گليۋكوزا تاڭەرتەڭ جانە تۇستەن كەيىن جاقسى سىڭەدى. قازىرگى تاڭدا كوپشىلىكتىڭ تاڭعى اس پە كەشكى استى كەش ءىشۋى ۇيرەشىكتى جاعدايعا اينالدى. دەگەمەن مۇنداي ارەكەت سيركادتى ىرعاقتى بۇزادى جانە قانداعى گليۋكوزا دەڭگەيىن جوعارىلاتادى. قانت ديابەتىنەن باسقا، بۇل جۇرەك-قان تامىرلارى، اسقازان-ىشەك اۋرۋلارىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. تەمەكى شەگۋ، سترەسس، ءومىردىڭ جىلدام ىرعاعى بۇل جاعدايدى قيىنداتا تۇسەدى.
مۇنداي ءقاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن ادامدار كەش جاتاتىن ادامدار ءتيپى - «ۇكىلەر». «قانت ديابەتىن ەمدەۋدەگى حرونولوگيالىق تاماقتانۋ» شولۋىنىڭ اۆتورلارى اتاپ وتكەندەي، كەش تاماقتاناتىندار كوبىنەسە تاڭعى استى وتكىزىپ جىبەرەدى، بۇل ەكىنشى تيپتەگى قانت ديابەتىنىڭ ىقتيمالدىعىن 21 پايىزعا ارتتىرادى. كەشكى اس سيركادتى ىرعاقتى بۇزادى، ال ادام تاڭەرتەڭگىسىن قارىنى اشقانىنان ەش بەلگى المايدى.
ۇزاق ۋاقىت بويى تاڭعى اسسىز ءجۇرۋ، تۇنگى اشىعۋدىڭ جالعاسا بەرۋى مەن مەتابوليزم اراسىنداعى سەبەپ-سالدارلىق بايلانىسقا تۇجىرىم جاسالماي كەلدى. فرانسۋزدىق NutriNet-Santé زەرتتەۋىنىڭ (103 مىڭنان استام ساۋالناما) دەرەكتەرى نەگىزىندە جاقىندا جاريالانعان جۇمىستار بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ تاپقانداي بولدى.
ال يسپانيا عالىمدارى 2009 جىلدان 2021 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلگەن ساۋالناما بويىنشا وعان قاتىسقا 963 ادام قانت ديابەتىمەن اۋىرعانىن انىقتادى. ولاردىڭ اراسىندا كەش جاتىپ، كەش تۇراتىن «ۇكى» تيپىدەگى ادامدار الدەقايدا كوپ. ال ءجيى تاماقتانىپ، تۇنگى رەجيمدى ساقتاپ، ۇيىقتايتىن ۋاقىتتا تاماق ىشپەي، تاڭعا دەيىن كەمىندە 13 ساعات تاماق ىشپەگەندەر قانت ديابەتىمەن از اۋىرادى ەكەن.
فرانسۋزدىق ماماندار سول ساۋالنامالاردى تالداي وتىرىپ، تاڭعى استى كەش ءىشۋ جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنىڭ ىقتيمالدىعىن ارتتىرادى دەگەن قورىتىندى جاسادى. مۇنداي دياگنوز ەكى مىڭعا جۋىق ادامعا قويىلعان. سونىمەن قاتار، تاڭعى استى كەشىكتىرۋدىڭ ءار ساعاتى اسەر ەتەدى، ال كەشكى توعىزدان كەيىنگى كەشكى اس ءقاۋىپتى 28 پايىزعا ارتتىرادى. ۇزاق تاماقتانۋ تەرەزەسى، ياعني كەشكى اس پەن تاڭعى اس اراسىنداعى اشىعۋ، كەرىسىنشە، پايدالى.
اعزامەن ءبىر ىرعاقتا
«ىشكى بيولوگيالىق ساعات، سيركادتى ىرعاق (ريتم) ورگانيزمدەگى كوپتەگەن فيزيولوگيالىق جانە بيولوگيالىق پروسەستەردى، سونىڭ ىشىندە گورمونالدى تەپە-تەڭدىكتى، ۇيقىنى، دەنە تەمپەراتۋراسىن جانە پسيحيكالىق بەلسەندىلىكتى رەتتەيدى»،-دەپ تۇسىندىرەدى نۋتريسيولوگ دارىگەر ماريا مەنشيكوۆا.
بۇل ىرعاقتار، ءوز كەزەگىندە ميدىڭ ەپيفيزى شىعاراتىن مەلاتونينمەن (ۇيقى گورمونى) انىقتالادى، دەپ تولىقتىردى بيوحاكينگ بويىنشا ساراپشى گالينا حۋساينوۆا. سيركادتى ىرعاقتاردى باسقاراتىن مولەكۋلالىق مەحانيزمدەردى اشقانى ءۇشىن 2017 جىلى نوبەل سىيلىعى بەرىلگەن بولاتىن.
