سوڭعى جىلدارى ءدىن جانە ءدىني اعىمدارعا قاتىستى ماسەلە بۇكىل الەمدە الدىڭعى قاتارعا شىققانى ءمالىم. بۇل بۇگىندە ادامزات قوعامى بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان ەكسترەميزم، تەرروريزم سياقتى ءقاۋىپتى قۇبىلىستار نەگىزىندە ءدىني كوزقاراس، ءدىني ۇستانىم قايشىلىعى دا جاتقاندىعىمەن بايلانىستى.
ءدىني سەبەپتەرگە بايلانىستى تۋىنداعان سوعىستار تاريحتا از بولماعان. ۆيكيپەديادا بۇل جايتقا:
«تولەرانتسىزدىقتىڭ، اسىرەسە ءدىني ازشىلىقتى رەسمي قۋدالاۋدىڭ تاريحى ۇزاق. ءاربىر دومينانتتى ءدىن ءوز ىرگەسىن كەڭەيتۋ جانە ۇستەمدىككە شىعۋ كەزەڭدەرىندە تولەرانتسىزدىق ساتىسىن باسىپ وتكەن. زامان مەن زاڭنىڭ وزگەرۋىنە، تۇرمىستىڭ جاقسارۋى مەن ادام ساناسىنىڭ جەتىلۋىنە قاراماستان، ءقازىردىڭ وزىندە وزگەلەرگە تەلەرانتسىزدىق تانىتاتىن ءدىني سەنىم ۇلگىلەرى از ەمەس. جەر شارىنىڭ بىردە-بىر ايماعى ءدىني تولەرانتسىزدىق اۋرۋىنان تولىق اينالىپ وتكەن ەمەس»، – دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن.
راسىمەن دە، اسىرەسە كەيىنگى كەزدە جەر-جەردە بوي كورسەتىپ جۇرگەن ءبازبىر اعىمداردىڭ ۇستانىمى، يدەولوگياسى مورالدىق جانە رۋحاني تاربيە تۇرعىسىنان العاندا اقىلعا سىيمايدى. ناقتىراق ايتقاندا، ولار ءدىن اتاۋلىعا ءتان ادامگەرشىلىك، يماندىلىق، قايىرىم، مەيىرىم سياقتى ىزگى قاعيدالاردى اياقاستى ەتىپ، ەسەسىنە ۇلتارالىق ارازدىق پەن ءدىنارالىق الاۋىزدىقتى قوزدىراتىن، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ارەكەتتەردى قۇپتاۋعا، قولداۋعا ىنتالى. وزدەرىنىڭ قارا نيەتىن، ارام ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ولار ءدىندى بەتكە ۇستايدى جانە دىننەن حابارسىز نەمەسە ءدىني ساۋاتى تومەن ادامداردىڭ ساناسىن ۋلاۋ ارقىلى قاتارىن كوبەيتۋدى ماقسات ەتەدى. ال ونسىز دا الەمدەگى حالىقارالىق قاتىناس كۇردەلەنىپ، قىرعي-قاباقتىق پەن سەنىمسىزدىك ءورشىپ تۇرعان قازىرگى تاڭدا جاعدايدى تەك ىزگى نيەت، ءوزارا ديالوگ پەن ورتاق كۇش-جىگەر ارقىلى عانا تۇراقتاندىرۋ اسا ماڭىزدى.
بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ اتاپ وتكەندەي، قازاقستان كەز كەلگەن داۋلى ماسەلەنى بۇۇ جارعىسىنا سايكەس تەك قانا كەلىسسوز ۇستەلى ارقىلى شەشۋدى ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. تۋىنداعان قايشىلىقتاردى كۇشپەن، قورقىتۋمەن نەمەسە سانكسيالارمەن رەتتەۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي ساتتەردە گۋمانيستىك يدەالدارعا جۇگىنۋ اسا ماڭىزدى. ولاردىڭ باستى قاينار كوزى ءداستۇرلى دىندەر ەكەنى داۋسىز. بۇل ورايدا ەلىمىز بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا جانە وركەنيەتارالىق ديالوگتى نىعايتۋعا مۇددەلى. ونىڭ بىردەن-بىر دالەلى – الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ القالى جيىنىن استانادا وتكىزۋگە قازاقستاننىڭ باستاماشى بولۋى ەكەنى داۋسىز.
