تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني-رۋحاني، ءعىلىم-بىلىم سالاسىندا ۇلكەن تابىستارعا جەتتى. ەلىءمىزدىڭ مۇنداي بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋى، ەڭ الدىمەن، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۇشان-تەڭىز ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى – الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە شاشىراپ جۇرگەن سان ميلليون قازاقتارمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ولاردىڭ اتاجۇرتقا كوپتەپ ورالۋىنا كەڭ جول اشۋى بولدى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆ شەت مەملەكەتتەرگە بارعان رەسمي ساپارلارىندا سول ەلدە تۇراتىن قازاقتارمەن ارنايى كەزدەسۋ وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرعان ەدى. 1991 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ءتۇركياعا بارعان ساپارى كەزىندە سول ەلدە تۇراتىن قازاقتار قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن ىستانبۇل اۋەجايىندا ءبىردەن ءۇش اقسارباس قويدى قۇرباندىققا شالىپ، قول جايىپ «اقسارباس!.. اقسارباس!» دەپ ۇرانداتىپ، ايرىقشا سالتاناتپەن قارسى الدى. ەلباسى ىستانبۇل قالاسىنداعى «ءمارمار» مەيمانحاناسىندا اعايىندارمەن ارنايى كەزدەسۋ وتكىزءدى. كەزدەسۋ بارىسىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋ تۋرالى ءماسەلە كوتەرىلدى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇل ۇسىنىستى بىردەن قولداپ، ۇلى جيىندى ۇيىمداستىرۋدى قازاقستان دەلەگاسياسىنىڭ قۇرامىندا بارعان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى قالداربەك نايمانبايەۆقا تاپسىردى.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن 1991 جىلعى 18 قاراشادا «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەرگە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلءدىرۋشى بايىرعى ۇلت وكىلدەرىن قازاقستاندا قونىستاندىرۋدىڭ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» ۇكىمەت قاۋلىسى قابىلداندى. ءسويتىپ، الىس-جاقىنداعى اعايىنداردى اتاجۇرتقا جيناۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭدى قۇجات العاش رەت دۇنيەگە كەلىپ، ەتنوستىق كوشى-قونعا ناقتى جول اشىلدى.
سول جىلعى 31 جەلتوقسان كۇنى ەلباسى قازاق راديوسى ارقىلى بۇكىل شەتەلدىك اعايىندارعا ارناپ ءسوز سويلەپ، «اتامەكەنءنىڭ ەسىگى كەلەمىن دەگەن اعايىندارعا ءارقاشان دا اشىق» دەپ جاريالادى. وسىلايشا، الىس-جاقىنداعى اعايىننىڭ اتاجۇرتقا بەت العان ۇلى كوشى ەرەكشە قارقىن الدى. 1991 جىلدان باستاپ وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستاننان اتاجۇرتقا ورالعان قازاقتاردىڭ جۇگىن تيەگەن كولىكتەر شەكارادان اعىلىپ ءوتىپ جاتتى.1993 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ءوز ىشىندە سوعىس ءجۇرىپ جاتقان تاجىكستاننان ءبىر پويىز قانداستارىمىز وڭتۇستىك قازاقستان جانە جامبىل وبلىستارىنا اكەءلىندى. بۇدان كەيىن ەكى پويىز يرانداعى قازاقتارعا اتتانىپ، تۇرىكمەنستان-يران شەكاراسىنان شىققان ءبىر جارىم مىڭ ادامدى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا جەتكىزدى. پويىزعا سىيماي قالعان يراندىق اعايىندار ارنايى كەمەمەن كاسپيي تەڭىزى ارقىلى اقتاۋعا بەت الدى. بۇدان كەيىن ساۋد ارابياسى، اۋعانستان جانە تۇركيا قازاقتارىنا ارنايى ۇشاقتار جىبەرىلدى.