«تيبەت مەديسيناسىندا بۇل مەحانيزمدەر بۇرىننان بەلگىلى بولدى. ءاربىر ىشكى ورگان ءوز كەستەسىنە باعىنادى. 24 ساعات ىشىندە بەلسەندىلىك پەن پاسسيۆتىلىك فازالارى اۋىستىرىلادى، ونى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ەمدەۋ مەن دارى-دارمەكتەردى قابىلداۋدا قولدانادى. سيركادتى مەديسيناعا ساي، دەنى ساۋ ادام تاڭعى ساعات بەس-التىدا ويانىپ، بۇكىل اسقازان-ىشەك جولدارى جۇمىس ىستەي باستاعان كەزدە، ياعني جەتىدە تاڭعى اس ىشەدى. اسقورىتۋ پروسەسى باۋىردا تۇنگى ساعات بىردە ۇشكە دەيىن دەتوكسيكاسيامەن (تەرەڭ ۇيقى جاعدايىندا) جانە تاڭعى بەستە تىك ىشەكتى تازارتۋمەن اياقتالادى»، — دەيدى حۋساينوۆا.
ونىڭ ايتۋىنشا، سالك ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى ساچين پاندا تاعامدىق سيركادتى ءريتمدى زەرتتەۋگە ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى. ول ەكسپەريمەنتالدى تۇردە 12 ساعاتتىق تاماق ءۇزىلىسى دەنەنى ساۋىقتىراتىنىن كورسەتتى.
باستى ەرەجە - كەش تاماقتانۋدان اۋلاق بولۋ، دەيدى مەنشيكوۆا. بۇل تاماقتانۋعا كەتەتىن ۋاقىتتى قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
«مىسالى، ەگەر ءسىز تاڭعى جەتىدە تاڭعى اس ءىشىپ، كەشكى سەگىزدە كەشكى اس ىشسەڭىز، ماقسات — بۇل ارالىقتى ساعات 13 — تەن 11-گە نەمەسە 10-عا دەيىن ازايتۋ»، - دەيدى دارىگەر.
تاماقتانۋ كەستەسىن ساقتاۋ ماڭىزدى. تاڭعى اس ءۇشىن تاڭعى 6:30-دان 9:30-عا دەيىنگى ارالىق وڭتايلى، قالعانىن رەتتەۋگە بولادى. كەشكى اسقا تىم كەش ىشپەگەن دۇرىس. ءبىر كۇندە تاماقتانۋ ءۇشىن ۇستەل باسىنا ءۇش-تورت رەت قانا بارعان ءجون.
الايدا، مەنشيكوۆا «فاست-فۋد پەن جارتىلاي فابريكاتتار كۇن ءتارتىبىن قاتاڭ ساقتاعان كەزدە دە زيانىن تيگىزەدى» دەپ ەسكەرتەدى. تاماقتانۋ جاقسى تەڭدەستىرىلگەن بولۋى كەرەك.
«بەلگىلى ءبىر ساعاتتاردا تاماقتانۋدىڭ جۇيەلىلىگى ەنەرگيانى ءتيىمدى پايدالانۋعا ىقپال ەتەدى جانە سالماقتى ساقتاۋعا كومەكتەسەدى. ارالىق اشىعۋ سونىمەن قاتار ءينسۋليندى سەزىمتالدىق پەن مەتابوليكالىق كورسەتكىشتەردى جاقسارتادى»، — دەيدى ميين عىلىمي ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى ولگا يليچيەۆا.
قىتايدا دا مەتاتالداما سياقتى تاماقتانۋ ۋاقىتى مەن جۇرەك-قان تامىرلارى دەنساۋلىعى اراسىنداعى بايلانىستى قاراستىراتىن كوپتەگەن ەڭبەكتەر جاريالاندى. بۇل تاقىرىپتا رەسەيلىك مامانداردىڭ دا ماقالالار بار. تۇراقتى تاماقتانۋ رەجيمى ۇيقىنىڭ ساپاسىن جاقسارتادى، دەپرەسسيا مەن مازاسىزدىق سياقتى پسيحولوگيالىق پروبلەمالاردىڭ ءقاۋپىن ازايتادى.
«ويانعاننان كەيىنگى ءبىرىنشى ساعات ىشىندە تاڭعى اس ءىشۋ ماڭىزدى. ەرتەرەك، ياعني 12:00-دە تۇستەنۋ مەتابوليزمنىڭ ءتيىمدى جۇمىسىنا ىقپال ەتەدى. كورتيزولدىڭ تۇسۋىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ەكى كەزىندە تۇستەنۋگە بولادى. ادەتتە كورتيزول تۇستەن كەيىن ساعات ءۇش-تورت كەزىندە تومەندەيدى. كەشكى استى ەرترەك، ياعني التىدا ءىشۋ تاعامنىڭ ءسىڭۋىن جەڭىلدەتەدى»، - دەيدى يليچيەۆا.
تاڭەرتەڭنەن باستاپ تابەت تارتپاي تۇرسا دا، مىسالى، كۇيزەلىستەن، تاڭعى اس ءىشۋ كەرەك، ەڭ بولماعاندا - ەڭ سۇيىكتى تاعامداردى جەۋ كەرەك»، - دەيدى ساراپشى. دەگەنمەن، تاماقتانۋ رەجيمىندە بىردەڭە وزگەرتپەس بۇرىن دارىگەرمەن جانە ديەتولوگپەن كەڭەسۋ كەرەك.