وسى ايتۋلى شارا ارقىلى قازاقستان بۇكىل الەمدىك قوعامداستىق الدىندا ۇلتتىق كونسەنسۋستىڭ جانە قوعامدى بىرىكتىرۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. 2003 جىلدان بەرى 3 جىل سايىن تۇراقتى تۇردە ءوتىپ كەلە جاتقان بۇل القالى جيىن كونفەسسياارالىق جانە ءدىنارالىق قاتىناستار ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا ارنالعان بەدەلدى حالىقارالىق الاڭعا اينالدى. قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىز ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى ساقتاۋ بويىنشا ۇلكەن تاجىريبەگە يە جانە وسى سالادا ءاردايىم ءتيىمدى ىنتىماقتاستىققا دايىن ەكەندىگىنە سەندىرەدى. مەملەكەت باسشىسى قازاق جەرى باعزى زامانداردان بەرى باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى كوپىر بولىپ كەلگەنىن، ۇلى دالا تورىندە نەبىر الىپ كوشپەلى يمپەريالار ءومىر سۇرگەنىن جانە ەڭ باستىسى، ءدىني ۇستامدىلىق – ولاردىڭ بارىنە ورتاق سيپات بولعانىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ VII سەزىندە دە باسا ايتتى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان حالقى ءتۇرلى وركەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ ءداستۇرىن، توزىمدىلىك پەن اشىقتىق قاسيەتتەرىن قابىلدادى. سوندىقتان «بىرلىگىمىز – ءارالۋاندىقتا» قاعيداتى ەلىمىزدىڭ نەگىزگى ۇستانىمىنا اينالدى.
– قازىرگى ۋاقىتتا 100-دەن استام ەتنوس قازاقستاندا ءوزارا تۇسىنىستىك پەن كەلىسىم جاعدايىندا ءومىر سۇرەدى. 18 كونفەسسيانىڭ 4 مىڭعا جۋىق ءدىني بىرلەستىگى ەركىن جۇمىس ىستەپ جاتىر. مۇنى ءبىزدىڭ باعا جەتپەس بايلىعىمىز ءارى مىزعىماس باسىمدىعىمىز دەپ سانايمىز. سەزدىڭ وتكىزىلۋى – ەلىمىز بەن بۇكىل الەمدە ديالوگ پەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدى كوزدەيتىن قازاقستان ساياساتىنىڭ ماڭىزدى باعىتى. بۇعان دەيىنگى فورۋمداردا قابىلدانعان دەكلاراسيالاردا قانداي يدەيالاردىڭ اتىن جامىلعانىنا قاراماستان راديكاليزم، زورلىق-زومبىلىق پەن قاقتىعىستار ءاردايىم سىنعا الىندى. قازىرگى كۇردەلى جاعدايدا ءدىني كوشباسشىلاردىڭ ءبىر ۇستەل باسىنا وتىرىپ، كەز كەلگەن قايشىلىقتى ەڭسەرەتىن ىزگى امالدىڭ ۇلگىسىن كۇللى الەمگە كورسەتۋى اسا ماڭىزدى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ سەزدىڭ باستى ميسسياسى مەن ەرەكشەلىگى وسىندا، – دەدى پرەزيدەنت.
سونىمەن قاتار قاسىم-جومارت توقايەۆ اتالعان جيىندا جاھاندىق ۇدەرىستەگى ءدىن مەن رۋحاني كوشباسشىلاردىڭ ءرولىن قايتا زەردەلەۋگە باعىتتالعان ءبىرقاتار تەزيستى تالقىلاۋعا ۇسىندى.
