باي مۇرا!
الەمگە ايگىلى قالامگەر ۆيكتور گيۋگو «ەرلىك ونەگەلەرى تاريحتى نۇرلاندىرا تۇسەدى جانە ول ونەگەلەر - ادامداردى العا جەتەلەيتىن جارىعى مول شامشىراقتاردىڭ ءبىرى» دەپتى. سول سيقتى حالقىمىزدىڭ تاريحى تەرەڭ. ءبىز ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىزگە زەر سالساق، تالاي تاريحاتقا كۋا بولامىز. ناتيجەسىندە "قايدان شىقتىق؟ كىمدەرمەن تۋىستىق بايلانىسىمىز بار؟" دەگەن سان سالالى ساۋالدارعا جاۋاپ تابامىز. تەك تاۋىپ قانا قويماي، كوپتەگەن سىرلارعا قانىعامىز. كونە عۇن، ساق، بەرىسى تۇركىلىك كەزەڭگە تاپ بولامىز. ال قازاق حاندىعى ءوز الدىنا ءبىر شەجىرە. كوبىنە تاريحتى ايتقاندا، قازاق ءوزىنىڭ تۇركى جۇرتىنان تارايتىنىنا كوز جەتكىزە تۇسەدى. ال سول شەجىرەنىڭ ءبىر پاراسىن اعىتساڭىز، ارعى جاعى ۇرشىق ءيىرى بولماس تاريحي جادىگەر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
قازاق تاريحى تۋرالى كەزەكتى جازبامىزدى تەرەڭدەتىپ تارقاتۋدى ءجون سانايمىز. بۇل رەتتە تاريحشى، ەتنوگراف، جازۋشى ءارى عالىمدار ويىنا سۇيەنە وتىرىپ قاراستىرعاندى ابزال كورەمىز. ويتكەنى ولاردى جازبالارى قازاقتىڭ ارعى بەرگى شىعۋ تەگىن، سالت-ساناسىن، تۇركى قاعاناتىن زەردەلەۋدە تاپتىرماس شامشىراق بولادى. سونداي ءىلىمدار قالامگەردىڭ ءبىرى مۇحتار مۇقان ۇلى ماعاۋين ەدى. تاريح زەرتتەۋشىسىنىڭ ەڭبەكتەرىن نەگىزگە الىپ، ءبىرشاما تالداۋ جاساعان ەدىك.
پايىم مەن پاراسات
ءماعاۋيننىڭ تۇركىلىك سارىندار، مەملەكەتشىلدىك، ونى نىعايتۋ سىندى تاقىرىپتار استارلى تۇردە جەتكىزىلگەن اڭگىمەسى «قۇمىرسقا قىرىعىن». بۇندا تۇتاس تۇركىلىك، جالپىعا ورتاق قۇندى يدەيالار قىلاڭ بەرەدى.
جاڭاشىلدىق، جاڭا كوزقاراس، بۇرىن-سوڭدى كوپتىڭ كوكرەگىنە كەلە بەرمەيتىن، وقيعانى باسقا جاقتارمەن اكەلىپ بەينەلەۋ، مەيىلىنشە استارلاپ، ايتارىن تۇسپالداپ جەتكىزۋدە ەرەكشەلىك تانىتا العان. قاشاندا ءبىر سارىنمەن جازىلعان پروزالار وقىرماندى جالىقتىرارى ءمالىم. قوعام ءاردايىم قايناۋ پروسەسىندە بولىپ، ءارقاشان ءبىر ورىندا تۇرا بەرمەيدى. ءبىر كەزدەردە تىكە، ءوز اتىنان بايانداعان نەمەسە كەيىپكەردى سويلەتۋ ارقىلى جازىلعان شىعارمالار بۇگىندە وقۋشىنى وزىنە باۋراماۋى بەك مۇمكىن. سول سەبەپتەن، زاماننان قالماي، قايتا ادامزاتقا تاعىلىم تاراتاتىن تۋىندى بولعانى ابزال. ول ءۇشىن قاجەتتى تەتىكتى ءبىلۋ كەرەك. «ادەبيەتىمىزدەگى جانۋارلار، حايۋاناتتار ءومىرىن، جاندىكتەر تىرشىلىگىن سۋرەتتەيتىن فيلوسوفيالىق شىعارمالاردى قاراستىرعاندا، كورنەكتى قالامگەر م.ماعاۋين شىعارمالارىن ەرەكشە باعالاۋعا بولادى».