كوش، اسىرەسە، موڭعوليامەن ەكى ارادا قىزۋ ءجۇردى. بايان-ولگەي ايماعىنان ءوسكەمەنگە ءبىر كۇندە قانداستار وتىرعان التى-جەتى ۇشاقتىڭ كەلۋى ۇيرەنشىكءتى جاعدايعا اينالدى. ولاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىن تيەگەن جۇزدەگەن جۇك كولىگى قازاقستان شەكاراسىنان كۇنى-تۇنى اعىلدى. ۇشاقتىڭ كەزەگىن كۇتۋگە شىداماعاندار موڭعوليادان بىردەن رەسەيگە شىعىپ، جول كولىگىمەن كەلدى.
سىرت جەرلەردەگى قانداستارىن ارنايى ۇشاق، پويىز، كەمە، اۆتوبۋس، جۇك كولىكتەرىن جان-جاقتان قاپتاتىپ، كۇنىنە مىڭ-مىڭداپ كوشىرىپ اكەلۋ – ارعى-بەرگى تاريحتا سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. مىنە، وسىنداي سيرەك جاعدايدى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى جۇزەگە اسىردى. قازاقتار اتاجۇرتقا جاپپاي قايتىپ جاتقاندا سول جەردەگى وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ «سەندەردى كوشىرىپ الىپ جاتقان نازاربايەۆ سىندى پرەزيدەنتتەرىڭ بار قانداي باقىتتى حالىقسىڭدار! ال ءبىزدى ەشكىم دە كەرەك ەتىپ، ىزدەپ جاتقان جوق» دەپ كادىمگىدەي كوڭىلدەرى بوساپ، كوزدەرىنە جاس العاندارىن كورگەن جۇرت ءالى كۇنگە اڭىز ەتىپ ايتادى.
كوشتى ۇيىمداستىرۋدىڭ ەڭ اۋىر سالماعى سايات بەيسەنوۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ عازيز ەسمۇقانوۆ باستاعان كوشى-قون دەپارتامەنتىنە ءتۇسءتى. بۇل دەپارتامەنتتە پامير كامالييەۆ، مۇحيت ءىزبانوۆ، مارات توقسانبايەۆ، دانيار ارعىنبايەۆ، احمەت ءابيبەكوۆ، مارات قوناقبايەۆ سىندى الىس-جاقىنداعى اعايىنداردىڭ حال-جاعدايىن جان-جۇرەگىمەن سەزىنەتىن، قازاق حالقىنىڭ كوبەيۋىنە شىنايى جاناشىر ازاماتتار جۇمىس ىستەدى. كوشتى ۇيىمداستىرۋشىلار شەكارانىڭ ارعى جاعىنان باستاپ، اتاجۇرتقا كەلگەنگە دەيىن اعايىندارمەن بىرگە بولدى. ارنايى قۇرىلعان شتاب كوشءتىڭ بارىسىن كۇنى-تۇنى باقىلاپ، باعىت-باعدار بەرىپ، رەتتەپ وتىردى.
سول كەزدەگى كوشتىڭ بارىنشا ءساتتى ءجۇرۋى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءۋاليحان قوڭىربايەۆ باسقاراتىن كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتى مەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءومىرباي مۇسايەۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن پاسپورت جانە ۆيزا جۇمىستارى باس باسقارماسىنىڭ جۇمىستارىنا دا تىكەلەي بايلانىستى ەدى. بۇل ەكى مەكەمە دە الىستان كەلگەن اعايىندارعا شىنايى جاناشىرلىق تانىتا ءبىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە الىستان كەلگەن اعايىندار اتاجۇرتتا ەشقانداي اۋرە-سارساڭعا تۇسپەي، بىردەن ازاماتتىق الىپ، تىپ-تىنىش ورنالاسىپ جاتتى.
