ەكونوميكانىڭ ءبىر تىنىسى – تۋريزم!
تۋريزم الەمدىك ەكونوميكانىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالعالى كوپ بولدى. بۇگىندە اقش، تۇركيا، اراب ەلدەرى ءتۋريزمدى ەكونوميكانىڭ ءبىر تىنىسى ەتكەلى قاشان؟! ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، دۇنيە جۇزىندە بۇل سالادا ەڭبەك ەتەتىن جانداردىڭ سانى 75 ميلليوننان اسقان.
ەلىمىزدەگى دامۋشى سالا – تۋريزم. اتالمىش سالاعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ دا از ەمەس. قازاق ەلىنە ساياحاتتاۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى جابايى تابيعات پەن تاريحي ورىنداردى كورۋگە قۇشتار. كوكشەتاۋ، باياناۋىل، بۋراباي، جوڭعار الاتاۋى، قاتىن قاراعاي، تۇركىستان، ماڭعىستاۋ ت.ب. ماسەلەن، تۇركىستانعا جىلىنا شامامەن 1 ميلليون ادام زيارات جاسايدى ەكەن. بۇل – جەتىستىك. ال سىرتتان كەلۋشىلەرگە قىزمەت كورسەتۋ جايى قالاي؟ مىنە، بۇگىنگىنىڭ ماسەلەسى. ماسەلەن، تۇركيا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، ساۋد ارابياسى سىندى تۋريستىك ءال-اۋقاتى دامىعان مەملەكەتتەردە ءبىرىنشى كەزەكتە قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنا باسىمدىق بەرىلگەن. اۋەلگى ۇشاقتان تۇسكەننەن باستاپ قايدا، قالاي ورنالاستىرۋ، ت.ب ماسەلەلەر كۇنى بۇرىن شەشىلگەن. قوناق ۇيلەردەگى ءنومىر، ودان كەيىن سىزگە قىزىقتى مارشرۋتتار ۇيىمداستىرادى. بالكىم، ءسىز جاعاجايعا بارىپ سۋعا شومىلعاندى ۇناتاسىز، جادىگەرلەرلەر، كيىم دۇكەندەرىن ارالاعاندى جاقسى كورسەڭىز، سول بويىنشا بارلىق مۇمكىنشىلىكتى جاساپ قويعان. كوبىنە ەۋروپا مەن امەريكا قۇرلىعىنان كەلەتىندەرگە ورتاازيالىقتاردىڭ ءومىر سالتى قىزىق بولىپ كەلەدى. ورتا ازيادا تاريحي ەسكەرتكىشتەر كوپ. سونىڭ ىشىندە ۇلى جىبەك جولىنداعى بايىرعى ساۋدا-ساتتىق جاسالعان قالالار، تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ەداۋىر بولىگى ساقتالعان. وسىنداي توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان شاھارلار، كونە جادىگەرلەر شەتەلدىك تۋريستەردى قىزىقتىرماي قويمايدى. كوپشىلىگى سايران، ساۋران، وتىرار، سىعاناق، تاراز، سارايشىقتى كورگىسى كەلەدى. وسىنداي باي تاريحي ولكەلەردىڭ جاي-كۇيى ءالى كۇنگە دەيىن نازاردان تىس قالۋدا. ول جەرلەردە جول، قوناق ءۇي، تاعى باسقا ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپاعان.
جاھان ەلدەردى 1970 جىلداردان كەيىن تۋريزم كلاسستەرىن دامىتۋدى قولعا الا باستادى. ساراپشىلار مۇناي مەن گاز نەمەسە ءبىر عانا سالامەن كۇنەلتۋ ەكونوميكالىق داعدارىس تۋدىراتىنىن ناقتى دالەلدەرمەن ايتۋدا. بۇل ەسكەرتۋگە زەر سالعاندار دا بار. ولار - ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، تۇركيا، مالديۆ، باگام ارالدارى سىندىلار. ولار سىرتتان ينۆەستيسيا تارتا باستادى. بىرتىندەپ ءىرى حولدينگتەر، كومپانيالار، كورپوراسيالار كەلدى. ولار سول جەرلەردەگى ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتتى. جاڭادان جاساندى ارال قۇردى. قوناق ۇيلەر سالدى. جەرگىلىكتى حالىققا جۇمىس بەردى. بيۋدجەتكە اقشا قۇيدى. ەڭ باستىسى، شەتتەن كەلەتىن ساياحاتشىلارعا قولايلى جاعداي جاسادى.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، بىزدىكىلەر شەتكە بارىپ دەمالۋعا جىلىنا 400 اقش دوللارىن جۇمسايدى ەكەن. وتكەن جىلدارى بۇكىل جەر شارىنان تۋىستاس تۇركيا ەلىنە 37 ميلليون تۋريست ساياحاتتاعان. ال بىزدەن 450 مىڭعا جۋىق قازاقستاندىقتار باۋىرلاستاردا قوناق بولعان. ارينە، اركىمنىڭ ءوز قالاۋى.