– ءبىز مادەنيەتكە، ەكونوميكا مەن قوعامعا قاتىستى تەوريالىق تۇجىرىمدار مەن پراكتيكالىق ادىستەردى تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. وركەنيەتتىڭ شىنايى بولمىسى مەن ءمانىن ساقتاۋ ءۇشىن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا اۋقىمدى رەفورمالار قاجەت، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ پىكىرىنشە، رۋحاني كوشباسشىلاردىڭ كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرۋى جانە ديالوگى بۇكىل ادامزاتقا قازىرگى تەكە-تىرەستەردەن شىعۋ جولىن كورسەتەدى.
– وسىنداي اۋقىمدى ديالوگ تاجىريبەسى رۋحاني كوشباسشىلارعا ءتۇرلى بىتىمگەرلىك باستامالاردى بەلسەندى كوتەرۋگە قۇقىق بەرەدى. بۇل الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بولىپ جاتقان «قاقتىعىس وشاقتارىنداعى» اسكەري قيمىلدار مەن ادامداردىڭ زارداپ شەگۋىن توقتاتۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى. دىندەر باسشىلارى – ادامزاتتىڭ ار-وجدانىن ساقتاۋشىلار. سوندىقتان ءوزارا سەنىمگە، قايىرىمدىلىق پەن بەيبىتشىلىككە باستايتىن جولدى سىزدەر عانا نۇسقايسىزدار. ءقازىر ادامزات بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاسامپاز ىس-ارەكەتكە مۇقتاج. حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بارىمىزگە بەيبىتشىلىك جولىنداعى جاڭا جاھاندىق ىس-ارەكەت كەرەك. بۇل ماسەلەدە رۋحاني كوشباسشىلاردىڭ ءرولى اسا زور دەپ سانايمىن، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى گۋمانيزم يدەالدارى مەن بەرىك رۋحاني قۇندىلىقتاردى ىلگەرىلەتۋگە شاقىردى. پرەزيدەنت جاڭا سيفرلىق زاماندا رۋحاني قۇندىلىقتار مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر تۋرالى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قايتا قويۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. سەبەبى جاس ۇرپاققا جۇيەسىز بەرىلەتىن ءىلىم مەن ءبىلىم ادامزاتتى جالپى دامۋ مەن جاقسىلىققا اپارمايدى.
«ءدىن بارلىق كەزەڭدە ءوزىنىڭ نەگىزگى تاربيە بەرۋ قىزمەتىن اتقاردى. قۇران، ءىنجىل، تاۋرات جانە باسقا دا قاسيەتتى كىتاپتار گۋمانيزم، جاناشىرلىق جانە مەيىرىمدىلىك يدەيالارىنا تولى. ولار اگرەسسيانى جاقتامايدى، راديكاليزمدى قابىلدامايدى، زورلىق-زومبىلىقتى ايىپتايدى، تولەرانتتىلىق پەن ۇستامدىلىققا شاقىرادى. قازىرگى زاماندا دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ جوعارى ميسسياسى – ادامدارعا وسى ماڭىزدى اقيقاتتى جەتكىزۋ»، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆ تا سەزد اشىق ءارى ءادىل ءدىنارالىق ديالوگ الاڭى رەتىندە الەم دامۋىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن جان-جاقتى تالقىلاۋعا جانە داۋ-جانجالداردى ءوزارا سىيلاستىق پەن تۇسىنىستىك نەگىزىندە شەشۋگە شاقىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ەسەپتەيدى. ماۋلەن اشىمبايەۆ اتاپ وتكەندەي، مىزعىماس رۋحاني جانە ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار، تولەرانتتىلىق پەن ديالوگ مادەنيەتى قازىرگى قوعامنىڭ ىرگەتاسى بولۋعا ءتيىس.
«ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 78-سەسسياسىندا قازاقستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن كوزدەي وتىرىپ، وزەكتى حالىقارالىق ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ۇنەمى بەيبىت جولىن ىزدەيتىن مەملەكەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ءبىزدىڭ ەل ءدىنارالىق جانە كونفەسسياارالىق ديالوگتى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم مادەنيەتىنىڭ اجىراماس بولشەگى رەتىندە دارىپتەيدى. قازىرگى تاڭدا ارانداتۋشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ تەرىس پيعىلدارى ءۇشىن دىنگە سەنۋشىلەردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمىنە مانيپۋلياسيا جاساۋى ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى. قاسيەتتى كىتاپتاردى ورتەۋ، ءدىني رامىزدەردى قورلاۋ – حالىقتار مەن دىندەر اراسىنداعى دۇشپاندىقتى قوزدىراتىن ۆانداليزم. مەملەكەت باسشىسى ايتقانداي، مۇنداي تاعىلىق ارەكەتتەردەن ءسوز بوستاندىعىنىڭ نىشانى بىلىنبەيدى. سوندىقتان ءبىز ايتقان قۇندىلىقتار بەيبىتشىلىكتى جانە جاڭا الەمدىك ءتارتىپتىڭ بەرىك نەگىزىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل پروبلەمانى شەشۋ جولىندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارى وتە ماڭىزدى ءرول اتقارادى»،
– دەدى ماۋلەن اشىمبايەۆ.
سونىمەن قاتار، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسىمەن سەزدىڭ 2023-2033 جىلدارعا ارنالعان دامۋ تۇجىرىمداماسى بەكىتىلگەنى ءمالىم. بۇل قۇجات فورۋمنىڭ بۇۇ ينستيتۋتتارىمەن جانە باسقا دا بەدەلدى حالىقارالىق قۇرىلىمدارمەن ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋدى، سونداي-اق، سەرىكتەستەر شەڭبەرىن جانە فورۋم قىزمەتىنىڭ گەوگرافياسىن كەڭەيتۋدى كوزدەيدى.
«تۇجىرىمدامادا فورۋمنىڭ الداعى جىلدارداعى دامۋ باعدارى قامتىلعان. سەزد ميسسياسىن كەڭەيتۋ قۇجات جوباسىنىڭ نەگىزگى جاڭالىعى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. قوعامنىڭ سەنىمىنە يە، بەدەلدى ءدىن قايراتكەرلەرى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ الدىندا تۇرعان جاھاندىق سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسا الادى. كەدەيشىلىك، كليماتتىڭ وزگەرۋى ماسەلەلەرىن شەشۋدە كۇش جۇمىلدىرۋ، سوعىستار مەن قاقتىعىستاردى توقتاتۋعا ىقپال ەتۋ، ديالوگ جانە ءوزارا قۇرمەت مادەنيەتىن دارىپتەۋ باعىتتارىنا دا سەرپىن بەرەتىنى انىق. تۇجىرىمدامادا سەزد ميسسياسىن ىسكە اسىرۋعا ارنالعان ءبىرقاتار جاڭا تەتىكتەر مەن ينستيتۋتتار قاراستىرىلعان. سەزدىڭ ىزگى نيەت ەلشىسى ينستيتۋتىن قۇرۋ ۇسىنىلىپ وتىر. جاس ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ فورۋمىن جانە باسقا دا ءىس-شارالاردى وتكىزۋ جوسپارلانىپ جاتىر. بۇل تۇجىرىمداما سەزدىڭ الداعى جىلدارعا ارنالعان سەرپىندى جانە جاسامپاز دامۋ ۆەكتورىن ايقىندايدى»، – دەيدى ماۋلەن اشىمبايەۆ.
الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ كەلەسى، ياعني VIII سەزى استانادا 2025 جىلى وتەدى. ايتۋلى شاراعا تەك ءدىن قايراتكەرلەرى عانا ەمەس، سونداي-اق ساياسي تۇلعالار مەن عىلىم، ءبىلىم، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ دە قاتىسۋى تالقىلاناتىن ماسەلەلەر مەن قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ ناتيجەلى بولۋىنا جول اشارى انىق.