ەلباسىنىڭ تۇركياعا ساپارى بارىسىندا بەرگەن تاپسىرماسىنا سايكەس، جازۋشىلار وداعى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايىنا ءبىر جىلعا جۋىق جان-جاقتى دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ۇلى جيىنعا ءبىر اي قالعاندا، ياعني 1992 جىلدىڭ 27 تامىزىندا ۇكءىمەتءتىڭ قۇرىلتايدى وتكىزۋ تۋرالى ارنايى قاۋلىسى قابىلدانىپ، پرەمەر-ميءنيستردىڭ ورىنباسارى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ باستاعان ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى قۇرىلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە الماتى قالاسىندا قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا قۇرىلتاي ءساتتى ءوتتى. وندا «ءدۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى» قوعامدىق ءبىرلەستىگى قۇرىلىپ، ەلباسى وسى ۇيىمنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءبىراۋىزدان سايلاندى.
قۇرىلتايدىڭ سالتاناتتى اشىلۋىندا ەلباسى الەمدەگى بۇكىل قازاققا ارناپ: «ءدال وسىناۋ ساتتە ءوزىن قازاقپىن دەپ سەزىنەتىن ءاربىر ادام جۇرەگى لۇپىلدەپ، اتامەكەنگە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ استاناسى الماتىعا كوز تىگۋدە. ويتكەنى مۇندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ءيىسى قازاق اتاۋلىنىڭ وكىلدەرى تۇڭعىش رەت سالتاناتتى ءماجىلىس – قۇرىلتايعا جينالىپ وتىر... سان عاسىرعا سوزىلعان وتارشىلدىقتىڭ بۇعاۋىنان بوسانىپ، قىسقا مەرزىم ىشىندە بۇكىل الەم مويىنداپ، ابىرويى اسىپ ۇلگەرگەن قازاقستان جۇرتشىلىعى سىزدەردى، ارداقتى اعايىن، تۋعان جەردە قۇشاق جايىپ قارسى الۋدا.
مەن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى رەتىندە ءبارىڭىزدى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! بارشاڭىزعا «تۋعان جەرگە قوش كەلدىڭىزدەر!» – دەپ، جۇرەك تەبىرەنتەرلىك ءسوز سويلەي كەلىپ، الداعى ۋاقىتتا سىرت جەرلەردەگى اعايىندارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ ناقتى ەكى جولىن اتاپ كورسەتتى. ونىڭ ءبىرىنءشىسى – اعايىنداردى اتاجۇرتقا تۇراقتى كوشىرىپ اكەلۋ. ەكىنشىسى – قازاق دياسپوراسىنا سول بۇرىنعى تۇرعان جەرىندە ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، انا ءتىلىن، ءمادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرىن ساقتاپ، قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى رەتىندە وسىپ-وركەندەي بەرۋىنە قولداۋ جاساۋ. وسىعان وراي ەلباسى جاڭادان قۇرىلعان ءدۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءمىندەتتەرىن دە ناقتىلاپ بەردى.
كەيىن مۇنداي قۇرىلتاي تۇركىستان مەن قازىرگى نۇر-سۇلتان قالالارىندا ءتورت رەت ۇيىمداستىرىلدى. وسى قۇرىلتايلاردىڭ بارىندە دە ەلباسى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن اعايىنداردىڭ ورتاسىندا بولىپ، قازاق حالقىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى جونىندە تولعانىسقا تولى باياندامالار جاسادى. قازاقستان تاراپىنان شەتەلدەگى اعايىندارعا جاسالۋعا ءتيىس قولداۋ مەن قامقورلىقتى دا ۇنەمى ناقتى ايقىنداپ، باعىت-باعدار بەرىپ وتىردى. مۇنىڭ ءبارى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە جۇرگەن بۇكىل قازاققا جەتىپ، ولاردىڭ اتاجۇرتقا دەگەن ساعىنىشىن، كەلۋگە دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن ارتتىردى.
1993 جىلى ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن «قازاقستان» قوعامى تاراتىلىپ، بولىنگەن قارجىسى، اتقاراتىن قىزمەتى، كەڭسەسى قاۋىمداستىققا ءبىرجولاتا بەءرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قاۋىمداستىق باسىندا باسپاناسى، تۇراقتى قىزمەتكەرلەرى بار، الىس-جاقىنداعى اعايىندارمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، كەلگەندەرىن كۇتىپ الاتىن قاراشاڭىراققا اينالدى. وسىعان وراي، جىل سوڭىندا الماتىداعى م.اۋەزوۆ اتىنداعى تەاتردا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ تۇساۋكەسەر سالتاناتى ءوتتى.