ماعاۋين ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ جانىنداعى كۇندە كوبىمىز زەر سالا بەرمەيتىن، تەك جاندىك ەسەبىندە قارايتىن كىشكەنە تىرشىلىك يەلەرى تۋراسىندا وي باستايدى. ادەبيەتتەگى اڭگىمە جانرى جيناقى، وقىرمان وقۋىنا جەڭىل ءبىراق، ايتار ويى سالماقتى.
سونىمەن ماعاۋين ءۇيدى ساتىپ الاردا ەگەسىنەن قۇمىرسقانىڭ قىرىق جىلدان بەرى وسىندا مەكەن ەتەتىنىن، قۇمىرسقا ارقاسىندا الما اعاشى تاپ-تازا، شىرىك باسپاعانىنىن ايتادى. «جازۋدان بوس ۋاقىتتا، ياعني تۇستەن كەشكە دەيىن، باۋ ىشىندە، اعاش باسىنداعى ءار تۇيىرشىككە، جاڭادان ءبۇر جارعان بۇتاقتارعا قاراپ، تازا اۋامەن تىنىستاپ جۇرەم دە قويامىن. نەمەسە، ءتىپتى، كوبىنە-كوپ، قۇمىرسقا يلەۋىن تازالاپ تۇرام. شىنىندا دا عاجايىپ جاندىكتەر. مىنا ءبىر يلەۋ – تۇتاس ءبىر اۋلەت نەمەسە مەملەكەت. ەرەكشە تىرشىلىك جۇيەسى، باعىدان بەكىگەن، بۇلجىماس زاڭ-جارعىلارى، باسقارۋ راسىمدەرى بار. ارينە، وزىندىك ۇلگى، بوتەن ءبىر ولشەمدەگى قوعامدىق قۇرىلىم».
اكادەميك س.قيرابايەۆ: «ءار حالىقتىڭ قالامگەرلەرى ءوز ۇلتىنىڭ تاعدىرىن، ءومىرىن جازۋعا تىرىستى. ادەبيەت ۇلتتىق كاتەگوريا بولىپ قالادى»، – دەيدى. راسىندا، اۆتوردىڭ ءسوز ورالىمدارىنان، تۇركىلىك يدەياعا ساياتىن تۇششىمدى ويلاردى، تەرەڭ ماعىنالى پايىمداردى اڭعارۋعا بولادى. ماتىندەگى «مەملەكەت»، «زاڭ-جارعىلار»، «قوعامدىق قۇرىلىم» سياقتى سوزدەر تۇركى جازبالارىنداعى موتيۆتەردە دە ءجيى قايتالانادى. تارقاتار بولساق، مەملەكەتتىڭ تىرەگى – زاڭ، ال زاڭنىڭ تىرەگى – قوعام. تۇركولوگ عالىمداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، تۇپكى مازمۇن وسىعان سايادى.