قازاقستاننىڭ تابيعاتى اسەمدىككە تولى. ءتىپتى كەيبىر ولكەلەردىڭ سۇلۋلىعىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايسىز. اقىن ساكەن سەيفۋللين اتامىز كوكشەنىڭ سۇلۋلىعىن بىلايشا سۋرەتتەپتى:
سەكسەن كول كوكشەتاۋدىڭ ساياسىندا،
ءارقايسى التىن كەسە اياسىندا.
اۋاسى دەرتكە داۋا، جۇپار ءيىستى
كوكىرەك قانشا جۇتسا، توياسىڭ با؟
راسىندا قازاق دالاسىنىڭ، وزەن-كولى مەن تاۋ-تاسى، ءاربىر ساياسىنىڭ وزىندىك قاسيەتتەرى بار. قانداي عاجاپ كورىنىستەر! قىزىعا ءھام سۇيسىنە قارايمىز. ماسەلەن، امەريكا قۇراما شتاتتارىندا «كولورادو كانونى» دەپ اتالاتىن جەر بار. الەمدىك عالىمداردىڭ توپشىلاۋىنشا، بۇل جەردىڭ تاريحى سوناۋ ەرالار قويناۋىندا جاتىر. جەر بەتىنەن مۇز ەرىپ، كوپ سۋ تارتىلعاننان قالعان دەسەدى. مىنە، تاۋ شاتقالدارىنداعى سۋ تارتىلعاننان قالعان كورىنىستەر بۇگىندە تۋريستەردى تارتۋدا. ول جەرگە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كورۋگە كەلەدى. ارنايى جاعداي مەن اينالاسىندا تۇنەۋگە، سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتۋگە نەگىزدەلگەن قوناق ۇيلەر سالىنعان. ياعني مۇندا ماقساتتى تۋرلار قاراستىرىلعان. ءداپ سولاي بىزدە دە جاساۋعا بولادى. الماتى وبلىسىندا «شارىن شاتقالى» دەپ اتالاتىن جەردى كوپشىلىگىمىز بىلەمىز. مىنە، سوعان قىزىعىپ بارۋشىلار سانى ارتۋدا. مۇنىڭ تاريحى دا، پايدا بولۋى دا ناق «كولورادو» سياقتى. سوندىقتان نازاردى مەيلىنشە سول ايماقتارعا بۇرعان ابزال. وتكەن جىلى «قايىڭدى-كولساي» ايماعىندا بولدىق. ناعىز قازاقى اۋىل. ساتى ەلدى مەكەنىنە ايالدادىق. اينالا تاۋ-تاس، ارشا مەن قاراعاي تولى ورمان. كورسەڭ، كوزىڭ تويادى. ءبىر عاجاپ كورىنىس. راحاتتانىپ دەمالىپ، كەلەسىز. ال «كولسايعا» بارساڭىز، ءتىپتى كەرەمەت! تابيعات مۇنشا سۇلۋ بولار ما؟! قۇددى ساكەن اقىننىڭ جىرلارىنداعى كورىنىستەرگە كۋا بولاسىز. عاجاپ! سول ارادا بىرتىندەپ قوناق ۇيلەر مەن ايالدايتىن ورىندار قاز-قاتار سالىنىپ جاتىر. الماتىدان شارىنعا دەيىنگى جولاردىڭ جوندەلىپ جاتقانىن بايقادىق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ينفراقۇرىلىمدى دامىتا بەرگەن ءجون. ايتپاقشى، شارىن مەن كولورادو الەمدە ەكەۋ عانا. سوندىقتان دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى ءۇشىن تاريحي مەكەن بولىپ تابىلادى.
الاش قايراتكەرى اقيىق اقىن ماعجان جۇمابايەۆ «تۇركىستان - ەكى دۇنيە ەسىگى» دەپ تەككە ايتپاعان. بۇگىندە كيەلى ءوڭىر قارقىندى دامىپ كەلدى. تۋريزم ەلدىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق درايۆەرىنە اينالىپ كەلەدى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى - تۇركى الەمىنە ورتاق مۇرا. سوندىقتان بولار كەلۋشىلەر، زيارات جاساۋشىلار سانى جىلدان-جىلعا ارتۋدا. سول وڭىردە قاستەرلى مەكەندەر مەن ورىندار كوپتەپ كەزىگەدى. كەلۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى زيارات جاسۋ ءۇشىن بارادى. اسىرەسە، الىس-جاقىن كورشى مەملەكەتتەردەن كەلۋشىلەر سانى ارتقان. تۇركىستان - تۇگەل تۇركىنىڭ ورتاق مەكەنى. بالكىم، سول سەبەپتى دە ساياحاتتاۋشىلار لەگى كوبەيىپ كەلەدى. قالادا ارنايى تۋريستەر مەن ساياحاتتاۋشىلارعا ارنالعان قوناق ۇيلەر بوي كوتەرۋدە. سۋبۇرقاقتار مەن ءتۇرلى ويىن-ساۋىق وتاۋلارى دا سالىنۋدا. جالپى ايتقاندا، كيەلى شاھار تۋريستەر ەڭ كوپ ساياحاتتايتىن ورتالىققا اينالعان.