ەلباسى سالتاناتقا ارنايى كەلىپ قاتىسىپ، قازاق دياسپوراسىمەن بايلانىس جانە كوشى-قون جونىندەگى وزەكجاردى ويلارىن ورتاعا سالدى. اعايىندار دا اتاجۇرتقا دەگەن ريزاشىلىقتارى مەن ۇسىنىستارىن كەزەك-كەزەك ايتىپ جاتتى. سولاردىڭ ءبىرى – قاراقالپاقستاننان كەلگەن جۋرناليست قۇتماعامبەت قونىسبايەۆ ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، قاراقالپاقستاننان قازاقستانعا قونىس اۋداراتىندار ايتارلىقتاي مول، ءبىراق جەر شالعاي، سوندىقتان الماتى مەن قاراقالپاقستاننىڭ ورتالىعى – نوكىس قالاسىنىڭ اراسىندا تۇراقتى قاتىنايتىن جولاۋشىلار پويىزى وتە قاجەت. بۇل ۇسىنىستى ەستىگەندە زالداعى بۇكىل جۇرت ءبىر ءسات تىپ-تىنىش بولا قالدى. ويتكەنى ول كەزدە جاڭادان پويىز ءجۇرگىزۋ، اسىرەسە وزگە ەلمەن ەكى ارادا ءجۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى ەدى. ەندى پرەزيدەنت نە ايتار ەكەن؟ ءبىراق نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءبىر ءسات تە ويلانعان جوق. «بۇل ماسەلە شەشىلەدى. اعايىندارعا سالەم ايتا بار، الماتى مەن نوكىستىڭ اراسىندا پويىز جۇرگىزەمىز»، - دەپ نىق جاۋاپ بەردى. زالداعى جۇرتشىلىق دۇرىلدەتە قول سوقتى. كوپ ۇزاماي قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ اعايىندارعا بەرگەن ۋادەءسى تولىق ورىندالدى: الماتى مەن نوكىسءتىڭ اراسىنا جولاۋشىلار پويىزى تۇراقتى جۇرە باستادى. ءسويتىپ، قاراقالپاقستانداعى اعايىنداردىڭ اتاجۇرتپەن تۇراقتى بايلانىس جاساپ، ءبىرجولاتا كوشىپ كەلۋىنە كەڭ جول اشىلدى.
دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ەلباسىنىڭ بەلگىلەپ بەرگەن باعىت-باعدارى مەن تاپسىرمالارى بويىنشا شەتەلدەگى اعايىندارمەن بايلانىس جانە كوشى-قون جونىندە جۇيەلى جۇمىس ىستەۋگە كىرىستى.
1992-2004 جىلدار ارالىعىندا قاۋىمداستىق ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان كورنەكتى جازۋشى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى قالداربەك نايمانبايەۆ بۇل جۇمىستارعا ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى. ول كىسى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ بۇل قىزمەتتى تالعات ماماشيەۆ اتقاردى. ال 2017 جىلى نۇر-سۇلتان قالاسىندا وتكەن الەم قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا قاۋىمداستىق ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ سايلاندى.
ەلباسىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ بارىسىنداعى قاۋىمداستىق جۇمىسىنا وزبەكءالى جانىبەكوۆ، شاڭگەرەي ءجانىبەكوۆ، ماحمۇد قاسىمبەكوۆ، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد سىندى بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرلەرى ءار كەزەڭدە شىنايى جاناشىرلىقپەن قولداۋ كورسەتىپ وتىردى.
قاۋىمداستىق از ۋاقىتتىڭ ىشىندە 30-عا جۋىق مەملەكەتتەگى قازاق دياسپوراسىمەن تىعىز بايلانىس ورناتتى. قاۋىمداستىق قىزمەتكەرلەرى رەسەي، وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستاننان باستاپ، سوناۋ موڭعوليا، تۇركيا، يرانعا دەيىنگى قازاقتار تۇراتىن ەلدەردى تۇگەل ارالادى. ەۋروپاداعى قازاقتار دا نازاردان تىس قالمادى.