ادام بالاسىنىڭ دامۋ تاريحىندا رۋلىق پەن تايپالىق، ودان شىعىپ ەركىندىككە دارالىققا ۇمتىلۋ، تاعدىردىڭ ءسان-تۇرلى سۇرلەۋىنە ۇشىراۋ، تۇبىندە ءبىر ناتيجەگە جەتۋگە ۇمتىلۋ زاڭدى قۇبىلىس. بارلىعىن سانامالاي كەلە، تۇركى زامانىنا دەيىن بىرنەشە مىڭ جىلدار بويى حالىقتار ءوز مەملەكەتىن قۇردى، ونى ءبىر مەكەننەن ەكىنشى جايعا كوشىردى. جاڭا مەملەكەتتەردىڭ سترۋكتۋراسى ويلاسىپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە جاسالدى. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ءسونىپ، ەندىگى ءبىر جەردە مۇلدە باسقا باعىتتاعى داۋلەتتەر قۇرىلدى. «مەملەكەت بەلگىلى ءبىر اۋماققا يەلىك ەتىپ، سول جەردەگى حالىقتىڭ ەركىن دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن، قوعام تابيعاتىنان تۋىندايتىن ورتاق ىستەردى اتقارۋعا قاجەتتى باسقارۋدىڭ جوعارعى دارەجەدە ۇيىمداسقان جۇيەسى، ساياسي بيلىك ۇيىمى...». سۋرەتكەر وسى تۇرعىدا، ادامزات بالاسى باسقاراتىن مەملەكەتتىك جۇيەنى، قۇمىرسقاعا تەلىپ كورسەتە بىلگەن.
ءتۇبى ءبىر – تۇركى
تۇركىلىك جازبالار ەلدىڭ باس ورداسى ءجيى ايتىلىپ، سول جايىندا ماداقتاۋ سوزدەرمەن اسپەتتەلەدى. «التى قانات اق وردا»، «ەلوردا»، «باس شاھار» دەپ كەلەتىن سارىنداردى ءجيى بايقالادى. ياعني ساكرالدى ۇعىممەن پاراپار. قاسيەتتى، كيەلى ورىن، مەكەن رەتىندە ماعىنالانادى. م.ءماعاۋيننىڭ «قۇمىرسقا-قىرعىن» اڭگىمەسىندە ەندىگى ءبىر ءجيى كەزدەسەتىن سارىن - ول يلەۋ.
يلەۋ – قۇمىرسقالار مەملەكەتىنىڭ باس ورداسى، بەرىك ۇيىتقىسى عانا ەمەس، نەگىزگى مەكەن-تۇراعى.
قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە وردا سوزىنە مىناداي انىقتاما بەرىپتى: ورتا عاسىرلارداعى كوشپەلى ەلدەردىڭ ۇلىستىق، مەملەكەتتىڭ اتاۋى، اكىمشىلىك ساياسي باسقارۋ ورتالىعى، ەل بيلەۋشىلەر تۇراعى.
وردانى قورعاۋ، ونى جاۋ قولىنا بەرمەۋ، ول بەرىلسە، مەملەكەت قۇلايتىنى تۋراسىندا ەسكى جىرلاردا ۇنەمى جىرلانعان. سوندىقتان ونى اسپەتتەۋ تەك مەملەكەت باسقارۋشىلارىنىڭ ءىسى عانا ەمەس، تۇتاس ەلدىك بورىش بولىپ ەسەپتەلگەن. جاندىكتەردىڭ ىشىندە قۇمىرسقا ءوزىنىڭ ورتاق يلەۋىن ەشكىمگە الدىرمايدى، قۇلاتىپ، جانشىساڭىز، بارىنشا قارسىلاسادى، دەنە مۇشەمىزگە ورمەلەپ، ويلاماعان ساتتە شاعادى. جاندىك ەكەش جاندىك تە ءوز ورداسىن قورعايدى، ادام دا سولاي دەگەندى تۇسپالداعان.
وردا بارشا ءيسى تۇركىنىڭ تانىمىندا مىناداي قاسيەتتەرگە يە:
- قۇتتى مەكەن؛
- قاسيەتتى ورتا؛
- مەملەكەتتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جۇرەگى؛
- شەشىمدەر شىعارىلاتىن جەر؛
- نەگىزگى اسكەري ورتالىق؛
- ەل تاعدىرىن ايقىندايتىن استانا.
قۇمىرسقا جولى ادامزات بالاسىنىڭ تاعدىرىنا ۇقساس. قالامگەر قۇمىرسقالاردىڭ اراسىنداعى ءارتۇرلى ءناسىلدى ايتىپ وتىرىپ، ولاردىڭ دا جانجالداساتىنىن، ءتىپتى ولاردىڭ قىرقىسىنىڭ سوڭى قاندى قىرعىنعا ۇلاساتىنىن ايتادى. تەك تىرشىلىكتى كۇيىتتەپ جۇرەبەرمەي، قايتا مىقتىلىقتى اسىرۋ، السىزدىك كورسەتپەۋگە ۇمتىلاتىنىن جەتكىزگەن.
مەن قۇمىرسقا ءناسىلىنىڭ ەكى اۋلەتتىڭ تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسىنە قىزىقتاي قاراپ، تاڭىرقادىم دا قويدىم. قوڭىرلار كوپ ەدى. ءارى زور، ءارى قايراتتى، تۇپتەپ كەلگەندە جەڭىلمەۋگە ءتيىس. ... وزىمە ءوزىم ريزا بولىپ، راقاتتانىپ كۇلىپ الدىم. جەتى قات كوكتىڭ تورىندەگى اقساقال جەردەگى مىنا بىزگە قاراپ، ءدال وسىلاي ماساتتانىپ وتىرعان شىعار. كەيبىر كەزدەردە ول كىسى... كىسى ەمەس، ءتاڭىرى تاعالام ءوزى ارالاسىپ كەتەتىن ءتارىزدى عوي. ماسەلەن، مەيماناناسى تاسىعان، ەندى بۇكىل جەر-جيھاندى جالماپ جەۋدى ويلاي باستاعان تۇرىك-مۇسىلمان اۋلەتىنە قارسى اقساق تەمىردى شىعارعانى سياقتى. ەندى انالار كۇش الىپ تۇر. ارينە، بۇلاي جىبەرمەيدى. كەزەگى تاقاۋ... مىنە، مىڭ سان قۇمىرسقانىڭ مەنىڭ ەركىمدە تۇرعانى سياقتى.
ولاي بولمادى مەنىڭ ەركىمدە ەمەس ەكەن.
تەگىندە، استارلاپ ايتىلىپ تۇرعان اۋىسپالى ماعىنانى اۆتور اڭگىمەدە ءوزى جاۋاپ قاتىپ تىكەلەي باعىتقا وتەدى. ونىڭ اقساق تەمىردى مەگزەۋى جانە بارشا تۇركى-مۇسىلمانعا شەكتىرگەن ازابىن سويلەم اراسىنا قوسقان. ءبىر قىرىنان العاندا، بارشا ەۋرازيا دالاسىنا داڭقى شىققان ءامىر تەمىردىڭ ارەكەتىنە وكىنىشتى، ءوز باۋىرىنا جانى اشىمادى، تۋىستاس مەملەكەتتەرگە مۇددەلەس بولمادى دەگەندى العا تارتادى. بالكىم، سولاي دا بولۋى عاجاپ ەمەس، ءبىراق بۇعان تاريحي تۇرعىدا باعا ءالى كۇنگە بەرىلگەن جوق.
اڭگىمەدەگى وقيعالارعا زەر سالىپ قارار بولساڭىز، ونداعى تۇركىلىك سارىندارعا نازار اۋداراسىز – ءبىر. ەكىنشىدەن، ساياسي تاقىرىپتى، مەملەكەتتىڭ باسىنداعى احۋالدان حابار الاسىز.