ەلىمىزدىڭ باتىسى دا - كەرەمەت سۇلۋ ءوڭىر. قارت كاسپييدىڭ ماڭايى مەن سالقىن سامال لەبى قانداي عاجاپ! اقتاۋ جاعالاۋى كۇز بەن كوكتەمدە شاعالاعا تولادى. بۇگىن ساياحاتتاۋشىلاردىڭ دەنى باتىس ايماققا بارۋدى ءجون سانايدى. وسى اتالعان كورىنىستەر مەن ماڭعىستاۋدىڭ قىراتتارىن كورۋگە اسىق. بوزجىرا جەرلەرى ساكرالدى ۇعىمنان سىر شەرتەدى. دالىرەك ايتساق، شەتەلدىكتەر كوپ قىزىعاتىن ورىن بولىپ تابىلادى. بەكەت اتا - قاسيەتتى ورىن. ءيسى قازاق ءۇشىن مۇندا كەلىپ، ءتاۋ ەتىپ، زيارات جاساۋ يگى ءىس رەتىندە ۇعىنىلادى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كورشى ەلدەردەن دە كەلۋشىلەر كوبەيگەن. وسىنىڭ ءبارى ءتۋزيمنىڭ دامىپ كەلە جاتقانىنىڭ ايقىن كورىنىسى.
وزگە وڭىرلەردە دە كورسە كوز توياتىن كورىكتى مەكەندەر جەتەرلىك. ءبىر عانا تۇلكىباستاعى ماشاتتىڭ بويى قانداي عاجاپ! باياناۋىل، قىزىلجار، تۇگەل تۇركىنىڭ ءپىرى - قورقىت اتانىڭ ەلى تۇنعان تاريح. وسىنداي اسەم تابيعات پەن كورىكتى مەكەندەردى شەتەلدىك تۋريستەرگە پاش ەتەتىن كۇن تۋدى. ەگەر ءبىز ءتۋريزمدى دامىتۋعا 10 تەڭگە سالساق، ولار بىزگە 100 تەڭگە الىپ كەلەتىنىن ويلايىق دەمەكپىن.
وسىنشاما ۇلان-عايىر اتىراپتى باتىر بابالار نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ قالدى. جان الىسىپ، جان بەرىستى. ناتيجەسىندە قازاققا كەڭ-بايتاق ولكە مەن كوركەم جازيرا دالا، وزەن-كولدەر مەن اسپانمەن تالاسقان تاۋلار قالدى. مىڭ راقمەت! وسى كۇندەرى قاستەرلى قازاق توپىراعى تۋريزم ايماعىنا اينالۋدا. بارشا الەم تاڭدانا قارايتىن، سۇلۋ جەرلەرىمىز بارشىلىق. تەك قانا قۇر دالانىڭ ءوزى نەگە تۇرادى دەسەڭىزشى! بىرىنەن ءبىرى وتكەن اسەم، بىرىنەن ءبىرى وتكەن كەلبەتتى. كەي كەيدە تامسانۋ مەن تاڭدانىستى جاسىرا المايسىڭ. سوڭعى ۋاقىتتارى اقش، ەۋروپا، تۇركيا، رەسەي سىندى ەلدەردەن كەلۋشىلەر كوبەيگەن. ولار دا ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزعا تاڭدانىس ءبىلدىرىپ جاتىر. الگىندە ايقانىمىزداي، ءاربىر ساياحاتتاۋشىعا جاعداي جاساپ، سەرۆيستىك قىزمەتتەردى ارتتىرساق، كوپ نارسە ۇتار ەدىك. بۇل جاعىنان كەلگەندە، ەلىمىزدە اتقارىلىپ جاتقان شارالار كوڭىل قۋانتادى. ءار نارسە ءوز رەتىمەن دەگەندەي، جايمەن ىستەلۋدە. تەك وسىنى ۇدەتە بەرگەن ءجون. سوندا عانا وركەندەۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسەمىز. قازاق ەلىنىڭ دامۋ جولى ايقىن. ەڭ باستىسى، تۋريزم جولعا قويىلىپ، بىرتىندەپ وركەندەۋدە.
تۇيىندەي كەلە، ءبىر عانا ويدىڭ شوعىرى ويعا ورالادى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، دۋباي، تۇركيا سياقتى ءتۋريزدى دامىتقان ەلدەر قاتارىنا ەنۋگە تالپىنىس جاساپ جاقانىمىز قۋانتادى. بولاشاقتا ساياحاتتاۋشىلارعا جاعداي جاساعان، ءتۋريزدى دامىتقان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلاتىنىمىزعا سەنەمىز. ەلدىڭ ەرتەڭى جارىق ءارى كەمەل بولسىن!