بۇل ساپارلاردا قاۋىمداستىق قىزمەتكەرلەرى قازاق دياسپوراسىنا اتاجۇرتقا ورالۋدىڭ جول-جوباسىن كورسەءتىپ، كەلەتىن وتباسىلاردىڭ ءتىزىمىن جاساپ، كوشى-قون مەكەمەلەرىنە وتكىزىپ وتىردى. مىسالى، 1993 جىلى قاۋىمداستىققا تۇركيانىڭ ىستانبۇل قالاسىنا اۋعانستاننان كەلگەن جۇزدەگەن قازاق وتباسى ءتۇرلى قيىندىققا ۇشىراپ، اتاجۇرتقا جەتە الماي وتىر دەگەن توتەنشە حابار ءتۇستى. وسىعان وراي، ىستانبۇلعا بارىپ، 300-دەن استام قازاق وتباسىن (ءبىر مىڭداي ادام) جاڭا تۋعان بالالارىنا دەيىن قالدىرماي تىزىمگە الدىق. بۇل جۇمىسىمىزعا ىستانبۇلداعى قازاقستان كونسۋلدىعى قولداۋ كورسەتتى. ءسويتىپ، اعايىنداردىڭ ءتىزىمىن الماتىداعى كوشى-قون دەپارتامەنتىنە وتكىزدىك. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي، ىستانبۇلعا ارنايى ۇشاقتار جىبەرىلىپ، ءبىر مىڭداي ادامى بار 300-دەن استام وتباسى تۇگەلدەي قازاقستانعا جەتكىزىلدى. ءقازىر بۇل اعايىندار تۇركىستان وبلىسى مەن الماتى وبلىسىنىڭ قاراساي اۋدانىندا ءوسىپ-ونىپ جاتىر.
بارلىق جەردە قاۋىمداستىق تاراپىنان كوتەرىلگەن ماسەلەلەر تىكەلەي قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ وي-پىكىرى، ۇستانىمى رەتىندە باعالانىپ، تولىق قولداۋ تاۋىپ وتىردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قىتايداعى اعايىنداردىڭ قازاقستانعا كەلىپ تۇراقتى تۇرۋىنا، جۇمىس ىستەپ كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋىنا ناقتى جول اشىلدى. ەكى ەل اراسىنداعى سوناۋ الپىسىنشى جىلداردان كەيىن توقتاپ قالعان كوش قايتا جانداندى. ءسويءتىپ از جىلداردىڭ ىشىندە قىتايدان قازاقستانعا 100 مىڭنان استام اعايىن كەلدى. قىتايدان كەلىپ ءتۇرلى وقۋ ورىندارىنا تۇسكەن جاستاردىڭ دا قاتارى بارىنشا كوبەيدى.
قىتايداعى اعايىندارمەن مادەني بايلانىس جاساۋعا دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان مۇمكىندىك تۋدى: قاۋىمداستىق جىل سايىن شەكارانىڭ ارجاعىنداعى اعايىندارعا كونسەرتتىك بريگادالار اپارىپ تۇراتىن بولدى، ول جاقتاعى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى قازاقستاندا مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن كوپتەپ جارىق كورە باستادى.
ەلباسى سىرت جەرلەردەگى قازاقتان شىققان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اتاجۇرتقا كوبىرەك كەلۋىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، قاجەت جاعدايدا بۇل ماسەلەگە ءوزى دە تىكەلەي ارالاسىپ وتىردى. تۇركياداعى كورنەكتى ءدىن قايراتكەرى حاليفا التاي اقساقال قازاقستانعا ەلباسىنىڭ وسىنداي تىكەلەي قامقورلىعىنىڭ ناتيجەسىندە كەلدى. موڭعوليادا تۋىپ-وسكەن بەلگىلى عالىم زاردىحان حينايات ۇلى دا ەلباسىنىڭ ناقتى قامقورلىعىنا يە بولدى. مۇنداي مىسالدار از ەمەس.
نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ استانانى الماتىدان قازىرگى نۇر-سۇلتان قالاسىنا كوشىرۋى قانداستار كوشىنە جاڭا لەپ، ەرەكشە سەرپىن اكەلدى. بۇعان دەءيىن اعايىندار نەگىزىنەن وڭتۇستىك ءوڭىرلەرگە كەلىپ جاتقان بولسا، ەندى كوش قازاقستاننىڭ ورتالىعىنا قاراي بەت بۇردى.
كوشى-قون جۇمىسىنىڭ بارىنشا ناتيجەلى ءجۇرۋى ءۇشىن ونىڭ زاڭدىق-قۇقىقتىق نەگىزدەرى دۇرىس بولۋى ءتيىس. ەلباسى قانداستار كوشىن قولعا العاندا بۇل ماسەلەنى دە نازاردا ۇستادى. سوعان وراي، 1992 جىلعى تۇڭعىش قۇرىلتاي قارساڭىندا ۇكىمەتتىڭ «ۇلتى قازاق شەتەل ازاماتتارىن قازاقستاندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى» №791 قاۋلىسى قابىلداندى. 1996 جىلدان باستاپ قاتارىنان ەكى رەت «شەتەلدەگى وتانداستاردى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» دۇنيەگە كەلدى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭ دا بىرنەشە رەت جەتىلدىرىلىپ، قايتا قابىلداندى.
وسىنداي يگى ىستەردىڭ ناتيجەسىندە شەتەل قازاقتارى قازاقستانعا اعىلىپ كەلءدى. بۇل كوش، اسىرەسە، 90-جىلدارى ايرىقشا مول بولىپ، قانداستاردىڭ سانى جىلىنا 20 مىڭ وتباسىعا، ياعني 80 مىڭعا ادامعا دەيىن جەتتى. 2000 جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن بۇل كوش جىلىنا 40-50 مىڭ ادامنىڭ توڭىرەگىندە بولدى. ءسويتىپ اتاجۇرتقا 1 ملن-نان استام قانداسىمىز ورالىپ، قازاقستان حالقىنىڭ بۇگىنگىدەي 19 ملن-عا جاقىنداۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى.
ەلباسىنىڭ الىستاعى اعايىندارمەن بايلانىس جاساۋداعى العا قويعان نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – سىرت جەرلەردەگى اعايىندارعا ءوقۋ-بىلىم جونىنەن قولداۋ كورسەتۋ ەدى. وسىعان وراي، قاۋىمداستىق كەزىندە ءبىلىم مينيسترلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ، سىرتتاعى قازاق جاستارىن قازاقستانعا اكەلىپ وقىتۋ ماسەلەسىن قولعا الدى. بۇگىنگى تاڭدا جەر جۇزىندەگى قازاقتار ءۇش ءتۇرلى – كيريلليسا، لاتىن، اراب ءالىپبيىن پايدالانۋدا. اتى قازاق مەكتەبى بولعانىمەن، ءار ەلدەگى وقۋلىقتار بىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى. سوندىقتان سىرتتان كەلەتىن جاستارىمىز اۋەلى دايىندىق بولىمدەرىندە ءبىلىم الۋى كەرەك. وسىعان وراي، اۋەلى قاراتاۋ قالاسىنان اعايىنداردىڭ جاس ۇرپاعىنا ارنالعان 40 ورىندىق دايىندىق ءبولىمى اشىلدى. كەيىن مۇنداي دايىندىق ءبولىمدەرىنە قابىلداناتىندار سانى 1500-گە دەيىن كوبەيدى. شەتەلدەگى قازاق بالالارىنىڭ قازاقستانداعى لاگەرلەرگە كەلىپ تىنىعۋى دا تۇڭعىش رەت ۇيىمداستىرىلدى. قاۋىمداستىق يران، اۋعانستان، تۇركيا، قىتايداعى قازاق كاءسىپكەرلەرىنىڭ قازاقستاندا جۇمىس ءىستەۋىنە كومەكتەستى.