كوز الدىمدا ءجۇرىپ جاتقان قۇمىرسقا قىرعىنىن ءوز باسىمنان وتكەن قان مايداندارمەن شەندەستىردىم. قالقا مەن لەگنيسا... قۇندىزشى مەن تەرەك... ۆورسكلا مەن تاشكەنت... جوق. قيراتىپ جەڭدىك. ويسىراپ جەڭىلدىك. تاعى دا ۇستەم شىقتىق. قايتكەندە دە ناقتى ءبىر ناتيجە بولدى. ال مىناۋ... كاتالاۋن قىرعىنى ەكەن. كىم جەڭگەنى بەلگىسىز. اقىر ءتۇبى ەكى جاق تا وڭباعان. قانعا باتقان. ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابىلعان. ارادا بەس جىل وتپەي ريم قۇلادى. ون جىل ىشىندە عۇن ورداسى ىدىرادى. ءسىرا، جاراتۋشى يەم ەكەۋىنىڭ دە كۇنىن باتىرعىسى كەلگەن. ال مىنا جاۋىنگەر قۇمىرسقالار اراسىنداعى اياۋسىز مايدان، اينالاسى قىرىق-ەلۋ شارشى مەتر جەردەگى قۇمىرسقا قىرعىندى ادامزات تاريحىنداعى بەتبۇرىس كاتالاۋن سوعىسىمەن سالىستىرۋ ءتىپتى دە ورىنسىز ەمەس ەدى. جەتى قات كوكتەن قاراعاندا، ءبىزدىڭ ادام بالاسىنىڭ قۇرت-قۇمىرسقادان ايىرىمى قانشا؟ قايتكەندە دە ارتىق ەمەسسىڭ. مۇمكىن، كەم شىعارسىڭ. قۇرت-قۇمىرسقا مىنا سەن سياقتى جەر-الەمدى ءبۇلدىرىپ جاتقان جوق قوي. بار كۇرەسى – تابيعي تىرشىلىك توڭىرەگىندە.
تۇگەل تۇركىنىڭ يمپەريا قۇرىپ، وزدەرىنىڭ ەجەلگى اتامەكەندەرىن قايتارىپ، ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، ءبىر كەزدەرى وزدەرى ۋىسىنان جىبەرىپ العان، اتا-باباسىنىڭ قونىسى، قۇتتى مەكەنى، ءبىر كەزدەرى جايلى ورنى بولعان جەردى ۇرپاقتارى ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن قايتارىپ وتىرعان. سول ۇلان-عايىر اتىراپتى بيلەگەن تۇركى جۇرتى، ءبىر شەتى ريم پاتشالىعىنا دەيىن بارعان. ساق كەزەڭىنەن عۇن مەملەكەتى، بەرىسى تۇركى جۇرتتارىنىڭ ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن جەرلەرىنە يەلىك ەتتى. قانشاما زاۋالدى زاماتتاردى ءوتتى. وسى اۋماقتا مادەنيەتتەر الماسۋى، دامۋى بولدى. ءبىراق تا تۇركىلىك سيپاتى، تۇركىلىك بوياۋ وزەكتىلىگىن ساقتادى. بۇنى تۇركولوگ ج.بەيسەنباي ۇلى: «العاشقى عاسىرلارىنان باستاپ، وسى بايتاق اۋماقتا سوعان دەيىنگى تالاي مىڭجىلدىق بويى، ءوزارا جالعاسىپ، ءبىرىن ءبىرى قۇنارلاندىرۋ ۇدەرىستەرىن باستان وتكەرىپ كەلە جاتقان ارعىتۇركىلىك سيپاتتى مادەنيەتتەردىڭ ارحەولوگيالىق، ەتنوتەكتىك، گەنولوگيالىق تۇرعىداعى ورتاق ءتىنى ۇزىلگەن جوق» دەپ قۋاتتايدى.
تۇركىلىك سارىنداردىڭ ەڭ نەگىزگى جىرلاناتىن تاقىرىبىن ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرامىز. ول:
- تۇركى جۇرتىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى؛
- تۇركىنىڭ ەل باستاعان بەكتەرى، قاعاندارى، حاندارى، بيلەرى مەن باتىرلارىنىڭ ەرلىگى، ونەگەلى ىستەرىن ۇلگى ەتۋ.
ادەبيەتتىڭ مۇراتى – ادامدى پەندەشىلىكتىڭ توت باسۋدان اراشالاۋ. ادەبيەتتىڭ ماقساتى - ادام اتتى قۇپيانىڭ ىشكى-سىرتقى الەمىن، پيعىل-نيەتىن استاستىرا ايشىقتاۋ، اشۋ. ادام اتتى نەبىر كەرەمەتىڭە شاڭ الدىرىپ، شاشا قاقتىرماس عاجايىپتىڭ قۇپياسى، قۇلپى كوپ. سونىڭ بارىنە كىلت تابۋ... جازۋشى اتاۋلىنىڭ سول كىلتتى تاپسام دەپ تالپىنبايتىنى كەمدە-كەم» دەپ جازادى عالىم ق.مادىبايەۆا. ەگەر جازۋشى ۇلتتىق تاريحقا مەڭزەپ، تەك تاريحي وقيعالاردى استاستىرىپ بەينەلەپ، ونى جانۋارلار ارقىلى بەينەلەگىسى كەلسە، مىندەتتى تۇردە سارىنعا جۇگىنەدى. ودان اينالىپ، باسقاشا قىرلار ارقىلى تۋىندى شىعارۋ شالالىقتى بىلدىرەر ەدى. سوندىقتان ءاربىر قالام ۇستاعان جاننىڭ زەردەسى سول ەتنوس، ۇلت نەمەسە حالىقتىڭ تاريحىنا تەرەڭ بويلاعان ءجون. سوندا عانا مىقتى شىعارما ومىرگە كەلەدى.
ەندى بۇنىڭ ەكىنشى جاعى دا بار. اۋەلى شىعارما جازباستان بۇرىن سيۋجەت جەلىسىندە ءجيى قايتالاناتىن، شىعارماعا كوركەمدىك قاسيەت، شىراي بەرەتىن دەتالداردى ءبىلىپ العانى ابزال. كوبىنە اتالعان دەتالداردى الىستان ەمەس، تاريحي گەنزيستەن قاراستىرسا، دۇرىس بولماق. سول ءۇشىن اۆتورعا كومەكشى قۇرال سارىندار بولماق. بىزدىڭشە، م.ماعاۋين - تۇركىلىك سارىنداردى كەرەمەت ۇيلەستىرۋشى ارحيتەكتور.
- ول، بىرىنشىدەن، سيۋجەتتىڭ كومپوزيسياسىن جازاردا موتيۆتەردىڭ الار ورنىن، رەتتىك قولدانىسىن جەتە مەڭگەرگەن.
- ەكىنشىدەن، وقيعالار تىزبەگىنە ۇنەمى تۇركىلىك سارىنداردى ءساتتى ەنگىزگەن.
شىعارمادا تۇركىلىك سارىنداردى قولدانۋدا مەيىلىنشە، ساقتىق، دالدىك قاجەت. كىشى كولەمدى جانردا موتيۆتەر ارقىلى ۇلان-عايىر اتىراپتى، بايتاق دالانى، ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني جان الەمىن، حاراكتەرى مەن ەتيكاسىن، اسەمدىگى مەن ەستەتيكاسىن، ءبىتىم-بولمىسىن، ىس-قارەكەتىن، ءتۇرلى پسيحولوگيالىق جاعدايلاردى، كەيىپكەردىڭ قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك توپقا جاتاتىنىن جانە بويىنداعى ىزگىلىك قىرلارىن، سول ارقىلى ءدۇيىم جۇرتتىڭ، بارشا ەلدىڭ، تۇتاس مەملەكەتتىڭ، ءداۋىردىڭ اقيقاتىن شاعىن دۇنيەگە سىيدىرىپ، بەينەلەۋ كەرەك. ويتكەنى، بۇرىنعى داستۇرگە يەك ارتۋ، استاستىرىپ سۋرەتتەۋ قۇرالدارىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعى، ءموتيۆتىڭ پروزا جانرىندا كەزدەسۋى، ونىڭ تابيعي ديناميكاسىنا اسەر بەرەدى. قازاق شىعارلارىندا تۇركىلىك سارىندارىدىڭ كەزدەسۋ ديناميكاسى كۇردەلى.
ۇلتتىق سانا - ۇلتتىق بولمىستىڭ نەگىزى. ءاربىر حالىقتىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، ءبىتىمى، شەجىرەسى ءتول وبەكتيۆتى زاڭدارى ناتيجەسىندە قارىشتاپ داميدى. سونىمەن قاتار قالامگەر الدىندا ءاردايىم تىڭ تاراپتان تانىلىپ، كورىنىپ وتىرادى. دۇنيەنىڭ جەتىلۋىنىڭ وسىنداي وبەكتيۆتى باعدارى، جاڭاشا اسپەكتىلەرى بۇنىڭ كورىنىسىن بەدەرلەۋگە ساي كەلەتىن ەلەمەنتتەر مەن ءپىشىندى تالاپ قىلادى.
اقىرى، كۇن بەسىننەن وتكەندە ءبارى دە ءبىتتى. ءۇش كۇن بويى ۇرىس دالاسى تىپ-تيپىل بولدى. ەكى جاق تا تۇگەل قىرىلىپ تاۋسىلدى. تىپىرلاعان، بۇكتەلە شيىرشىق اتقان، ەندى قايتىپ قاتارعا قوسىلماس جارالىلار بولماسا، ءتىرى قالعان ءبىر قۇمىرسقا كورمەدىم.
قالامگەر قان-كەسكى ۇرىستاردى شىعارمادا بەينەلەپ وتىرعان. سول ارقىلى تۇركى بالاسىنىڭ تىنىشسىز، ات ۇستىندە وتكەن عۇمىرىن، شىمالداردىڭ قىرعىنى ناتيجەسىندە جەتكىزگەن. تۇركىلىك سارىنداردىڭ وقتىن-وقتىن كەزدەسەتىنى شىعارما بويىنا اسەر بەرەتىنىن ماتىنگە قاراپ اڭدايمىز. مۇنداعى سوعىس تەك قۇرت-قۇمىرسقانىڭ ارا-قاتىناسىنداعى ۇرىس ەمەس. ءبىر قاراعاندا، جاي سولاي دا كورىنە سالۋى مۇمكىن. دەگەنمەن تاريحي شىعارمالاردى وقىپ، جادىنا كەشەگى وتكەن مايداننىڭ، ونداعى اۋىر شايقاس دالاسىنىڭ قانعا بوككەن، ازات كۇندى اڭساپ، ءوز وتانىن سىرتقى دۇشپاننان قورعاعان باتىر بابالاردىڭ ەرلىگى ەسكە ورالادى. ولاردىڭ اۋىل، ايماق، ءدۇيىم ەلدى باستاپ، شاھيد كەشۋ، كوزسىز باتىرلىققا بارۋ سىندى ىس-ارەكەتتەرى وسى جانۋارلار جايىنداعى شاعىن عانا اڭگىمە جانرىنا سيىپ كەتكەن. كولەمى ىقشام، ءبىر دەممەن وقىپ شىعۋعا جەڭىل كورىنگەنىمەن، مۇندا جالپى تۇركى دەيتىن الىپ بايتەرەكتىڭ، ونداعى ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ ءور رۋحى، قايتپاس قايسارلىعى، اتادان بالاعا ميراس، بولعان كيەلى جەردى قاسىققانى قالعانشا قورعاۋعا بارىن سالاتىنىن اۆتور جەتە سەزىنگەن. سول ماقساتتا ونى تىكەلەي جازباي، كۇندەلىكتى ناۋزار سالا بەرمەيتىن جاندىكتەردىڭ باسىنداعى وقيعاسىنا تەلىپ سۋرەتتەگەن. سۋرەتتەۋدە جازۋشى تاراپىنان ۇلكەن، اۋىسپالى ماعىنا، تۇششىمدى پايىم، پاراساتتى دۇنيە بار.
«قۇمىرسقا-قىرعىن» اڭگىمەسى تۋرالى ونىڭ استارىندا تۇركىلىك سارىن، قالا بەردى ۇلتتىق قۇندىلىق، ءالى ەشبىرىمىز تۇسپالداي بەرمەيتىن اششى شىندىق جاتىر. وسىندا قوزعالماعان تاقىرىپ، ايتىلماعان اڭىز از. مۇمكىن، كسرو زاماندا تۋار بولسا، قالامگەرگە تاعىلار ايىپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. بۇل جايىندا ت.جۇرتباي: «ەگەر بۇل اڭگىمە كەڭەس كەزىندە جازىلسا، وندا مۇحتار ماعاۋين ءتىرى كلاسسيك ەمەس، ناعىز الاششىل ۇلتشىل، بۋرجۋازياشىل ديسسيدەنت اتانار ەدى» دەپ باعا بەرىپتى.
بۇل شىعارمادا «ءتاڭىر قۇتى»، «مەلەكەتشىلدىك»، «بۇقارا مەن اسكەر» سىندى تۇركىلىك سارىنداردىڭ استارىنداعى تەرەڭ يدەيالار جاتىر. جالپى ىرگەلەس تۇراتىن ەجەلدەن كورشى كونە جۇڭگو فيلوسوفياسىندا «ءومىر – قۇدايدىڭ سىيلىعى» جانە الەم ەكى قاراما-قايشى كوسموستىق كۇشتەردىڭ – نارسە اق پەن قارادان، جارىق پەن قاراڭعىلىقتىڭ سوقتىعىسۋى سالدارىنان ءارقاشان وزگەرىسكە ءتۇسىپ وتىرادى دەپ سانايدى. جۇڭگو عۇلاماسى كونفۋسيي، ماڭگى مىزعىمايتىن، الەۋمەتتىك ءتارتىپتىڭ مودەلىن قۇراۋدى ماقسات ەتتى. كۋن فۋ سزى: «پاتشاسى ءادىل ءارى ادىلەتتى، اسكەرى باتىل ءارى شىن بەرىلگەن، شارۋالارى ادال دا ەڭبەكقور، ايەلدەرى نازىك تە ادال، جەرى قۇنالى ءارى باي پاتشالىقتى» ارمان ەتكەن ەكەن. راسىندا، تۇركى بابالاردىڭ دا ارمانى وسىنداي مىقتى قۋاتتى، بارلىق جاعىنان بەكىنگەن ەل قۇرۋ بولاتىن. م.ماعاۋين تۇركىلىك سارىنداردىڭ تۇپكى مازمۇنىن، استارىن سەزىنگەن، كەلتىرىلگەن ماقساتتاردى تۇسپالداپ، ءارى ونى اسەرلەندىرە تۇسكەن.
توپتاۋ
قورىتا ءتۇيىن شىعارعاندا ويعا اۋەلگى كەلەر وي بىرەۋ – باي شەجىرە. ەندەشە وسىنشاما جاۋھار رۋحاني جادىگەرلەرى بار ەل بولاشاققا نىق قادام باسا الادى دەپ قاداپ ايتا الامىز. ول ءۇشىن بىزدەرگە ەڭ الدىمەن كەرەگى - بىرلىك. سونداي-اق سول تاريحتى جاڭعىرتاتىن ءبىلىمدى ۇرپاق قاجەت دەگىمىز كەلەدى. ال قازاق جۇرتىندا وسى اتالعانداردىڭ بارلىعى كەزدەسەدى ءارى بار دەمەكپىز. ەلىمىز وركەندەپ، قۇلاشىن كەڭگە جايا بەرگەي!