قاۋىمداستىق جۇمىستارىنىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى – ەلىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن تابىستارىن جانە ەلباسىنىڭ قازاقستاندى ەڭ دامىعان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا قوسۋ جونىندەگى قولعا العان يگى ىستەرىن شەتەلدەگى اعايىندارعا جەتكىزىپ، ناسيحاتتاپ وتىرۋ بولدى. قاۋىمداستىق ەلباسىنىڭ جولداۋلارىن قازاقتار كوپ تۇراتىن بىرنەشە ەلدەردىڭ تىلىنە اۋدارىپ، وعان قوسا لاتىن جانە توتە جازۋداعى نۇسقالارىن دايىنداپ، تاراتىپ وتىردى. بۇل جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋعا قاۋىمداستىقتىڭ جانىنان جارىق كورگەن «التىن بەسىك» جۋرنالى، «تۋعان ءتىل» الماناعى، «اتاجۇرت» باسپاسىنىڭ «قازاق الەمى» سايتى، تالداۋ ورتالىعى ۇلكەن ۇلەس قوستى.
ەلباسىنىڭ الىس-جاقىنداعى اعايىندارعا كورسەتكەن ۇلكەن قامقورلىعىنىڭ ءبىرى – الماتىدان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ عيماراتىن سالىپ بەرۋى ەدى. قاۋىمداستىق العاش قۇرىلعان كەزدە تورت-بەس بولمەسى بار شاعىن كەڭسەدە وتىردى. بۇل الىستان كەلگەن اعايىنداردى كۇتىپ الۋدى قيىنداتاتىن. سوعان وراي ەلباسى قاۋىمداستىققا ارنايى جەكە عيمارات تۇرعىزۋ ماسەلەسىن قولعا الدى. بۇل ەل ەكونوميكاسى ءالى دە ءتۇزەلمەگەن قيىن كەز بولاتىن. سوعان قاراماستان، ەلباسى قولداۋىمەن الماتىنىڭ تورىنەن قاۋىمداستىقتىڭ جەكە اسحاناسى، ءقوناقۇيى، كەڭسەسى بار ءتورت قاباتتى عيماراتى بوي كوتەردى. ول ۇزاق جىل الىس-جاقىنداعى اعايىنداردىڭ الماتىعا كەلگەندە ات باسىن تىرەيتىن قۇتتى شاڭىراعىنا اينالدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «Egemen Qazaqstan» گازەتىندە جارىق كورگەن «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىندا ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى باسەڭدەپ قالعان قانداستار كوشىن بارىنشا قولداپ، جانداندىرامىز دەپ اتاپ كورسەتتى. وسىعان وراي، جاقىندا ۇكىمەت باسشىسى 2025 جىلعا دەيىن 80 مىڭ قانداستىڭ، ونىڭ ىشىندە 2021 جىلى 12 مىڭ قانداستىڭ اتاجۇرتقا ورالۋى ۇيىمداستىرىلاتىنى تۋرالى ءمالىمدەدى. ۇكىمەتتىڭ بۇل جوسپارىنىڭ ورىندالۋىنا تولىق مۇمكىندىك بار. ءويتكەنى، كوش جاڭا باستالعان توقسانىنشى جىلدارمەن سالىستىرعاندا ءقازىر مەملەكەءتىمىز الدەقايدا قۋاتتى. جۇمىستى ۇيىمداستىراتىن مەكەمەلەر دە جەتكىلىكءتى. ەلباسىنىڭ كەيىنگى قۇرىلتايداعى تاپسىرماسىنا سايكەس «وتانداستار قورى» قۇرىلعان. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى دا قىزمەتىن جالعاستىرۋدا.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ الىستاعى اعايىندارعا دەگەن شىنايى جاناشىرلىق قامقورلىعى مەن يگى باستامالارى الداعى ۋاقىتتا لايىقتى جالعاسىن تاباتىنىنا كامىل سەنەمىز.
ءسۇلتانالى بالعابايەۆ،
1992-2017 جىلدارداعى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى